Οι παλιομοδίτες δάσκαλοι και οι καθηγητές συνιστούσαν στις παλιότερες γενιές μαθητών να διαβάζουν εφημερίδες, ώστε να αποκτήσουν πλούσιο λεξιλόγιο, σωστό συντακτικό και γραμματική και εν γένει καλό λόγο με δεδομένο ότι η εφημερίδα είχε ορθά συνταγμένα και ορθογραφημένα κείμενα.
Βέβαια, άλλες μορφές σπουδών τότε, κυρίαρχη η χειρωνακτική εργασία αλλά ίδια η ημιμάθεια, απλώς τώρα είναι διαφορετικά καμουφλαρισμένη.
Σήμερα, στα κοινωνικά δίκτυα είτε στα ιντερνετικά άρθρα, δεν μπορεί να ισχύσει το αξίωμα των παλαιότερων συντακτών και αρθρογράφων. Δεν εναντιώνομαι σ’ αυτό (θα το κουβεντιάσουμε ίσως άλλη φορά) ούτε έχω μένος ως προς τον σύγχρονο λόγο, γραπτό και προφορικό, των νεότερων γενεών εφόσον κυρίαρχος στόχος για τις γενιές αυτές είναι ο επικοινωνιακός ρόλος του Λόγου και ως εκ τούτου τα καταφέρνουν αποτελεσματικά.
Ποιος δεν διαβάζει σήμερα;
Όλοι όσοι δεν είναι αναλφάβητοι διαβάζουν, όπως οι μαθητές (ακόμα κι αν "δεν διαβάζουν") και όλοι οι επαγγελματίες (από ένα ΦΕΚ, μια δικογραφία, μέχρι μια είδηση, reports στη δουλειά τους, εγχειρίδια, υλικά επιμόρφωσης κλπ.) έστω και ετεροπροσδιοριζόμενα.
Ποιος κόπτεται περισσότερο αν διαβάζουν οι Έλληνες;
Μα η αγορά βιβλίου, οι εκδότες, οι χρηματοδότες και οι έμποροι.
Και τι σημαίνει διαβάζω; Κρατάω μπροστά μου ένα βιβλίο, και ποιου είδους, στην παραλία, στο λιοπύρι, μεταξύ μπύρας και σάντουιτς; Μυριάδες προτρεπτικοί τίτλοι διαφήμισης για "βιβλίο για την παραλία"· άραγε τι ειδικό έχουν αυτά περισσότερο από ένα αντιηλιακό;
Πάντως στις μέρες μας και οι αναλφάβητοι μπορούν να έχουν πρόσβαση, με άλλα μέσα, στην πληροφορία και στην ψυχαγωγία της τέχνης. Άλλωστε δεν λέγεται ότι μια εικόνα είναι χίλιες λέξεις -One Look Is Worth a Thousand Words (1911), παρότι και η σημασία της φράσης έχει ξεθωριάσει αλλά και το νόημά της διαφέρει από τότε. Επομένως διαβάζουμε!
Τότε πού εντοπίζεται η "αγωνία;"
Εκτός αν το διάβασμα προσανατολίζεται σ’ αυτό που λέμε βιβλίο και στη μάλλον παρωχημένη αντίληψη ότι όποιος σήμερα διαβάζει βιβλίο αποκτά πλεονέκτημα.
Και ποιο πλεονέκτημα είναι αυτό;
Τον Νοέμβριο του 2022 δημοσιεύτηκε μια έρευνα του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ), την οποία διεκπεραίωσε η Metron Analysis, με θέμα την αναγνωστική συμπεριφορά μας.
Συγκρινόμενη με τις προηγούμενες αντίστοιχες, τότε πρωτοβουλίες του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ), μεταξύ άλλων κατέληξε ότι το 2021 το 65% του πληθυσμού είχε διαβάσει κατά το τελευταίο έτος ένα βιβλίο (συμπεριλαμβανομένων των audiobooks/ebooks), ποσοστό εμφανώς αυξημένο έναντι του αντίστοιχου 43% το 2010 και 34% το 2004. Στην πρόσφατη αυτή έρευνα, διαπιστώθηκε ότι ο μέσος (προφανώς μη εξειδικευμένος κατ’ επάγγελμα κλπ.) αναγνώστης αγοράζει περίπου 6 βιβλία ετησίως (με διάμεση τιμή τα 4), εκ των οποίων το 25% αφορά παιδικά αναγνώσματα, 3 στα 10 προορίζονται για δώρα, ενώ στα non fiction βιβλία κυριαρχούν αυτά της μαγειρικής.
Ως προς άλλες σχετικές τάσεις, διαπιστώνεται ότι η "δύσκολη" ομάδα των εφήβων χαρακτηρίζεται εμπορικά αναπτυσσόμενη στην αγορά της βιβλιοανάγνωσης (βλ. "Γιατί το TikTok και τα Reels πουλάνε βιβλία και στην Ελλάδα", που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 19ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης, Μάιος 2023), συνακόλουθα με διαπιστώσεις όπως το BookTokτης πλατφόρμας TikTok από το 2020, καθώς προβλήθηκε στην Έκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης τον Οκτώβριο του 2022. Άρα είναι ζήτημα Promotion!
