Ε-Ξ-Α-Ι-Ρ-Ε-Τ-Ι-Κ-Ο
Οι Αθανάσιος Πλατιάς και Κωνσταντίνος Κολιόπουλος διακεκριμένοι καθηγητές Διεθνών Σχέσεων και Στρατηγικής παρουσιάζουν, με απλά και κατανοητά παραδείγματα, έναν πολύτιμο οδηγό σκέψης, συμπεριφοράς, προετοιμασίας και καθοδήγησης αναλύοντας επί της ουσίας την αντιπαράθεση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας
Στο βιβλίο μας Η Τέχνη της Στρατηγικής (Αθήνα, εκδόσεις Δίαυλος, 2021), προσπαθήσαμε να συμπυκνώσουμε την ουσία της στρατηγικής σε πενήντα κανόνες, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τον πόλεμο, τη διπλωματία, την εσωτερική πολιτική, τις επιχειρήσεις, τον αθλητισμό και την καθημερινή ζωή. Στο παρόν πόνημα θα προσπαθήσουμε να δούμε πώς αυτοί οι κανόνες εφαρμόζονται στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, φιλοδοξούμε να πετύχουμε δύο σκοπούς. Αφενός, να παρουσιάσουμε συνοπτικά το «λογισμικό» της στρατηγικής. Αφετέρου, να αναλύσουμε στρατηγικά την ελληνοτουρκική αντιπαράθεση.
Κανόνας 1
Η στρατηγική – η σύζευξη μέσων και σκοπών ενόψει πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης – είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ζωής. Ολοι και όλες κάνουμε στρατηγική, συχνά σε καθημερινή βάση. Αντίστοιχα, στη διεθνή πολιτική κάθε έθνος και κάθε κράτος (όπου αυτές οι δύο έννοιες δεν ταυτίζονται) έχει τη δική του στρατηγική παράδοση.
Οι σύγχρονοι έλληνες στρατηγικοί σχεδιαστές είναι σε θέση να αντλήσουν από πολλές πτυχές της στρατηγικής παράδοσης του ελληνικού έθνους. Η Σπάρτη, η Αθήνα, η Μακεδονία, το Βυζάντιο, οι κλεφταρματολοί, η Ελλάδα του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, αποτελούν αξιόπιστες πηγές έμπνευσης. Αντίστοιχα όμως ισχύουν και για τους τούρκους σχεδιαστές στρατηγικής, οι οποίοι είναι κι αυτοί συνεχιστές μιας μακραίωνης στρατηγικής παράδοσης. Για την ακρίβεια, η τουρκική στρατηγική παράδοση παρουσιάζει δύο χαρακτηριστικά που θα πρέπει να προσέξουμε.
Πρώτον, έχει υπάρξει πολύ επιτυχημένη διαχρονικά.
Δεύτερον, παρότι η ελληνική στρατηγική παράδοση έχει μεγαλύτερη ιστορία, έχει επανειλημμένα διακοπεί. Αντίθετα, η τουρκική στρατηγική παράδοση εκτείνεται σχεδόν αδιάλειπτα από τον 14ο, αν όχι από τον 11ο αιώνα.
Κανόνας 2
Η στρατηγική μπορεί να κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη νίκη και στην ήττα
Με την κατάλληλη στρατηγική, ο Δαβίδ μπορεί να νικήσει τον Γολιάθ. Αντίστοιχα ο Γολιάθ, παρότι εκκινούσε από πλεονεκτική θέση, δεν μπήκε στον κόπο να σχεδιάσει μια στρατηγική που θα μετέτρεπε το πλεονέκτημά του σε νίκη.
Στη νεότερη ιστορία, με δεδομένη την υπεροπλία των Τούρκων, οι Ελληνες αναγκαστικά ήταν υποχρεωμένοι, όφειλαν, να στηριχτούν σε υπέρτερη στρατηγική. Οι μεγάλες επιτυχίες που σημειώθηκαν κατά τα πρώτα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης (μέχρι οι επαναστατημένοι Ελληνες να εφησυχάσουν και να επιδοθούν στο εθνικό σπορ του διχασμού) οφείλονταν στον ελληνικό στρατηγικό σχεδιασμό: εκτεταμένη προετοιμασία εκ μέρους της Φιλικής Εταιρείας· εκμετάλλευση του τουρκοπερσικού πολέμου και του αποσχιστικού κινήματος του Αλή Πασά· κατανόηση της στρατηγικής σημασίας του θαλάσσιου ελέγχου στο Αιγαίο, και της κατάληψης της Τριπολιτσάς στην Πελοπόννησο. Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος επίσης κερδήθηκε χάρη σε υψηλού επιπέδου ελληνική στρατηγική: καλλιέργεια δεσμών με Βρετανία και Γαλλία· έγκαιρη ελληνική συμμετοχή στη Βαλκανική Συμμαχία· επένδυση σε ναυτικούς εξοπλισμούς προκειμένου να αποκτηθεί ο ζωτικής σημασίας έλεγχος του Αιγαίου· κινητοποίηση και άρτια εκπαίδευση ενός ισχυρού αριθμητικά στρατού.
Κανόνας 3
Δεν υπάρχουν τυφλοσούρτες στη στρατηγική
Στη στρατηγική δεν υπάρχουν αναλλοίωτες συνταγές νίκης. Βραχυπρόθεσμα ένα οπλικό σύστημα ή ένας τρόπος ενέργειας μπορεί να αποδειχθούν πολύ αποτελεσματικά, αλλά οι αντίπαλοι προσαρμόζονται στις εξελίξεις.
Στον 19ο αιώνα, η Ελλάδα νόμισε ότι βρήκε την αναλλοίωτη συνταγή νίκης επί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: θα ξεκινούσε ανταρτοπόλεμο εναντίον των Οθωμανών με σκοπό την απελευθέρωση υπόδουλων Ελλήνων, και αργά ή γρήγορα οι Μεγάλες Δυνάμεις θα φιλοτιμούνταν να επέμβουν υπέρ της ελληνικής πλευράς κατά το πρότυπο της Ναυμαχίας του Ναβαρίνου (1827). Ομως το Ναβαρίνο ουδέποτε επαναλήφθηκε. Τελικά, ο πόλεμος του 1897 κατέδειξε ότι έπρεπε να βρεθεί κάποια καλύτερη στρατηγική.
Αντίστοιχα φαίνεται ότι ισχύουν για την Τουρκία. Μετά την πετυχημένη για την Αγκυρα έκβαση της κρίσης των Ιμίων (1996), οι Τούρκοι μάλλον θεώρησαν ότι μπορούν να πετυχαίνουν ελληνικές υποχωρήσεις μέσω της δημιουργίας ελληνοτουρκικών κρίσεων. Ωστόσο, αν κρίνουμε από την αποτυχία των Τούρκων να καταγράψουν το οποιοδήποτε όφελος από τη συμπεριφορά τους το καλοκαίρι του 2020, η Ελλάδα φαίνεται ότι έχει πλέον βρει τρόπο να αντιμετωπίζει αυτή την τουρκική στρατηγική.
Κανόνας 4
Ο παράγοντας χρόνος επενεργεί σε όλα τα επίπεδα της στρατηγικής
Ο παράγοντας χρόνος επηρεάζει με πάμπολλους τρόπους τη στρατηγική. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης αποδείχθηκε δεξιοτέχνης στη χρήση του χρόνου όταν αντιμετώπιζε τον Ιμπραήμ, παρατείνοντας χρονικά τις επιχειρήσεις ώστε να απομακρυνθεί χρονικά η ενδεχόμενη ήττα της Επανάστασης, δίνοντας έτσι χρόνο στις Μεγάλες Δυνάμεις να επενεργήσουν υπέρ των Ελλήνων.
Ενα άλλο ζήτημα είναι ο χρονικός ορίζοντας του στρατηγικού σχεδιασμού. Σε αυτό, η Τουρκία υπερτερεί σαφώς. Ο σχεδιασμός της χρονολογείται από τη δεκαετία του 1950 στην Κύπρο και τουλάχιστον από το 1973 στο Αιγαίο. Συνίσταται στην προβολή νομικών ερεισμάτων, οσοδήποτε σαθρών· στην αντίστοιχη υπόσκαψη των νομικών ερεισμάτων του Ελληνισμού· σε εξαναγκασμό της Ελλάδας και της Κύπρου σε υποχωρήσεις υπό την απειλή πολέμου· και στη δημιουργία τετελεσμένων γεγονότων σε διπλωματικό επίπεδο και έπειτα επί του εδάφους, ακόμη και με χρήση στρατιωτικής ισχύος αν χρειαστεί. Ολα όμως αυτά η Τουρκία τα κάνει με αρκετά συντηρητικό τρόπο, έχοντας προηγουμένως διασφαλίσει την υποστήριξη ή την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων, καθώς και την τοπική τουρκική στρατιωτική υπεροπλία.
Κανόνας 5
Η στρατηγική έχει όρια: κάποια στρατηγικά προβλήματα είναι άλυτα
Παρότι, όπως είδαμε παραπάνω, με την κατάλληλη στρατηγική ο Δαβίδ μπορεί να νικήσει τον Γολιάθ, κάτι τέτοιο καθίσταται ολοένα δυσκολότερο όσο η μεταξύ τους διαφορά ισχύος αυξάνεται υπέρ του Γολιάθ. Απαξ και η διαφορά ισχύος καταστεί τεράστια και ο Γολιάθ επιδιώκει ανελέητα την εξόντωση του Δαβίδ, το στρατηγικό πρόβλημα του τελευταίου είναι πλέον άλυτο.
Στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, αυτό συνέβη στην Αλωση της Κωνσταντινούπολης. Η Αλωση ήταν αναπόφευκτη τακτικά. Η Πόλη θα έπεφτε στις 29 Μαΐου 1453 ανεξαρτήτως της (πραγματικής ή φανταστικής) Κερκόπορτας, γιατί η άμυνα δεν άντεχε άλλο. Πέραν τούτου, η Αλωση ήταν αναπόφευκτη στρατηγικά. Ακόμη κι αν οι Τούρκοι αποκρούονταν τον Μάιο του 1453, η Πόλη θα έπεφτε αργότερα. Η Αλωση κατέστη αναπόφευκτη λόγω μιας σειράς καταστροφικών πολιτικών ενεργειών του Βυζαντίου γενικότερα, και μεμονωμένων αξιωματούχων του ειδικότερα. Η σύγχρονη Ελλάδα αποκλείεται να βρεθεί σε αντίστοιχη κατάσταση στο προβλεπτό μέλλον. Εντούτοις, το δίδαγμα παραμένει.
Κανόνας 6
Μη βασίζεσαι στο ότι ο εχθρός δεν θα έρθει, αλλά στο ότι αν έρθει είσαι έτοιμος να τον αντιμετωπίσεις
Η παλιά αυτή αλήθεια αντικατοπτρίζεται, μεταξύ άλλων, στο περίφημο ρωμαϊκό ρητό «si vis pacem, para bellum» (αν θέλεις ειρήνη, προετοίμασε πόλεμο). Στον ελληνικό δημόσιο διάλογο, αυτό ενίοτε δεν γίνεται αντιληπτό. Για παράδειγμα, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων αποδοκίμασε το εν εξελίξει ελληνικό εξοπλιστικό πρόγραμμα, λέγοντας ότι «ρίχνει λάδι στη φωτιά» της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης. Με άλλα λόγια, για ορισμένους δεν θεωρείται ως πρόβλημα η αποκτηθείσα τουρκική αεροναυτική υπεροπλία, αλλά η ελληνική προσπάθεια εξάλειψής της. Αυτού του είδους οι απόψεις, σε συνδυασμό με διάφορες οριακά φαντασιόπληκτες προσδοκίες που επικράτησαν στην Ελλάδα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, περί δήθεν μεταμόρφωσης της διεθνούς αρένας σε έναν κόσμο ειρήνης και συνεργασίας, συντέλεσαν στο να βρεθεί η χώρα μας απροετοίμαστη να αντιμετωπίσει την έξαρση του τουρκικού αναθεωρητισμού που εκδηλώνεται τα τελευταία χρόνια. Ευτυχώς, αδέξιοι χειρισμοί της τουρκικής ηγεσίας φαίνεται να παρέχουν μια μέχρι πρότινος ανέλπιστη βοήθεια στην Ελλάδα.
Κανόνας 7
Να στηρίζεσαι στις δικές σου δυνάμεις όσο περισσότερο μπορείς
Στη διεθνή πολιτική, μόνο οι Μεγάλες Δυνάμεις έχουν την πολυτέλεια να στηρίζονται αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις. Εντούτοις, κάθε κράτος οφείλει να μεριμνά για την ασφάλειά του. Και επειδή κανένας ξένος δεν θα κάνει δικό του το δικό μας πρόβλημα, δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να στηριζόμαστε στις δικές μας δυνάμεις όσο το δυνατόν περισσότερο.
Δυστυχώς, στη χώρα μας τα παραπάνω δεν έχουν εμπεδωθεί. Για παράδειγμα, η ελληνική κοινή γνώμη εξακολουθεί να κατηγορεί τις Ηνωμένες Πολιτείες γιατί δεν εμπόδισαν την τουρκική εισβολή στην Κύπρο ή γιατί δεν έδιωξαν τους Τούρκους από τα Ιμια, ωσάν να μην υπήρχαν ελληνικές κυβερνήσεις υπεύθυνες για τα παραπάνω. Επιπρόσθετα, πολλοί Ελληνες εξακολουθούν να πιστεύουν ότι σε περίπτωση σύγκρουσης με την Τουρκία θα πολεμήσουν για λογαριασμό μας σύμμαχοι όπως οι Γάλλοι, οι Αμερικανοί και εσχάτως οι Ισραηλινοί – για να μην αναφερθούμε σε εκείνους που πιστεύουν ότι στο τέλος θα μας σώσουν… οι Ρώσοι!
Κανόνας 8
Ο πόλεμος δοκιμάζει όλη την οργάνωσή σου
Ο πόλεμος, αλλά και γενικότερα η στρατηγική αντιπαράθεση μεταξύ κρατών, απαιτεί συνολική προσπάθεια εκ μέρους του κρατικού μηχανισμού, αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας. Εδώ δεν αναφερόμαστε μόνο στις περιπτώσεις καθολικής κινητοποίησης που προκύπτουν κατά τη διάρκεια ολοκληρωτικών πολέμων, αλλά και στο πώς η πολιτική και κοινωνική οργάνωση μιας χώρας υποβοηθά τη στρατηγική της. Προφανώς, ένας λαός δεν μπορεί να βρίσκεται επ’ άπειρον επί ποδός πολέμου. Αν μη τι άλλο όμως, το πολιτικό και κοινωνικό του σύστημα θα πρέπει να μη φαλκιδεύει τη στρατηγική του.
Ως προς αυτό, δυστυχώς δεν τα έχουμε πάει καλά τις τελευταίες δεκαετίες. Αναφέρουμε ενδεικτικά: από τη δεκαετία του 1970, ο ελληνικός λαός έχει αλλάξει τη δημογραφική συμπεριφορά του, σε αντίθεση με τους Τούρκους που διατηρούν τη δημογραφική ρώμη τους. Τη δεκαετία του 1980, η ελληνική αμυντική βιομηχανία διαλύθηκε, ακριβώς τη στιγμή που η αντίστοιχη τουρκική απογειωνόταν. Τέλος, η συστηματική κακοδιοίκηση δεκαετιών δημιούργησε δημόσιο χρέος εκατοντάδων δισεκατομμυρίων.
Κανόνας 9
Η ηγεσία είναι πολλαπλασιαστής ισχύος – αλλά και διαιρέτης
Η ηγεσία ορίζεται ως η ικανότητα να επηρεάζεις αποτελεσματικά την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Η σημασία της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας ήταν ανέκαθεν προφανής – χωρίς να σημαίνει ότι όλα εξηγούνται αποκλειστικά βάσει των ιδιοτροπιών των εκάστοτε ηγετών.
Στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, έχει ενίοτε παρατηρηθεί σοβαρή ανισορροπία ποιότητας ελλήνων και τούρκων ηγετών. Δυστυχώς, όταν εμφανίζεται τέτοια ανισορροπία, σπανίως είναι υπέρ της Ελλάδας. Η μοναδική ίσως εξαίρεση ήταν ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος, όπου η ελληνική πολιτικοστρατιωτική ηγεσία ήταν ασύγκριτα καλύτερη της τουρκικής. Εκτοτε όμως, η σύγκριση είναι συχνά αποκαρδιωτική για την ελληνική πλευρά. Χαρακτηριστικά, το 1920-22, ο Κεμάλ ήταν απείρως μεγαλύτερος πολιτικός ηγέτης από τον Δ. Γούναρη και πολύ καλύτερος στρατηγός από τους Παπούλα και Χατζηανέστη, ενώ το 1974, απέναντι στον απόφοιτο του Χάρβαρντ και μαθητή του Κίσινγκερ Μπουλέντ Ετζεβίτ, η Ελλάδα είχε να παρατάξει τον… Δημήτριο Ιωαννίδη.
Κανόνας 10
Βραχυπρόθεσμα παίξε τα ατού σου, μακροπρόθεσμα εξάλειψε τις αδυναμίες σου
Η επιτυχία προκύπτει περισσότερο από την εκμετάλλευση των δυνατών μας σημείων, παρά από την εξάλειψη των αδυναμιών μας. Από την άλλη πλευρά, η διαιώνιση των αδυναμιών μας αργά ή γρήγορα θα αξιοποιηθεί από τους αντιπάλους μας, άρα μακροπρόθεσμα πρέπει να υπάρξει σχετική μέριμνα.
Η Ελλάδα, αφότου έφτασε στο ναδίρ της κρίσης, έχει αρχίσει να δείχνει ενθαρρυντικά σημάδια, ακολουθώντας αυτόν ακριβώς τον κανόνα. Προφανώς, αν θέλει να έχει ελπίδα ότι θα εξισορροπήσει την Τουρκία, η Ελλάδα θα πρέπει να επιλύσει μια σειρά από δομικά προβλήματα όπως το δημογραφικό πρόβλημα, το διεφθαρμένο πελατειακό σύστημα, η Δικαιοσύνη που οριακά αρνησιδικεί, η αποβιομηχάνιση της χώρας. Επειδή όμως αυτά δεν επιλύονται ως διά μαγείας, η Ελλάδα προσωρινά βασίζεται στα ατού της: δυτικοί θεσμοί, τουρισμός, συμμαχίες με τρίτους. Με τη σειρά τους, αυτά της επιτρέπουν να προμηθεύεται προηγμένους εξοπλισμούς και να αισιοδοξεί μεσοπρόθεσμα. Παρά ταύτα, κάποια στιγμή πρέπει να γίνει σοβαρή προσπάθεια εξάλειψης των δομικών της αδυναμιών.
Κανόνας 11
Οι άνθρωποι δεν περπατάνε στον αέρα: η γεωγραφία στήνει το στρατηγικό σκηνικό
Η διεθνής πολιτική είναι εκ φύσεως γεωπολιτική, δηλαδή διεξάγεται σε γεωγραφικό πλαίσιο. Στην ελληνοτουρκική διαμάχη, ο γεωγραφικός παράγοντας εμφανίζεται με πολλές μορφές. Θα εξετάσουμε δύο από αυτές.
Ο πρώτος είναι η σημασία των Στενών. Τα Στενά ελέγχουν την προβολή της ρωσικής ισχύος στα θερμά ύδατα, αλλά και τη διέλευση ενεργειακών πόρων από την ευρύτερη περιοχή της Κασπίας Θάλασσας. Το ατού αυτό που διαθέτει η Τουρκία εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την ανεκτικότητα που ιστορικά επιδεικνύει η Δύση σε τουρκικές συμπεριφορές όπως η άγρια καταπίεση μειονοτήτων και η ευκαιριακή σύμπραξη της Τουρκίας με εχθρούς της Δύσης, όπως τώρα με τη Ρωσία.
Η Ελλάδα έχει κι αυτή ένα γεωγραφικό ατού: τον αεροναυτικό της χώρο. Η έξοδος της Τουρκίας (αλλά και της Ρωσίας) στις μεγάλες θαλάσσιες γραμμές επικοινωνιών, καθώς και η πρόσβαση των χωρών της Δύσης στη Μέση Ανατολή, αναγκαστικά γίνονται διαμέσου του ελληνικού αεροναυτικού χώρου. Η ύπαρξη αποτελεσματικών ελληνικών αεροναυτικών δυνάμεων καθιστά τη χώρα μας ελκυστικό σύμμαχο για ισχυρές τρίτες χώρες με συμφέροντα στην ευρύτερη περιοχή, λειτουργώντας εξισορροπητικά έναντι της Τουρκίας.
Κανόνας 12
Το ιδεολογικό και το κοινωνικό περιβάλλον είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικά με το φυσικό περιβάλλον
Tα ανθρώπινα πράγματα δεν διέπονται μόνο από τους υλικούς παράγοντες, είτε πρόκειται για την κατανομή υλικών πόρων ισχύος, είτε για το φυσικό περιβάλλον. Το ιδεολογικό και κοινωνικό περιβάλλον παίζει επίσης καθοριστικό ρόλο στη χάραξη και στην εκτέλεση της στρατηγικής.
Το ιδεολογικό και κοινωνικό περιβάλλον της Τουρκίας έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση της δυναμικής της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης. Η παραδοσιακή στρατοκρατική κεμαλική ελίτ επί δεκαετίες συντηρούσε διεκδικήσεις εις βάρος της χώρας μας, επιδιώκοντας βίαιη επιβολή των διεκδικήσεων αυτών. Η παρούσα ισλαμιστική ελίτ, παρά τις αρχικές ελπίδες ορισμένων κύκλων στη χώρα μας, συνεχίζει να ακολουθεί το ίδιο μοτίβο. Για την ακρίβεια, τα πράγματα ενδέχεται να είναι ακόμη σοβαρότερα απ’ ό,τι στο παρελθόν, καθώς πλέον οι θρησκευτικές επιταγές του Ισλάμ φαίνεται να επηρεάζουν σημαντικά την τουρκική εξωτερική πολιτική. Παραδόξως, αυτό έχει κι ένα πλεονέκτημα για την Ελλάδα, καθώς πλέον η ισλαμιστική ιδεολογία οδηγεί την Τουρκία στην αποξένωση από τη Δύση.
Κανόνας 13
Το «πώς» οριοθετεί το «τι»: η τεχνολογία επηρεάζει τη στρατηγική
Ενας σημαντικός (αν και όχι ο μοναδικός) τρόπος που η τεχνολογία επιδρά στη διεθνή πολιτική και τον πόλεμο είναι το εάν σε δεδομένη στιγμή ευνοεί την άμυνα ή την επίθεση. Τεχνολογίες που οδηγούν σε θανάσιμο πρώτο πλήγμα (π.χ. το εξάσφαιρο περίστροφο στην Αγρια Δύση) ευνοούν την επίθεση· τεχνολογίες που ευνοούν τη διατήρηση εδάφους (π.χ. οχυρώσεις) ευνοούν την άμυνα.
Ακολουθώντας τις τρέχουσες τεχνολογικές τάσεις, Ελλάδα και Τουρκία αποκτούν οπλικά συστήματα που έχουν τη δυνατότητα καταστρεπτικού πρώτου πλήγματος. Η Τουρκία διαθέτει μεγάλο αριθμό μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drone) και αναπτύσσει βαλλιστικούς πυραύλους, ενώ η Ελλάδα αποκτά μαχητικά αεροσκάφη πέμπτης γενιάς. Κάθε μέρα που περνάει, το πρώτο πλήγμα γίνεται ολοένα ελκυστικότερο από στρατιωτικής πλευράς. Αυτό οδηγεί την Ελλάδα σε ένα σοβαρότατο δίλημμα: αφενός, ένα ελληνικό πρώτο πλήγμα υπόσχεται μεγάλα στρατιωτικά οφέλη. Αφετέρου όμως, το να είναι η Ελλάδα αυτή που θα ξεκινήσει ελληνοτουρκικό πόλεμο θα της προκαλέσει τρομακτικό διπλωματικό κόστος, που είναι αμφίβολο αν μπορεί να αντέξει.
Κανόνας 14
Οι πληροφορίες είναι τα μάτια και τα αφτιά των στρατηγικών παικτών
Η ελλιπής πληροφόρηση οδηγεί σε λάθη και σε απώλεια ευκαιριών, ενώ η έγκαιρη και ακριβής πληροφόρηση πολλαπλασιάζει την ισχύ σου. Από την άλλη μεριά, οι πληροφορίες δεν μπορούν να υποκαταστήσουν τη μαχητική ισχύ, ούτε συνεπάγονται αυτομάτως τον έλεγχο της κατάστασης.
Στα ελληνοτουρκικά, οι δύο πλευρές γνωρίζουν καλά η μία την άλλη σε στρατηγικό επίπεδο. Δεν υπάρχουν μυστικά για την πολιτική, οικονομική και κοινωνική κατάσταση των δύο χωρών, ενώ η κάθε χώρα γνωρίζει με ακρίβεια τη γενική κατάσταση των ενόπλων δυνάμεων της άλλης. Στη δεκαετία του 1990 φάνηκε ότι η Τουρκία θα αποκτούσε τακτικό και επιχειρησιακό πλεονέκτημα λόγω της δραστηριοποίησής της στον τομέα των δορυφόρων, όμως η Ελλάδα αντέδρασε εγκαίρως και εξισορρόπησε την κατάσταση. Η Τουρκία ενδεχομένως διατηρεί ένα πλεονέκτημα στις τακτικές πληροφορίες, εξαιτίας της ύπαρξης φιλικών προς αυτή στοιχείων στη Θράκη (τουρκόφρονες μειονοτικοί) και στα νησιά (κατάσκοποι μεταξύ των προσφύγων).
Κανόνας 15
Βοήθησε τον εαυτό σου: διαμόρφωσε το περιβάλλον
Διαμόρφωση του περιβάλλοντος είναι η χρήση ισχύος (όχι απαραιτήτως αποκλειστικά στρατιωτικής) προκειμένου να δημιουργηθούν ευνοϊκές για σένα συνθήκες. Με άλλα λόγια, δεν παρακολουθείς παθητικά τις εξελίξεις, αλλά τις διαμορφώνεις κατάλληλα.
Η Τουρκία προσπαθεί επανειλημμένα να πετύχει τα παραπάνω στον ευρύτερο περίγυρό της. Στον εμφύλιο πόλεμο της Συρίας, όταν οι Κούρδοι εκείνης της χώρας απείλησαν να ελέγξουν πλήρως ολόκληρο το μήκος της τουρκοσυριακής μεθορίου, από τα βορειοανατολικά όρια της Συρίας ίσαμε τη Μεσόγειο, η Αγκυρα επενέβη, «μπήκε σφήνα» και δημιούργησε τη δική της ζώνη ελέγχου. Αντίστοιχα, στη Λιβύη η Τουρκία επενέβη αποφασιστικά υπέρ των φιλικών προς εκείνη δυνάμεων της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας και ανέκοψε τη νικηφόρα πορεία του στρατού του Λιβυκού Κοινοβουλίου προς την πρωτεύουσα Τρίπολη. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι τουρκικές λεκτικές επιθέσεις εναντίον συγκεκριμένων ελλήνων πολιτικών και η έμμεση υποστήριξη προς άλλους.
Κανόνας 16
Τι θέλεις να πετύχεις;
Σε μια στρατηγική αντιπαράθεση, το πρώτο πράγμα που οφείλουμε να κάνουμε είναι να προσδιορίσουμε τι ακριβώς θέλουμε να πετύχουμε. Πρέπει πάντα να έχουμε έναν σαφή στόχο (ή αλλιώς αντικειμενικό σκοπό) προς την επίτευξη του οποίου προσανατολίζονται όλες οι ενέργειές μας. Ο αντικειμενικός σκοπός είναι η πυξίδα που καθοδηγεί τον στρατηγικό παίκτη.
Οι τουρκικοί αντικειμενικοί σκοποί απέναντι στον Ελληνισμό, ανεξαρτήτως του ποιος κυβερνά την Τουρκία, έχουν πλέον καταστεί σαφείς σε όλους τους Ελληνες – πλην των παθολογικά εθελοτυφλούντων. Ως προς την Ελλάδα, η Τουρκία θέλει το μισό Αιγαίο και τουλάχιστον καθεστώς συναπόφασης στη Θράκη. Ως προς την Κύπρο, η Τουρκία θέλει διατήρηση της κατοχής στον Βορρά με ταυτόχρονη δορυφοροποίηση του ελεύθερου τμήματος και τουρκική διείσδυση σε αυτό.
Ο Ελληνισμός δεν είναι βέβαιο ότι καταδεικνύει ανάλογη σαφήνεια ως προς τους αντικειμενικούς σκοπούς του. Αυτό καταφαίνεται από το ότι στην Ελλάδα και στην Κύπρο οι πολιτικές ηγεσίες, αλλά και η κοινή γνώμη, συχνά ταλαντεύονται μεταξύ αποτροπής και κατευνασμού της Τουρκίας.
Κανόνας 17
Σε παίρνει;
Οι αντικειμενικοί σκοποί μιας στρατηγικής δεν αρκεί να είναι σαφείς. Πρέπει να είναι και εφικτοί. Το αν είναι εφικτοί εξαρτάται βασικά από το κατά πόσο συνάδουν με την υπάρχουσα ισορροπία ισχύος. Η εκλογή αντικειμενικών σκοπών που υπερβαίνουν τα διαθέσιμα μέσα ονομάζεται στρατηγική υπερεξάπλωση (strategic overextension).
Οπως είδαμε και στον Κανόνα 8, οι μακροπρόθεσμες τάσεις στην ελληνοτουρκική ισορροπία ισχύος δεν είναι θετικές για την Ελλάδα. Στην παρούσα συγκυρία, η χώρα μας έχει δύο προκλήσεις. Αφενός, να καταδείξει στην Τουρκία ότι, παρά τη γενικότερη υπεροχή της σε ισχύ, δεν «την παίρνει» να επιφέρει δραματικές αλλαγές στο διμερές status quo σαν αυτές που επιθυμεί. Αφετέρου, να καταδείξει, στον εαυτό της και σε ολόκληρο τον κόσμο, ότι η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας, της εθνικής της ανεξαρτησίας και του διεθνούς της ρόλου, δεν υπερβαίνουν τις δυνατότητές της. Η γενική αρχή για να αντεπεξέλθει η Ελλάδα σε αυτές τις προκλήσεις, καταγράφηκε στον Κανόνα 10.
Κανόνας 18
Η σύγκρουση δεν γίνεται μόνο με βίαια μέσα
Ο στρατηγικός παίκτης έχει πληθώρα μέσων για να πετύχει τους σκοπούς του. Αυτή είναι η έννοια της υψηλής στρατηγικής, δηλαδή η χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων ενός κράτους (στρατιωτικών, διπλωματικών, οικονομικών, κ.λπ.) για την επίτευξη των πολιτικών σκοπών του ενόψει πραγματικής ή ενδεχόμενης σύγκρουσης.
Στα ελληνοτουρκικά, πέρα από τις παραδοσιακές στρατιωτικές απειλές της, η Τουρκία χρησιμοποιεί και άλλα, μη βίαια μέσα προκειμένου να βλάψει τον Ελληνισμό. Ενα από αυτά είναι η αξιοποίηση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Η Τουρκία δεν προκαλεί τις εν λόγω ροές. Ωστόσο, διοχετεύει πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα (και στην Κύπρο). Πέρα από τα άμεσα οικονομικά οφέλη που προσπορίζονται οι τούρκοι διακινητές και το τουρκικό κράτος (μέσω ευρωπαϊκών κονδυλίων), η διευκόλυνση των ροών επιτρέπει στην Τουρκία να ασκεί οικονομική και κοινωνική πίεση στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσονται και οι οργανωμένες εκστρατείες παραπληροφόρησης, που κατηγορούν την Ελλάδα για δήθεν κακομεταχείριση ατόμων που εισέρχονται παράνομα σε αυτή. Ενίοτε, επινοούνται και νεκροί που ουδέποτε υπήρξαν.
Κανόνας 19
Πόλεμος και ειρήνη συχνά συνυπάρχουν
Ο πόλεμος και η ειρήνη δεν είναι απόλυτα διακριτές κατηγορίες. Υπάρχει μια μεγάλη γκάμα ενδιάμεσων καταστάσεων στις διακρατικές σχέσεις. Επιπρόσθετα, ακόμη και κατά τη διάρκεια μιας σύγκρουσης, ενδέχεται να έχεις και κάποια κοινά συμφέροντα με τον αντίπαλό σου.
Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις παρέχουν παραδείγματα και για τις δύο αυτές πτυχές τού υπό εξέταση κανόνα. Από τα Σεπτεμβριανά του 1955 έως σήμερα δεν υπάρχει πλήρης ειρήνη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, παρότι επισήμως οι δύο χώρες δεν έχουν συγκρουστεί σε πόλεμο – ούτε καν το 1974. Συχνά μάλιστα υπάρχουν περίοδοι όπου η κατάσταση βρίσκεται κοντύτερα στον πόλεμο παρά στην ειρήνη. Δεν αναφερόμαστε μόνο στις μεγάλες ελληνοτουρκικές κρίσεις (βλ. Κανόνα 24), αλλά και σε περιόδους όπου κυριαρχεί η διπλωματία των κανονιοφόρων, όπως π.χ. το καλοκαίρι του 2020.
Ωστόσο, ακόμη και σε αυτό το σκηνικό σύγκρουσης, δεν απουσιάζουν τα κοινά συμφέροντα που οδηγούν σε ελληνοτουρκική συνεργασία. Μεταξύ άλλων, οι δύο χώρες έχουν κοινό συμφέρον για τη διατήρηση ενός θετικού τουριστικού κλίματος, καθώς και για την απρόσκοπτη διέλευση ενεργειακών πόρων του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας από τα εδάφη και τις θάλασσές τους.
Κανόνας 20
Και ο αντίπαλος έχει στρατηγική
Δύσκολα μπορεί να βρεθεί στρατηγικός παίκτης που, κατά τη διαδικασία στρατηγικού σχεδιασμού, να μη μεροληπτεί υπέρ του και να μην υποτιμά, έστω και λίγο, τον αντίπαλο. Οπως γίνεται αντιληπτό, αυτό συνήθως έχει καταστρεπτικά αποτελέσματα.
Οι Ελληνες φημιζόμαστε για την τάση να υποτιμούμε τους αντιπάλους μας και γενικότερα τους ξένους. Οι Φράγκοι, που κυριάρχησαν 250 χρόνια στον ελλαδικό χώρο, ήταν εντούτοις «κουτόφραγκοι». Οι Αμερικανοί, το ισχυρότερο έθνος του κόσμου, είναι παρά ταύτα «αμερικανάκια». Αντίστοιχα, οι Τούρκοι είναι «μπουνταλάδες». Το θετικό είναι ότι αυτές οι αβάσιμες απόψεις περιορίζονται σε επίπεδο κοινής γνώμης, ενώ η ελληνική πολιτική και υπηρεσιακή ηγεσία έχει πολύ αντικειμενικότερη αντίληψη της πραγματικότητας.
Αντίθετα, κρίνοντας από τις δηλώσεις της τουρκικής πολιτικής ηγεσίας, ενδέχεται να είναι εκείνη που υποτιμά αδικαιολόγητα την Ελλάδα και ιδίως τη στρατιωτική της ισχύ. Αυτό ενέχει τον κίνδυνο να ξεκινήσει η Τουρκία ελληνοτουρκικό πόλεμο, ακριβώς επειδή μας έχει υποτιμήσει. Στην παρούσα όμως συγκυρία, κάτι τέτοιο θα επιφυλάξει μια δυσάρεστη έκπληξη στους Τούρκους.
Κανόνας 21
Η στρατηγική πρέπει να προβλέπει και να προσαρμόζεται
Μια στρατηγική δεν μένει αναλλοίωτη· το αρχικό σχέδιο μπορεί να μη δουλέψει, οι συνθήκες αλλάζουν, ο αντίπαλος αντιδρά. Ιδεωδώς ο στρατηγικός παίκτης πρέπει όχι μόνο να είναι πρόθυμος να προσαρμόσει τη στρατηγική του στις νέες συνθήκες, αλλά και να έχει προσχεδιάσει το πώς θα πραγματοποιήσει αυτή την προσαρμογή.
Μια περίπτωση όπου η ελληνική πλευρά (Αθήνα και Λευκωσία) βρέθηκε σε αμηχανία από την τουρκική αντίδραση στη στρατηγική της κίνηση, αλλά τελικά κατάφερε κάπως να προσαρμοστεί, ήταν εκείνη της εγκατάστασης ρωσικής κατασκευής αντιαεροπορικών πυραύλων S-300 στην Κύπρο (1997 – 1998). Ο κύπριος Πρόεδρος Κληρίδης αποφάσισε, κατόπιν στρατιωτικής εισήγησης, την πρόσκτηση και εγκατάσταση των S-300 στο νησί. Ωστόσο, η τουρκική αντίδραση υπήρξε πολύ πιο έντονη απ’ ό,τι αναμενόταν, με την Τουρκία να απειλεί ακόμη και με πολεμική σύρραξη. Επιπρόσθετα, πολλές δυτικές χώρες (και το Ισραήλ) αποδοκίμασαν την κυπριακή ενέργεια. Η λύση που δόθηκε στο αδιέξοδο ήταν να εγκατασταθούν οι πύραυλοι στην Ανατολική Κρήτη, όπου παραμένουν μέχρι σήμερα.
Κανόνας 22
Μην κατευνάζεις τους (περίπου) ίσους σου
Κατευνασμός είναι η άμβλυνση μιας απειλής μέσω παραχωρήσεων. Ο τακτικός κατευνασμός είναι προσωρινό μέτρο, που αποσκοπεί να κερδίσει χρόνο για την ευχερέστερη αντιμετώπιση της απειλής μελλοντικά. Ο στρατηγικός κατευνασμός είναι μόνιμο μέτρο, που αποσκοπεί στην εξάλειψη της απειλής. Το πρόβλημα είναι ότι, και στις δύο περιπτώσεις, οι μονομερείς παραχωρήσεις μας ανοίγουν την όρεξη στον αντίπαλο για ακόμη περισσότερες παραχωρήσεις.
Ο τακτικός κατευνασμός μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμος εάν ο κατευνάζων αισθάνεται ανέτοιμος να αντιμετωπίσει δυναμικά την απειλή ή αν εκτιμά ότι η απειλή δεν υπερβαίνει κάποια όρια. Οσο οι τουρκικές απειλές δεν παραβιάζουν κάποιες «κόκκινες γραμμές», η Ελλάδα εκτιμά ότι μπορεί να ζήσει με αυτές, κερδίζοντας στο μεταξύ χρόνο για τη στρατιωτική και διπλωματική της προετοιμασία.
Ο στρατηγικός κατευνασμός είναι άλλη υπόθεση. Εχει υποστηριχθεί ως λύση για την Ελλάδα στην παρούσα συγκυρία, ώστε να αποφευχθούν ακόμη δυσμενέστερες εξελίξεις μελλοντικά. Ωστόσο, ο στρατηγικός κατευνασμός της Τουρκίας έχει ένα μοιραίο ελάττωμα: οι αντικειμενικοί σκοποί της Τουρκίας είναι τόσο ευρείς (βλ. Κανόνα 16), ώστε τυχόν στρατηγικός κατευνασμός της είναι εκτός συζήτησης για την Ελλάδα.
Κανόνας 23
Η δύναμη μειώνεται όσο απομακρύνεται από την πηγή της
Η δύναμη κάθε στρατηγικού παίκτη (στην προκειμένη περίπτωση, η ισχύς ενός κράτους) έχει μια έδρα (μια χώρα ή ένα τμήμα της χώρας). Οταν αυτή η δύναμη ασκείται πέρα από την έδρα της, η δύναμη μειώνεται ανάλογα με την απόσταση που πρέπει να διανύσει.
Η γραμμή απώλειας δύναμης επενέργησε ιδιαίτερα κατά τη συρρίκνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Δεν είναι τυχαίο ότι η διάλυση της αυτοκρατορίας ξεκίνησε από τις απομακρυσμένες από το οθωμανικό κέντρο περιοχές των Βαλκανίων (π.χ. η Νότια Ελλάδα). Ομως, παρότι οι Τούρκοι καταφανώς δεν μπορούσαν να προβάλουν επαρκή ισχύ στις απομακρυσμένες κτήσεις τους, μπόρεσαν να κάνουν ακριβώς αυτό όταν αναγκάστηκαν να αγωνιστούν για τη διατήρηση της ίδιας της Μικράς Ασίας, της βασικής δεξαμενής της ισχύος τους. Αυτή τη φορά η γραμμή απώλειας δύναμης λειτούργησε υπέρ των Τούρκων, καθώς πλέον οι αντίπαλοί τους ήταν εκείνοι που δεν μπορούσαν να προβάλλουν επαρκή ισχύ στα μικρασιατικά εδάφη.
Κανόνας 24
Μάθε να διαχειρίζεσαι τις κρίσεις
Κρίση είναι μια κατάσταση όπου απειλούνται ζωτικά συμφέροντα, επικρέμαται ο κίνδυνος του πολέμου και υπάρχει πίεση χρόνου. Κάποιες κρίσεις είναι προσχηματικές, δηλαδή τις προκαλεί ο επιτιθέμενος για να δικαιολογήσει έναν προαποφασισμένο πόλεμο. Κάποιες άλλες προκαλούνται από τον επιτιθέμενο προκειμένου να αμφισβητήσει δικαιώματα του αμυνομένου. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται οι ελληνοτουρκικές κρίσεις μετά το 1974: τις υποκινεί η Τουρκία, προκειμένου να αμφισβητήσει ελληνικά κυριαρχικά δικαιώματα. Αυτό καθιστά τις ελληνοτουρκικές κρίσεις εν πολλοίς προβλέψιμες, ιδίως μετά το 1996. Για παράδειγμα, τον Μάιο – Ιούνιο 2012, εν μέσω κυβερνητικής αστάθειας στην Ελλάδα, φαίνεται ότι η Τουρκία προσπάθησε και πάλι να στήσει σκηνικό κρίσης χορηγώντας άδειες για έρευνες στην ελληνική υφαλοκρηπίδα, αλλά η έγκαιρη κινητοποίηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων έκοψε την όρεξη των Τούρκων.
Για έναν επιτυχή χειρισμό τυχόν μελλοντικών ελληνοτουρκικών κρίσεων, η Ελλάδα πρέπει να βρει τη χρυσή τομή που αποφεύγει ταυτόχρονα τρεις κακοτοπιές: απώλεια ελέγχου (κίνδυνος αθέλητης κλιμάκωσης από ανεξέλεγκτους υφισταμένους), κατευνασμός (βλ. Κανόνα 22), πρόκληση του αντιπάλου (που μπορεί να τον εξωθήσει σε εκατέρωθεν αθέλητο πόλεμο).
Κανόνας 25
Οι συμμαχίες μπορεί να σε σώσουν – μπορεί και να σε παγιδεύσουν
Συμμαχία είναι μια επίσημη ή ανεπίσημη συμφωνία μεταξύ δύο ή περισσότερων κρατών για συνεργασία σε θέματα εθνικής ασφάλειας. Με τις συμμαχίες τα ασθενέστερα κράτη δανείζονται την ισχύ τρίτων, για να εξισορροπήσουν τους ισχυρότερους ή τους απειλητικότερους στρατηγικούς τους αντιπάλους.
Οι συμμαχί
ες έχουν συχνά αποδειχθεί σωτήριες για μικρά κράτη. Ομως, οι συμμαχίες προκαλούν και εξαρτήσεις, που μπορούν να παγιδεύσουν τα ασθενέστερα μέλη τους. Αυτό το διαπίστωσε με οδυνηρό τρόπο η Ελλάδα το 1974. Εχοντας υποχρεωθεί μετά την είσοδό της στο ΝΑΤΟ (1952) να προσαρμόσει το αμυντικό της δόγμα εξ ολοκλήρου στις ανάγκες της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας και στη λογική του Ψυχρού Πολέμου, η Ελλάδα διαπίστωσε ότι το ΝΑΤΟ την άφηνε ακάλυπτη απέναντι στον βασικό της στρατηγικό αντίπαλο που προ πολλού είχε πάψει να είναι η Σοβιετική Ενωση ή η Βουλγαρία, και πλέον ήταν η Τουρκία. Ετσι, η Ελλάδα βρέθηκε ταυτόχρονα και εξαρτημένη και απροστάτευτη. Ο κίνδυνος αυτός δεν έχει παρέλθει.
Κανόνας 26