Ποιοι νοιάζονται για αυτά;
Μα η αγορά! Όσοι ασχολούνται είναι εκδότες και Marketing Directors και το ζητούμενο δεν είναι ούτε η μόρφωση, ούτε η πληροφορία, ούτε ο Λόγος, αλλά η πώληση!
Διαβάζω λοιπόν, δηλαδή κάνω ανάγνωση, απαγγέλω, μελετώ, ερμηνεύω, μεταβιβάζω ως διαβίβαση; Και τι καταφέρνω;
Πληροφορούμαι, παπαγαλίζω, αποστηθίζω, μαθαίνω, γνωρίζω, διασκεδάζω, ψυχαγωγούμαι;
Έχω μάθει να διαβάζω;
Ποια ανάγκη ικανοποιώ;
Αν μείνουμε στον όρο "διαβιβάζω", σήμερα η πληροφορία δεν χρειάζεται το βιβλίο ούτε η γνώση απαιτεί καν τον δάσκαλο (λένε οι επαγγελλόμενοι της ΑΙ).
"Χρη των βιβλίων καθάπερ των οστέων τω μυελώ χρήσθαι, τα δε λοιπά απορρίπτειν ες κύνας"
Διογένης ο Κυνικός
Επιτρέψτε μου να αποδομήσω λίγο ακόμα το βιβλίο που αγοράζουμε στις μέρες μας! Πού βρίσκει κανείς "καλή έννοια" στους τόσο υπερτιμημένους και κακόηχους όρους όπως "βιβλιόφιλος" (στη μυρωδιά της σελιδοποίησης; Μα τι σχέση έχει αυτό με τη μελέτη;) ή μήπως στον τρομακτικό όρο "βιβλιοφάγος"; Εκτός αν αναφέρεται σε ποντίκια!
Πόσο διφορούμενη είναι η "αγιότητα" του βιβλίου; Σκεφτείτε ποιοι χρησιμοποιούν τον όρο και για ποιον σκοπό!
Επομένως, καμία ενοχή για όσους διαβάζουν λίγο (εξάλλου δεν είναι ποσοτικό το θέμα) και μην νιώσετε άσχημα να πείτε τη δική σας αλήθεια στην τρέχουσα έρευνα τής Metron Analysis, η οποία θα μας δώσει τα αποτελέσματά της προσεχώς. Εξάλλου, άντε να επιχειρηματολογήσεις σε κάποιον που έχει διαβάσει μόνο ένα βιβλίο στη ζωή του και σε ασύλληπτο βάθος μελέτης πχ. τη Βίβλο, ή το Κοράνι. Λέτε να είναι λιγότερο σοφός από εκείνον που έχει εξαντλήσει τα αστυνομικά μυθιστορήματα ή τα ρομάντζα (δεν το λέω υποτιμητικά, απλά συγκρίνω) ή από εκείνον που έχει εντρυφήσει στο φάσμα των αποχρώσεων του γκρι είτε διαβάζει τις (κατά τα άλλα πολύ λειτουργικές) συνταγές μαγειρικής, τους χρηστικούς οδηγούς κηπουρικής ή τις βιογραφίες όπως το διεθνώς ευπώλητο του Δούκα του Σάσεξ για τα ξεδιάντροπα παραλειπόμενα της βασιλικής αυλής;
Και πώς εντοπίζεται το "ψευδοδιάβασμα"; Όπως, όταν ο έκφυλος Γούντι Άλεν είχε σατιρικά αναφέρει ότι κατάφερε να διαβάσει τον "Οδυσσέα" του Τζόις σε έναν γύρο της ρόδας του Λούνα Παρκ, ή πόσοι άραγε από τους αναγνώστες του Προύστ αποτελείωσαν τον κατά τα άλλα ακίνητο Χαμένο του Χρόνο ή οι επηρμένοι "ειδικοί" που ξεπετάνε "το Κεφάλαιο" του Μαρξ τα μελαγχολικά δειλινά της ζωής τους, από την εφηβεία τους κιόλας;
"Άρα γε γιγνώσκεις ά αναγινώσκεις;"
Καινή Διαθήκη
Μεγάλες φόρμες, μικρές φόρμες, non fiction και... η ποίηση. Ενδεικτικά, αναφερόμενοι στην υπερεκδιδόμενη ελληνική ποίηση (βασικός αιμοδότης των εκδοτών μέσω της αυτοχρηματοδότησης) και στη βαρετή μεν, εμπορικότερη δε, επανάληψη των "κλασικών" διαπιστώνουμε ότι αγοράζεται λιγότερο αλλά και διαβάζεται ακόμα πιο λίγο ενώ προβάλλεται ελάχιστα (παρότι εκείνη έφερε τα δύο Νόμπελ στην Ελλάδα) συγκριτικά με τις μεγάλες φόρμες κάθε εποχή του χρόνου και πάντα μηδενικά το θέρος.
Άραγε, τι παραπάνω θα σήμαινε για τον Έλληνα αν διάβαζε πχ. ποίηση; Τι περισσότερο από τις άλλες τέχνες;
Λέτε θα ήταν πιο δίκαιος, λιγότερο φοβικός, λιγότερο συντηρητικός, λιγότερο σοβινιστής και μισαλλόδοξος, περισσότερο αλληλέγγυος, πιο μορφωμένος;
Αν ναι τότε ας διεξάγουμε μια τέτοια δημοσκόπηση! Ίσως όμως να απογοητευτούμε, μολονότι δεν θα έχει εμπορικό αντίκτυπο το πόρισμαμιας τέτοιας έρευνας.
Οι Έλληνες είναι περισσότερο εξαρτημένοι από την θρησκεία τους σε όλη την Ευρώπη καθώς το 80% των Ελλήνων πολιτών θεωρεί ότι η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή του ενώ το 53% πως η πίστη στον Θεό αποτελεί κύριο παράγοντα ηθικής συμπεριφοράς (Pew Research Center, Ιούλιος 2020).
Παράλληλα, οι Έλληνες είναι ο πολιτισμικά περισσότερο σοβινιστής λαός της Ευρώπης, αφού 9 στους 10 Έλληνες θεωρούν πως ο πολιτισμός τους είναι ανώτερος των άλλων (Pew Research Center, βλ.2018 και μεταγενέστερα 2021). Περαιτέρω, μπορούμε να δούμε ανάλογα αποτελέσματα στο Ευρωβαρόμετρο είτε στη"ΔιαΝΕΟσις"από την εγχώρια έρευνα (Τι πιστεύουν οι Έλληνες – δυναμική έρευνα από 2016 -2022) για τις πεποιθήσεις των Ελλήνωνπχ. ως προς τη θέση της γυναίκας, την εμπιστοσύνη στους θεσμούς, στον γείτονα κ.ά.
"Μου φτάνει που ξέρω να διαβάζω, γιατί έτσι μαθαίνω αυτά που δεν ξέρω, ενώ όταν γράφεις, γράφεις μόνο αυτά που ξέρεις ήδη"
Ουμπέρτο Έκο
Η σπουδαιότητα να μπορείς να διαβάζεις
Στις αρχές της περασμένης δεκαετίας, στις ΗΠΑ, 40 εκατ. Αμερικανοί ήταν αναλφάβητοι, σύμφωνα με πενταετή έρευνα και μερικά χρόνια πριν στη Γαλλία το 20% των ενηλίκων αλλά και των νέων παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες στον χειρισμό της γραπτής γλώσσας. Το 2019 τουλάχιστον 750 εκατομμύρια ανήλικοι και ενήλικοι παγκοσμίως δεν μπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν και 250 εκατ. παιδιά δεν γνώριζαν ούτε γραφή ούτε ανάγνωση, ενώ 103 εκατ. παιδιά δεν είχαν καμία πρόσβαση σε σχολείο, άρα ήταν αναλφάβητα (UNESCO). Εδώ εντοπίζεται η μέγιστη δυστυχία κι αν κάτι εγείρει ευθύνη και ενοχή είναι αυτό!
Το κόστος και οι αμοιβές των επιτροπών, ακόμα και τα έπαθλα της λογοτεχνίας και των επιστημών, του διαβρωμένου θεσμού των Νόμπελ δεν θα ήταν αποδοτικότερο αν κατευθυνόταν σε προγράμματα κατά του αναλφαβητισμού;
Ο ΟΗΕ ορίζει ως αναλφαβητισμό την αδυναμία να διαβάσει ή να γράψει κανείς μια απλή πρόταση σε οποιαδήποτε γλώσσα.
Στην Ελλάδα (με κριτήρια ολοκλήρωσης τάξεων βασικής εκπαίδευσης) το ποσοστό των εγγράμματων ενηλίκων φθάνει το 91% του πληθυσμού (94% άνδρες και 88% γυναίκες με πάνω από μισό εκατομμύριο από αυτές να μην έχουν τελειώσει ούτε το δημοτικό). Σε ηλικίες έως 15 ετών, το 99,5% στο σύνολο με 99,4% άνδρες και 99,5% γυναίκες είναι εγγράμματα άτομα.
Άρα στην Ελλάδα μπορούμε να διαβάζουμε (αναγνωστική ικανότητα) κι εγώ εξακολουθώ να απομυθοποιώ το βιβλίο για το βιβλίο ως ένα διαρκές οικονομικό αγαθό όταν η αξία του εξαντλείται εκεί. Εφόσον γνωρίζουμε να διαβάζουμε (ανάγνωση) εάν δεν κατέχουμε το "πώς" και το "τι" διαβάζουμε τότε το ζήτημα είναι θέμα Παιδείας!
"Διάβαζε πολύ αλλά όχι πολλά βιβλία"
Γκ. Φλωμπέρ
Το ταλαίπωρο βιβλίο από την καύση στην αποθέωση! Ούτε όσοι το καίνε, ούτε όσοι το θεοποιούν κατανοούν τον απλό και φυσικό του ρόλο! Να μας κάνει να σκεφτόμαστε!
Συνοψίζοντας:
