Νίκο Άγκο: Ο δικός μου απολογισμός για το 2012

πηγή: odromos.wordpress.com

Τι θα κρατήσω από το χρόνο που φεύγει;  Πολλά και αρκετά σημαντικά. Το γεγονός πως αναγκάστηκα, σχεδόν βίαια, να φύγω από τη χώρα που έκανα δεύτερη πατρίδα μου, μετά από 21 χρόνια. Μια δεύτερη μετανάστευση – όσο κι αν διαφέρει αρκετά από την πρώτη, και πήγα σε μια πολύ οργανωμένη χώρα, με πολύ καλύτερες συνθήκες από εκείνες που συνάντησα όταν πήγα πρώτη φορά στην Ελλάδα- δεν παύει να είναι επώδυνη.  Για διαφορετικούς λόγους από εκείνους της πρώτης. Θα θυμάμαι την τεράστια συμπαράσταση από χιλιάδες άγνωστους ανθρώπους, όταν μαθεύτηκε η απόφαση για την οικειοθελή αναχώρηση τον Μάιο. Την έμπρακτη συμπαράσταση ενός ανθρώπου, επίσης, της Εύας Αυγερινού, που έκανε τα πάντα για να με φέρει στη Σουηδία. Αλλά και αυτούς που, με τη συμπαράστασή τους, έκαναν εφικτό και πραγματικότητα το ταξίδι εδώ.   

Θα θυμάμαι έντονα, τη θυσία των Hamayun και Wakar στο Κρυονέρι, και το γεγονός πως ήμουν ο δημοσιογράφος που με αποκλειστικά ρεπορτάζ, έκανα γνωστές πολλές πτυχές αυτής της υπόθεσης,  ”έδωσα” ονόματα στα  παιδιά που θυσιάστηκαν, δημοσίευσα τις φωτογραφίες τους και τέλος, έκανα τα πάντα, μαζί με άλλους που κινητοποίησα, να μαζευτούν τα χρήματα που χρειαζόντουσαν να πάνε οι σoροί τους στο Πακιστάν.

Θα θυμάμαι πως ήμουν ο πρώτος δημοσιογράφος που έγραψα, σε αποκλειστικότητα, για την ποινική δίωξη που αντιμετώπιζε ο εκπρόσωπος τύπου της “χρυσής αυγής” , μια εβδομάδα πριν της πρώτες εκλογές του Μαϊου, για συνέργεια  σε ληστεία, ξυλοδαρμό, οπλοχρησία, οπλοκατοχή κλπ. Τότε, ακόμα και τη φάτσα του δεν ξέραμε.

Δεν θα ξεχάσω πως για πρώτη φορά, οι Έλληνες έβαλαν με τη ψήφο τους, τους ναζί στη Βουλή. Το ότι οι ναζί πήραν ψήφους ακόμα και σε τόπους που ακόμα δεν έχουν σβήσει οι φωτιές του ολοκαυτώματος των χιτλερικών που αυτοί θαυμάζουν, δεν μπορεί και αυτό να ξεχαστεί. Θα θυμάμαι την κοινωνική κατάρρευση και την ανθρωποφαγία που ξέσπασε στην Ελλάδα. Τη βία. Γενικά αλλά ειδικότερα  τη ρατσιστική βία. Τα αποτρόπαια εγκλήματα όπως αυτό της Πάρου και της Ξάνθης. Τις αυτοκτονίες. Τις απώλειες μεγάλων ανθρώπων της τέχνης και του πολιτισμού όπως ο Θ. Αγγελόπουλος. Την κατάρρευση αρκετών “μύθων” της πολιτικής  επιχειρηματικής και κοσμικής ζωής στην Ελλάδα . Ο Κορυδαλλός έγινε η “Μύκονος των φυλακών”. Και πάρα πολλά άλλα που δεν είναι ούτε η ώρα και ούτε η ανάγκη να απαριθμήσω.

Αλλά πάνω απ’όλα το 2012 θα το θυμάμαι για μια προσωπική απώλεια.  Έχασα τον πατέρα μου, στις 26 Νοεμβρίου. Όλα τα άλλα γεγονότα του 2012 πέρασαν σε δεύτερη μοίρα. Και τα πάντα, μπροστά στην απώλεια των γονιών μας, φαίνονται τόσο μικρά.

Καλή νέα Χρονιά!

Το πάθος του συλλέκτη (και πάλι για τον Μάνο Χαριτάτο)

του Γιάννη Παπαθεοδώρου

πηγή: dimartblog.gr

Αποχαιρετισμός στον Μάνο Χαριτάτο

Δεν θυμάμαι τη χρονιά. Κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ’90 πέρασα την πόρτα του ΕΛΙΑ, με αποστολή να τσεκάρω μερικά έντυπα που λείπανε από τα ΑΣΚΙ. Ο Φίλιππος Ηλιού είχε προλάβει βέβαια να κάνει τις συστάσεις στον Μάνο Χαριτάτο με τον γνώριμο παιγνιώδη τρόπο του.  «Αυτός είναι από την Πάτρα αλλά θέλει να γίνει Αιγυπτιώτης και διάλεξε για θέμα διατριβής τον Τσίρκα». Κοιτώντας με διερευνητικά, πάνω από τα γυαλιά που τα στερέωνε πάντα στην άκρη της μύτης, ο Μάνος «έσπασε τον πάγο» με την πρώτη ερώτηση. «Για να έχεις κράνος μαζί σου, πρέπει να οδηγείς και μηχανή. Τι μηχανή έχεις;» Κάπως έτσι άρχισε η πρώτη συζήτηση με έναν από τους πιο συναρπαστικούς ανθρώπους που γνώρισα στη ζωή μου.

Λίγες βδομάδες μετά, άρχισα να καταλαβαίνω πως, για τον Μάνο, το ΕΛΙΑ δεν ήταν απλώς μια δουλειά αλλά το κινητήριο πάθος μιας ζωής εξαρτημένης από τη «γεύση του αρχείου». Ένα βράδυ, μετά την αποδελτίωση, του είπα ειρωνικά: «Καλά μόνο αυτές είναι οι συλλογές που έχεις;» Με ανέβασε αμέσως στη μηχανή του και άρχισε την ξενάγηση στα «κρυφά» διαμερίσματα της Αθήνας. Μετά από ώρα, βρεθήκαμε στο Παγκράτι μπροστά σε μια βιτρίνα από παιδικά παιχνίδια. Στρατιωτάκια ντυμένα με στολές του Μπάκιγχαμ, μέσα σε θαμπές βιτρίνες. «Αστικά κατάλοιπα;» τον ρώτησα. «Ναι αλλά κάπου εδώ έχω και παράνομο αριστερό τύπο», μου απάντησε με ένα χαμόγελο μικρού παιδιού που ξέρει να ξεγλιστράει — πάντα «από τα αριστερά».

Τα χρόνια πέρασαν. Με τον Μάνο συναντηθήκαμε πολλές φορές και με διάφορες αφορμές : το βιβλίο για την ιστορία του ελληνικού τσιγάρου, το αρχείο Τσίρκα, το καβαφικό αρχείο, την «κοινωνία της πληροφορίας κ.ά. Σε όλα έδινε τελικά —κι αυτό το «τελικά» δεν ήταν πάντα αυτονόητο— το «πράσινο φως», αρκεί να ένιωθε πως δίπλα του υπάρχουν άνθρωποι που νοιάζονται για το ΕΛΙΑ. Τελευταία φορά, μιλήσαμε στο πόδι για τα πανεπιστημιακά πέρυσι το χειμώνα, όταν τα ίχνη της αρρώστιας ήταν ορατά. Συμφωνήσαμε σε πολλά, διαφωνήσαμε στα περισσότερα. Για να αλλάξω θέμα τού είπα πως θέλω να γράψω ένα βιβλίο για τον Καβάφη, αλλά θα έπρεπε να μου βρει για τη διακόσμηση του εξωφύλλου κάποιες παλιές διαφημίσεις τσιγάρων που απεικονίζουν τον ποιητή να καπνίζει μια αιγυπτιώτικη μάρκα. «Ξέρεις έκοψα το τσιγάρο», μου είπε χαμηλόφωνα. «Λάθος διάγνωση», του είπα. «Το πάθος σου είναι το ΕΛΙΑ και όχι το τσιγάρο». Χαιρετηθήκαμε εγκάρδια, για τελευταία φορά.

Ανήκω σε μια γενιά νεοελληνιστών που η επιστημονική μας πορεία σφραγίστηκε από το ΕΛΙΑ. Χωρίς να υπάρχουν ακόμη οργανωμένες πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες και συστηματική αρχειακή υποδομή, οι περισσότεροι από εμάς διατρέχαμε τον κίνδυνο να νομίσουμε πως η φιλολογία και η ιστορία είναι κάτι σαν την καλή απαγγελία. Μαθαίνεις το κείμενο και το επαναδιατυπώνεις με ρητορικό στόμφο — άντε και μερικές καλές ή μέτριες ιμπρεσιονιστικές αναλύσεις. Το ΕΛΙΑ μπόρεσε να προσφέρει σε όλους εμάς τις προϋποθέσεις ώστε τα ερευνητικά ζητούμενα να αποκτήσουν την πλαισίωση της απαραίτητης ιστορικής τεκμηρίωσης. Ας αναλογιστούμε πόσα άρθρα, πόσα βιβλία, πόσες διατριβές ξεκίνησαν από το ΕΛΙΑ, κάτω από την παραίνεση και με τη διευκόλυνση του Μάνου Χαριτάτου. Ας σκεφτούμε το «Βιβλιολογικό Εργαστήρι» του Φίλιππου Ηλιού και τη σημασία του για μια ιστορία του βιβλίου και της ανάγνωσης στον 19ο αιώνα. Ας επισκεφτούμε τις ψηφιακές βάσεις δεδομένων του ΕΛΙΑ για να διαπιστώσουμε τα ανοίγματα στον 21ο αιώνα. Δεν χρειάζεται να θυμίσω ότι η ίδια η ανθρώπινη παρουσία του αγαπητού Μάνου άνοιξε ένα δρόμο για όλους μας, προωθώντας έτσι αποφασιστικά το πεδίο των νεοελληνικών σπουδών.

Το «πάθος του συλλέκτη» οδήγησε σταδιακά τον Μάνο Χαριτάτο σε μια εκσυγχρονισμένη «πολιτική αρχείου» που αναπλήρωνε κρατικούς θεσμούς και πόρους, χωρίς τη μιζέρια της γραφειοκρατίας και την ευκολία της άμεσης διεκπεραίωσης. Κυρίως, χωρίς ταμπού και φοβικά σύνδρομα για το ποιες θα είναι οι καινούργιες συνέργειες που θα διασώσουν το συμβολικό και υλικό κεφάλαιο της γνώσης. Κι είναι ακριβώς αυτό το πάθος που θα μας λείψει από δω και πέρα, στα δύσκολα χρόνια της κρίσης. Καλό ταξίδι, Μάνο! Σε ευχαριστούμε για όλα. Κυρίως για αυτά που δεν πρόλαβες να δεις και θα έχουν πάντα τη σφραγίδα σου.

Πέθανε ο Μάνος Χαριτάτος, ιδρυτής του Ε.Λ.Ι.Α.

της Λαμπρινής Κουζέλη

πηγή: tovima.gr

Ο Μάνος Χαριτάτος, ιδρυτής και πρόεδρος του Δ.Σ. του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου (ΕΛΙΑ), πέθανε την Πέμπτη 27 Δεκεμβρίου στην Αθήνα, χάνοντας τη μάχη με τον καρκίνο. Ηταν 68 ετών. 

Γεννημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1944, ο Μάνος Χαριτάτος ήρθε στην Ελλάδα το 1953. Ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές του στο Κολλέγιο Αθηνών και στη συνέχεια φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής Αθηνών. Διετέλεσε διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών (1980-1989).

Το 1965 ιδρύει με τον ιστορικό και φίλο του Δημήτρη Πόρτολο ένα πολιτιστικό σωματείο, το ΕΛΙΑ. Συλλέγουν αρχικά παλιές εκδόσεις και στη συνέχεια ιστορικά αρχεία και αρχεία λογοτεχνών αλλά και έντυπα του 19ου και του 20ού αι., που μαρτυρούν την ιστορική εξέλιξη και πνευματική ανάπτυξη της Ελλάδας. Από το 1980, όταν το ΕΛΙΑ γίνεται Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, οι συλλογές του αυξάνονται, αποκτά δικό του χώρο, συμμετέχει σε ευρωπαϊκά προγράμματα, πραγματοποιεί εκδόσεις.

Για τους χιλιάδες ερευνητές που έχουν χρησιμοποιήσει τα αρχεία και τη βιβλιοθήκη του, το ΕΛΙΑ ήταν ταυτισμένο με τον Μάνο Χαριτάτο. Αενάως παρών στο κτίριο της Αγίου Ανδρέου 5 στην Πλάκα, με τα κοκάλινα πρεσβυωπικά γυαλιά του μονίμως κρεμασμένα στο στήθος του, χωμένος πίσω από μια τεράστια οθόνη υπολογιστή, ήταν ένας βιβλιοσυλλέκτης παλαιάς κοπής που διατήρησε το αρχείο του ΕΛΙΑ φιλόξενο και ανοιχτό στους ερευνητές, σε οποιονδήποτε ερευνητή του νεότερου ελληνισμού, της λογοτεχνικής, της οικονομικής, της πολιτικής ιστορίας, του εμπορίου, της καπνοβιομηχανίας.

Μέριμνα του Χαριτάτου ήταν από την αρχή όχι μόνο η συλλογή εκδόσεων και αρχείων αλλά και η διάσωσή τους με τα μέσα της τεχνολογίας. Φροντίζει να φωτογραφηθούν τα έντυπα του ΕΛΙΑ και να περάσουν σε μικροφίλμ και αργότερα σε CD. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 δείχνει περήφανος στους επισκέπτες τα παλιά πακέτα τσιγάρων, τα κουτιά από μπισκότα και το παλαιό διαφημιστικό υλικό που έχει συλλέξει στο ΕΛΙΑ. Λίγα χρόνια αργότερα τον ακούει κανείς να μιλάει για το νέο επίτευγμα του ΕΛΙΑ, τον κατάλογο των ψηφιοποιημένων περιοδικών του που διαρκώς εμπλουτίζεται με νέους τίτλους. «Γκατζετάκιας» και υπέρμαχος των νέων τεχνολογιών, στον ελεύθερο χρόνο του σκάναρε παλιές εκδόσεις του 19ου αιώνα. Είχε σκανάρει μόνος του περισσότερες από 50.000 σελίδες έλεγε, υλικό που δεν καταχωνιαζόταν στους φακέλους ενός υπολογιστή αλλά γινόταν σύντομα προσβάσιμο από όλους, σε CD ή online στο διαδίκτυο μέσα από την ιστοσελίδα του ιδρύματος.

Οι μελετητές του περιοδικού Τύπου του 19ου αιώνα του οφείλουν πολλά. Εκεί που οι δημόσιες βιβλιοθήκες απογοητεύουν, το ΕΛΙΑ αποδείχτηκε μια φιλόξενη στέγη, μια αξιόπιστη συλλογή. Ακόμη και τα σπάνια διαστήματα που το ΕΛΙΑ έκλεινε για απογραφή των συλλογών του, ο Χαριτάτος φρόντιζε το υλικό του ΕΛΙΑ να είναι διαθέσιμο στους ερευνητές. Ανατυπώνει τον Ερμή τον Λόγιο, τη Μέλισσα και άλλα παλαιά περιοδικά, συνεργάζεται με τον Κυριάκο Ντελόπουλο, τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο και άλλους ερευνητές που εκπονούν βιβλιογραφίες και μελέτες βασισμένες στις συλλογές του ΕΛΙΑ.
Όπως ο Γιάννης Βλαχογιάννης ήταν ο στυλοβάτης των Γενικών Αρχείων του Κράτους, ο Μάνος Χαριτάτος ήταν ο στυλοβάτης του ΕΛΙΑ, ένας ευπατρίδης, ένας λόγιος με επιτελικές ικανότητες, ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση. Πραγματιστής και πρακτικός, πρόλαβε να εξασφαλίσει την επιβίωση του ΕΛΙΑ με την ενσωμάτωσή του στο Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης το 2009. Η συνέχιση της λειτουργίας του ΕΛΙΑ και η βιωσιμότητά του ήταν η μόνιμη έγνοια του κι όποτε τον ρωτούσαμε για τη δική του διαδρομή, όποτε ζητούσαμε να αφηγηθεί την προσωπική του ιστορία, απαντούσε με τη χαρακτηριστική βαριά μεταλλική φωνή του: «Τι να γράψεις για μένα; Γράψε για το ΕΛΙΑ».

Επισκεψιμότητα του blog του Εντευκτηρίου

Στο τετραήμερο 24-27/12 το blog του Εντευκτηρίου είχε 1.021 προβολές. Εντάξει ώς εδώ. Ενδιαφέρον έχει η γεωγραφική κατανομή των προβολών: 767 από Ελλάδα, 105 από ΗΠΑ, 66 από ... Ουκρανία (!), 21 από Κύπρο, 20 από Αγγλία, 17 από Γερμανία, 8 από Γαλλία, 7 από Ιταλία, 6 από Ολλανδία, 4 από Νορβηγία. Μα 66 από Ουκρανία;

Μία συζήτηση με τον Κορνήλιο Καστοριάδη

πηγή: tvxs.gr

Ο Κορνήλιος Καστοριάδης γεννήθηκε το 1922 στην Κωνσταντινούπολη και υπήρξε ένας φιλόσοφος που το έργο του μέσα από την διεπιστημονικότητα και την πολυεδρικότητα του κατάφερε να είναι οικουμενικό. Η συμμετοχή του σε ποικίλες πολιτικές και φιλοσοφικές συγκρούσεις αλλά και η σύζευξη γνωστικών πεδίων όπως της φιλοσοφίας, της πολιτικής, της ψυχανάλυσης, της οικονομίας, της βιολογίας τον καθιστούν έναν από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Έφυγε από τη ζωή σαν σήμερα, 26 Δεκεμβρίου του 1997.

Kορνήλιος Καστοριάδης: Μια πνευματική βιογραφία

Ο Κ. Καστοριάδης µιλά για την πολιτική του στράτευση, αναλύει τη σκέψη του, µιλά για την Ελλάδα, το '68, το µαρξισµό. Επίσης µιλούν οι Ζακ Λακαριέρ και Ντανιέλ Κον Μπεντίτ. Το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, η πνευµατική του διαδροµή είναι σε όλους λίγο-πολύ γνωστή. Από το µαρξισµό ως την άρνησή του, περνώντας µέσα από τη φιλοσοφία, την ψυχανάλυση, την οικονοµία, ακόµη και από µια ορισµένη πολιτική επιστήµη, για να µην αναφερθούµε στην ενασχόλησή του µε τις θετικές επιστήµες. Αποκλήθηκε πνεύµα ανατρεπτικό, "τιτάνας του πνεύµατος" κατά τον Εντγκάρ Μορέν, επιχείρησε να επεξεργαστεί νέες έννοιες για την κοινωνική και ατοµική απελευθέρωση, παίρνοντας πάντα τις προφυλάξεις του από κάθε είδους "ουτοπικά προτάγµατα"... 

Από την «Αυγή», 4/1/1998

Η συνέντευξη παραχωρήθηκε το 1996 στο γαλλικό ραδιόφωνο, στο πλαίσιο ειδικού αφιερώµατος στον µεγάλο στοχαστή. Παρατίθεται μεγάλο μέρος της και ιδιαίτερα τα σημεία που περιγράφουν τη διανοητική πορεία του Κ. Καστοριάδη, τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γαλλία.

Ποια είναι η πνευµατική σας διαδροµή;
Κορνήλιος Καστοριάδης: Ω... κάθε φορά που µου ζητούν συνέντευξη, µε ερωτούν τα ίδια πράγµατα... (γέλια)... Έχω την εντύπωση ότι επαναλαµβάνοµαι...

Θα ήθελα να σας ρωτήσω τι ήταν για σας η Ελλάδα όταν ήσασταν νέος. Γεννηθήκατε στην Κωνσταντινούπολη, θα µπορούσατε να µιλήσετε για την παιδική σας ηλικία, αργότερα, για την αγωνιστική σας στράτευση;
Κ.Κ.: Γεννήθηκα στην Κωνσταντινούπολη και πήγαµε στην Αθήνα όταν ήµουν τριών µηνών, πρακτικά, όλα αυτά τα χρόνια τα πέρασα στην Αθήνα. Οι γονείς µου έχουν πεθάνει εδώ και πολύ καιρό, τους σκέφτοµαι πάντα µε αγάπη. Συνεισέφεραν τα µέγιστα για να µε κάνουν αυτό που είµαι. Ο πατέρας µου, µε το σεβασµό που πάντα είχε για τα πνευµατικά πράγµατα, θα ήθελε να είχε συνεχίσει τις σπουδές του, υποχρεώθηκε όµως να εργαστεί και έτσι τελείωσε µόνο το Λύκειο. Θαύµαζε τη Γαλλία, το δηµοκρατικό καθεστώς, τη γαλλική ευγένεια, είχε µια βολταιρική πλευρά, ήταν άθεος, αντιµοναρχικός, δηµοκρατικός.

Σας άφησε δηλαδή παρακαταθήκες, που τις φέρατε σε πέρας...
Κ.Κ.: Βέβαια. Και ελπίζω ότι τις πήγα και πιο πέρα... Θυµάµαι κάποιες στιγµές µε ιδιαίτερη συγκίνηση, όπως για παράδειγµα το 1928, όταν ήµουν έξι χρονών, το κέντρο της Αθήνας συγκλονιζόταν από διαδηλώσεις, γιατί είχε εκδηλωθεί απόπειρα πραξικοπήµατος. Με θυµάµαι στην πόρτα του σπιτιού, µε τη µητέρα µου και ένα φίλο του πατέρα µου να έρχεται να τον πάρει για να πάνε στη διαδήλωση. Ο πατέρας µου του λέει, περίµενε λίγο, µπαίνει στο σπίτι για να πάρει το περίστροφό του και να πάει στη διαδήλωση. Η µητέρα µου πέφτει πάνω του, Καίσαρα άσ' το, του λέει...

Καίσαρα;
Κ.Κ.: Ναι, ο πατέρας µου λεγόταν Καίσαρας, η µητέρα µου Σοφία, υπήρχαν βλέπετε κληρονοµιές..., την απώθησε ευγενικά και έφυγε... Για µένα αυτή παραµένει µια εικόνα πολιτικής στράτευσης, όπου κάποιος είναι έτοιµος να πληρώσει µε το αίµα του. Η µητέρα µου ήταν ευγενέστατη, πολύ όµορφη, έπαιζε πιάνο, αγαπούσε τη µουσική, περνούσα ώρες ολόκληρες καθισµένος πλάι της παίζοντάς µου στο πιάνο Μπετόβεν, Σοπέν... Στα δεκαπέντε µου, ήθελα να γίνω συνθέτης. Σπούδασα τέσσερα πέντε χρόνια αρµονία και αντίστιξη και, έπειτα, όταν άκουσα τη σύγχρονη µουσική (εκείνης της εποχής), στην καλύτερη περίπτωση ήταν Ραβέλ, Μπάρτοκ, Σκριαµπίν (γέλια), που δεν γνώριζα, γιατί τότε δεν υπήρχαν δίσκοι... Και, τότε, είπα στον εαυτό µου, όπως έλεγε ο Καντ, η τέχνη είναι δουλειά της µεγαλοφυϊας, αν δεν την έχεις, δεν αξίζει τον κόπο..., και περιορίσθηκα σε αυτοσχεδιασµούς. Εδώ και µια δεκαετία δεν µπορώ να αυτοσχεδιάσω στο πιάνο, έχω να το αγγίξω πάνω από πέντε χρόνια. Πάντα, όµως, νιώθω δεµένος µε αυτό... Έπειτα, είχα και άλλες ευκαιρίες στη ζωή µου. Υπήρχε µια Γαλλίδα γκουβερνάντα που ο πατέρας µου είχε φέρει από τη Λιόν, πολύ περίεργο πρόσωπο, λεγόταν Μαξιµίν, πήρε την ελληνική υπηκοότητα, ντυνόταν αρχαιοελληνικά, ήταν φιλόσοφος, µε διατριβή στη φιλοσοφία των µαθηµατικών. Στην αρχή ήµουν µικρός, δεν µπορούσα να επωφεληθώ τίποτε από αυτή, όταν όµως έγινα δεκατριών - δεκατεσσάρων ετών διαβάζαµε Τολστόι, Ρ. Ρολάν, µου µιλούσε για τη φιλοσοφία κ.λπ. Ήµουν τυχερός και στη φοίτησή µου στο Λύκειο, γιατί σε κάθε τάξη βρισκόταν ένας καθηγητής, µια ξεχωριστή φυσιογνωµία, που έστρεφε ακόµη περισσότερο το ενδιαφέρον µου σε πνευµατικά ζητήµατα.

Αυτό που µε εντυπωσιάζει στις βιογραφίες των προσωπικοτήτων είναι ότι διατείνονται πως από τα τρία τους µόλις χρόνια έχουν στο πετσί τους τον Σαίξπηρ, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη... Ποτέ δεν πίστεψα σε τέτοια παραµύθια. Εσείς λέτε ότι αρχίσατε να διαβάζετε στα δεκατρία σας, είναι κάτι το φυσιολογικό...
Κ.Κ.: Και λίγο νωρίτερα. Όταν ήµουν εφτά χρόνων, διάβαζα πολύ, διάβαζα την ελληνική έκδοση της Ρωµαϊκής Ιστορίας του Μόµσεν, του Ντιρί, Πλάτωνα από ελληνική εγκυκλοπαίδεια. ∆εκατριών - δεκατεσσάρων χρόνων, συνάντησα το µαρξισµό και τη φιλοσοφία. ∆εκατριών, όχι τριών... (γέλια).

Νοµίζω ότι κάποια στιγµή βρεθήκατε κοντά µε ανθρώπους της Miteleuropa. Στην Ελλάδα υπήρχαν πολλοί τέτοιοι, γερµανόφωνοι διανοούµενοι...
Κ.Κ.: Ναι. Η Ελλάδα ήταν και παραµένει ακόµη σε κάποιο βαθµό, παρά τις επίµονες προσπάθειες της γαλλικής κυβέρνησης να καταστρέψει αυτή την κληρονοµιά, χώρα διαποτισµένη από τη γαλλική κουλτούρα. Από µια στιγµή και µετά, αρχίζει να υπάρχει µια αγγλική επιρροή, η γερµανική, περιέργως, αναπτύχθηκε µετά τον Α' Παγκόσµιο Πόλεµο. Ωστόσο, υπάρχει και µια άλλη πλευρά. Η Ελλάδα ήταν και είναι µικρή χώρα µε περιορισµένη εθνική παραγωγή, έστω και αν υπάρχουν ποιητές και λογοτέχνες. Εξαιτίας αυτού, οι µεταφράσεις διαδέχονταν η µία την άλλη, περισσότερο από ό,τι στη Γαλλία. Έτσι, αυτό έδινε ένα χαρακτήρα Miteleuropa, ανθρώπους, δηλαδή, διαποτισµένους από µία µόνο κουλτούρα... Βέβαια, µετά το 1933, µε το χιτλερικό καθεστώς στη Γερµανία, η επιρροή αυτή εντάθηκε. Πέρα όµως από αυτό, εγώ, στο Πανεπιστήµιο, είχα τρεις σχετικά νέους καθηγητές που είχαν σπουδάσει στη Γερµανία (κάτι µεταξύ νεοκαντιανισµού και υπαρξισµού στυλ Γιάσπερς). Όπως και στη λογοτεχνία, άλλωστε. Προσωπικά, ανακάλυψα πολύ νωρίς Ρίλκε και Χέλντερλιν. Όλα αυτά πρόσθεσαν κάποιες κοσµοπολίτικες προκαταλήψεις.

Έχω πάει δύο φορές στην Ελλάδα. Πριν πάω, είχα µια ειδυλλιακή εικόνα για τη χώρα. Όταν επισκέφθηκα όµως για πρώτη φορά την Αθήνα, συνάντησα µια άλλη, άσχηµη εικόνα. Το πλήθος πιο ανατολικό παρά δυτικό, οι άνθρωποι, συγχωρήστε µε, µάλλον άσχηµοι. Πώς περάσαµε από αυτή την ειδυλλιακή Ελλάδα στη σύγχρονη Αθήνα, όπου και εσείς έχετε αυτές τις αρνητικές όψεις;
Κ.Κ.: Η ερώτησή σας είναι πράγµατι πολύ δύσκολη. Αφήνω την απάντηση στον Ζακ Λακαριέρ και ίσως, στο τέλος, προσθέσω κάτι...
Ζακ Λακαριέρ: Υπάρχει κάτι που οι περισσότεροι δυτικοί δεν το καταλαβαίνουν, γιατί δεν το έχουν αισθανθεί. Είτε είµαστε Γάλλοι, Γερµανοί ή Ιταλοί, έχουµε µια δύσκολη και διαιρεµένη ιστορία, αλλά είναι η ίδια. Με τα απρόοπτά της, τους πολέµους της, είναι όµως η ιστορία µας. Οι Έλληνες δεν είχαν ιστορία. Τους ξέφυγε εντελώς, ήδη από το 1453...
Κ.Κ.: Και πιο πριν...
Ζ.Λ.: Τέσσερις αιώνες Οθωµανικής κατοχής παρήγαγαν διάφορα πράγµατα, την Αθήνα για την οποία µιλήσατε, το πλήθος, την άναρχη δόµηση, αυτή την παραφροσύνη... Το 1831, µετά τον πόλεµο της Ανεξαρτησίας, όταν έπρεπε να επιλεγεί πρωτεύουσα, ο Βαυαρός πρίγκιπας είπε: Μα, προφανώς, η Αθήνα... Η Αθήνα, τότε, είχε τέσσερις χιλιάδες κατοίκους, εκ των οποίων οι τριακόσιοι ήταν βοσκοί. Κάπως έτσι η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, ήταν µια πόλη που ξεκίνησε από το µηδέν. Στην Ελλάδα, λοιπόν, έχουµε δύο ιστορίες: µια Ελλάδα τρισχιλιετή και µια Ελλάδα εκατόν πενήντα ετών. Και όταν πηγαίνετε εκεί, προφανώς, βλέπετε τη δεύτερη... Με όλα αυτά, άλλοι λαοί ξέχασαν την κουλτούρα τους, όχι όµως οι Έλληνες, που κράτησαν τη γλώσσα τους...
Κ.Κ.: Υπάρχει η παράδοση των Ελλήνων ως λαός, όχι µόνο τυπικά η Ανεξαρτησία, αλλά η αυτονοµία στη διαχείριση των υποθέσεών τους, που διακόπτεται µε τη ρωµαϊκή κατάκτηση και ξαναρχίζει µετά την Ανεξαρτησία. Αρχικά, για πέντε αιώνες, έχουµε τους Ρωµαίους, µετά την Ανατολική Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, αλλά αυτή η αυτοκρατορία είναι ρωµαϊκή, δηλαδή είναι απόλυτη µοναρχία, όπου η θεοποίηση των Ρωµαίων αυτοκρατόρων στη Ρώµη µετά το θάνατό τους αντικαταστάθηκε από τη θεοκρατική-χριστιανική πλευρά, άρα υπάρχει για δέκα αιώνες µια όλο και περισσότερο ελληνική ζωή στην υπόστασή της, το κρατικό όµως καπάκι ήταν ανατολικο-δεσποτικό, όπως πάνω κάτω ήταν η Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία µετά τον Αύγουστο. Αυτή η πλευρά φαίνεται στις λέξεις που παρέµειναν στα νέα ελληνικά, προσδιορίζοντας τους Έλληνες αυτής της εποχής...
Ζ.Λ.: Ρωµιοσύνη...
Κ.Κ.: Ρωµιός... γραικός (στα λατινικά)..., ενώ για τη ∆ύση οι τελευταίοι δέκα αιώνες ήταν αιώνες δηµοκρατίας -που αρχίζει µε τις κοµµούνες του Μεσαίωνα- δεν υπήρξαν στην Ελλάδα...
Ζ.Λ.: Η Ελλάδα, όπως ξέρετε, γνώρισε πολλούς δεσποτισµούς (βαυαρικό κ.λπ.) και, κατά µία έννοια, το 1981 γίνεται δηµοκρατία µε την εκλογή του ΠΑΣΟΚ. Πρακτικά, η ελεύθερη έκφραση και η ελεύθερη ενασχόληση µε τα κοινά αρχίζουν µετά τους συνταγµατάρχες...

Νοµίζω ότι η ∆. Ευρώπη πάντα ζούσε µε ένα µύθο της Αρχαίας Ελλάδας. Πώς όµως έγινε και οι Γερµανοί, για παράδειγµα, οι ροµαντικοί, στα τέλη του 18ου και στον 19ο αιώνα, ρίχτηκαν στην Ελλάδα σαν σε θήραµα; Τι υπήρχε σε αυτό το φαντασιακό, που κόλλησε τόσο καλά µε τη Γερµανία, για να πάει ως τον Χάιντεγγερ, που έλεγε ότι υπάρχουν γλώσσες που επιτρέπουν τη φιλοσοφία, δηλαδή τα ελληνικά και τα γερµανικά;
Κ.Κ.: Ως προς το πρώτο σκέλος της ερώτησής σας, υπάρχουν πολλά πράγµατα που µπορούν να ειπωθούν. Αν είχα χρόνο, θα έγραφα µια ιστορία του ευρωπαϊκού φαντασιακού σε σχέση µε την Ελλάδα. Κάθε αιώνας -και κάθε χώρα- οικοδόµησαν µια Ελλάδα ανάλογα µε τις επιθυµίες τους και τις φαντασιακές τους σηµασιοδοτήσεις. Είναι πολύ καθαρή η Ελλάδα του 17ου αιώνα στη Γαλλία, η Ελλάδα του 17ου ως τον 19ο αιώνα και τώρα η Ελλάδα που παραλίγο να ερµηνευθεί στρουκτουραλιστικά τα τελευταία τριάντα χρόνια. Το ίδιο ισχύει και για την Αγγλία και τη Γερµανία. Στην Αγγλία, όπως και στη Γαλλία, υπήρχε η ιδέα ότι η αρχαιοελληνική δηµοκρατία ήταν όχι η "εξουσία των µαζών" αλλά η "εξουσία των καθαρµάτων", ότι ο κόσµος έκανε το οτιδήποτε κ.λπ. Αυτή η αντίληψη δέσποσε για µεγάλο διάστηµα, µέχρι την εµφάνιση ενός µεγάλου ιστορικού, του Τζορτζ Μπροντ, γύρω στα 1860-1870, που αποσαφήνισε τα πράγµατα. Από εκείνη ακριβώς την περίοδο ξεκινά ο µύθος, η εξιδανίκευση. Το ίδιο περίπου συνέβη και στη Γερµανία, υπάρχει µε τον Βιλαµόβιτς µια φαντασιακή εξιδανίκευση, ωστόσο ο γερµανικός ροµαντισµός είναι εντελώς διαφορετικό πράγµα, κολυµπάει στο πάθος. Καταρχήν, εκδηλώνεται η ανάγκη των Γερµανών ποιητών και στοχαστών γι' αυτή την εποχή. Όλοι αυτοί ζητούν την ανανέωση της Γερµανίας και το κάνουν στρεφόµενοι στην Ελλάδα ως µοντέλο, ως πολικό αστέρα. Και αυτό, σε ορισµένους, είναι ορατό, όχι τόσο στο πολιτικό επίπεδο όσο ως "ολική θέαση" της ζωής: οµορφιά, αρµονία, απλότητα, πρόκειται για µια φωτεινή εστία στην ύπαρξη της ανθρωπότητας, που µαγνητίζει όλα τα βλέµµατα. Ο Χάιντεγγερ είναι µια άλλη ιστορία, κάτι το πολύ µπερδεµένο. Φυσικά και υπάρχει επιστροφή στο πνεύµα της ελληνικής φιλοσοφίας, που προέρχεται από τον Νίτσε, ο θαυµασµός των προσωκρατικών στον Νίτσε, η τραγική φιλοσοφία κ.λπ. Νοµίζω όµως ότι, από την άλλη πλευρά, στον Χάιντεγγερ δεν υπάρχει ούτε λέξη για την πολιτική κληρονοµιά, για τη σεξουαλικότητα ή τον έρωτα. Και δεν είναι τυχαίο. Πιστεύω ότι έχουµε να κάνουµε µε την αλύσωση ενστίκτων στο στοχασµό του Χάιντεγγερ που οδηγούν στο ναζισµό, σε κάθε περίπτωση, στον γερµανικό εθνικισµό.

Στη συζήτησή µας µε τον Ζ. Λακαριέρ µιλήσαµε για την οµορφιά της µητρικής σας γλώσσας. ∆ιαβάζοντάς σας όµως, ήδη από τη δεκαετία του '50, βλέπουµε ότι γρήγορα υιοθετείτε την πανεπιστηµιακή, την κοινωνιολογική γλώσσα. Γιατί; Πρόκειται για κάποια ασυνείδητη εκ µέρους σας παραχώρηση, που έγινε το "επαγγελµατικό σας σπίτι"; Η µήπως µόνο έτσι µπορούσε να γίνει, δηλαδή µόνο έτσι µπορούσατε να γράφετε;
Κ.Κ.: Επιχειρώ να γράφω ως κάποιος που θέλει να γίνεται κατανοητός από όλους. Κάποιος µου έλεγε τις προάλλες ότι γράφω ως Αγγλοσάξωνας, εντελώς πρακτικά...

Είναι αλήθεια...
Κ.Κ.: Το µοντέλο της γραφής µου είναι ο Αριστοτέλης...

Το παράδοξο σε σας είναι ίσως η ελευθερία του χρόνου στα φιλοσοφικά ή κοινωνιολογικά σας κείµενα, από την άλλη πλευρά, υπάρχει µια σταθερή επιστροφή σε λέξεις-έννοιες, σε µια δοµή που βαραίνει τη γλώσσα...
Κ.Κ.: Ίσως υπάρχει µια επίδραση της γερµανικής θεωρητικής γλώσσας, γιατί υπάρχουν φιλόσοφοι τους οποίους διάβασα πολύ, Καντ, Χέγκελ, τον Μαξ Βέµπερ που µε επηρέασε πάρα πολύ, ως προς την αυστηρότητα των εννοιών, την εννοιοδότηση. Στα κείµενά µου υπάρχουν, σταθερά, έννοιες, ορισµοί, είναι κάτι το πολύ "γερµανικό", αρχαίο, µεσαιωνικό γερµανικό.

Όταν ασκείτε κοινωνική κριτική, γράφετε ελεύθερα, όταν όµως επιχειρείτε να εγκαθιδρύσετε µια θετικότητα, µια θεωρία, παγιδεύεστε στη γλώσσα...
Κ.Κ.: ∆εν νοµίζω. Έγραψα προγραµµατικά κείµενα, όπως ένα κείµενο του 1957, για το περιεχόµενο του σοσιαλισµού, που είναι, όπως θα λέγαµε σήµερα (όρο που βέβαια απορρίπτω) ένα "ουτοπικό πρόταγµα", η περιγραφή µιας µελλοντικής κοινωνίας. Ένα µεγάλο κείµενο, που περιβάλλεται από σειρά ρητορικών προφυλάξεων. Την άσκηση αυτή δεν την επανέλαβα, περιοριζόµουνα, κάθε φορά, στις αρχές που θα πρέπει να διέπουν µια ελεύθερη και αυτόνοµη κοινωνία. Γιατί; ∆ιότι µια από τις κεντρικές µου ιδέες είναι ότι µόνο µέσα από το κίνηµα των ανθρώπινων συλλογικοτήτων µπορούν να αναδυθούν οι νέες πραγµατικές απαντήσεις στα πολιτικά προβλήµατα του καιρού µας. Αν υποθέσουµε ότι θα υπάρξει µια λαϊκή συνέλευση, εγώ θα ανέλθω στο βήµα, θα εκθέσω την άποψή µου, "αυτά πρέπει να κάνουµε, αυτό το Σύνταγµα πρέπει να ψηφίσουµε", θα είναι όµως η άποψή µου ως απλού πολίτη και µόνο. ∆εν θεωρώ τον εαυτό µου "προφήτη", ούτε ως κάποιον που δίνει την οριστική πολιτική αλήθεια, εκτός και αν µιλάµε για τις µεγάλες κατευθύνσεις, σε επίπεδο αρχών, δηλαδή της ενσάρκωσης της κοινωνικής και πολιτικής αυτονοµίας, που θα πρέπει να οριστούν από τους ίδιους τους άντρες και τις ίδιες τις γυναίκες και από κανέναν άλλο. ∆εν δίνω το δικαίωµα στον εαυτό µου να περιγράψει τι ακριβώς µπορεί να είναι µια µελλοντική κοινωνία. Αντίθετα, επιχειρώ να δείξω γιατί η σηµερινή τάξη είναι ανυπόφορη (...)

Απ' ό,τι µου λέγατε, έχετε χρόνια να συναντήσετε τον Ντανιέλ Κον Μπεντίτ. Σήµερα, είναι εδώ παρών, σε µια συνάντηση δύο επαναστατικών γενεών...
Ντανιέλ Κον Μπεντίτ: Ο Κορνήλιος είναι πάντα επαναστάτης, εγώ όχι... (γέλια). Τον γνώρισα µέσα από την επιθεώρηση "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα", που διάβαζε ο αδελφός µου, αποφεύγοντας, έτσι, τα λάθη που έκαναν αυτοί...

Κάτι που σηµαίνει ότι υπάρχει µια σχέση διανοητικής πατρότητας;
Ντ.Κ.Μπ.: Είναι προφανές. Πολλά οφείλω σήµερα στις διανοητικές διαµάχες που αυτοί ξεκίνησαν.

"Αυτοί", δηλαδή ποιοι, η γενιά του Κορνήλιου;
Ντ.Κ.Μπ.: Η γενιά του αδελφού µου, που είναι µεν µεγαλύτερος από µένα, κάλλιστα όµως θα µπορούσε να είναι πνευµατικό του παιδί...
Κ.Κ.: Ο Μάης του '68 ήταν κάτι το καταπληκτικό... Η οµάδα (σηµ.: του "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα") δεν λειτουργούσε τότε, ανασυστάθηκε µε αφορµή τα γεγονότα, βγήκε µια µικρή µπροσούρα, που ένα µέρος της περιλήφθηκε στο συλλογικό βιβλιαράκι "Το Ρήγµα" ("La Breche", µε κείµενα των Κλ. Λεφόρ, Εντ. Μορέν, Κ. Καστοριάδη). Κάναµε µερικές συνεδριάσεις, αλλά δεν συµµετείχα άµεσα...
Ντ.Κ.Μπ.: Οι απόψεις και των τριών θεωρώ ότι ερµηνεύουν και σήµερα, κατά τον καλύτερο τρόπο, τα γεγονότα...
Κ.Κ.: Μετά τα γεγονότα, µου διηγήθηκαν µια κωµική ιστορία. Ο Ντάνι ήταν στο Πανεπιστήµιο της Ναντέρ φοιτητής κοινωνιολογίας και ο Τουρέν ήταν τότε κοινωνιολόγος. Μου έλεγαν, λοιπόν, ότι, ενώ ο Τουρέν µιλούσε για τη σύγχρονη κοινωνία, ο Ντάνι σηκωνόταν συνέχεια και του έλεγε, τι είναι αυτά που λέτε, όλα αυτά έχουν αναιρεθεί από το "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα"...
Ντ.Κ.Μπ.: ∆εν ήταν ακριβώς έτσι... Καταρχήν, στη Ναντέρ ήταν ο Τουρέν, ο Λεφέβρ, ο Μποντριγιάρ ήταν βοηθός, µια αρκετά όµορφη σκηνή. Ο Τουρέν, πριν από τα γεγονότα, µιλούσε για την ανάπτυξη της γαλλικής κοινωνίας, λέγοντας ότι το κλασικό προλεταριάτο, όπως είχε περιγραφεί από τον Μαρξ, δεν υπήρχε πλέον και εκεί του είπα ότι πρέπει να διαβάσει το "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα", για να δει ότι πράγµατι το προλεταριάτο υπάρχει. Ότι δεν ήταν µόνο διανοητική φαντασίωση θεωρητικών µαρξιστών... Βέβαια, δεν µπορούµε να πούµε ότι οι Τουρέν, Λεφέβρ, Μποντριγιάρ "δεν καταλάβαιναν". Το πρόβληµα µε τον Τουρέν ήταν ότι ήταν καθηγητής, ενώ δεν ήταν ο Καστοριάδης. Οι φοιτητές, όµως, όταν αναµετρώντο µε τον Τουρέν, όπως, άλλωστε, και µε τον κάθε καθηγητή, δανείζονταν επιχειρήµατα από αλλού... Ο Μποντριγιάρ µόλις άρχιζε τις αναλύσεις του και, έτσι, βρισκόµαστε στο σταυροδρόµι πολλών σχολών σκέψης, κάτι που ήταν γοητευτικό. Το ενδιαφέρον για µένα -ως προς το "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα"- ήταν ότι συµµετείχα σε µια µικρή ελευθεριακή οµάδα, η πλειοψηφούσα τάση της οποίας ήταν αναρχίζουσα, ενώ εµείς ήµασταν στη µειοψηφία και θέλαµε να ανταµώσουµε έναν ανοιχτό µαρξισµό µε τις ελευθεριακές ενορµήσεις. Ο ελευθεριακός µαρξισµός ήταν κάτι ανάµεσα στον Ντανιέλ Ντιράν, το "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα" και, έπειτα, τα "Επιχειρήµατα" (Εντ. Μορέν). Αρδεύαµε από ό,τι υπήρχε στη Γαλλία, από τις µεγάλες σχολές σκέψης.
Κ.Κ.: Το πιο σηµαντικό από όλα ήταν η αυθόρµητη "εκκόλαψη" του "Κινήµατος της 22 Μάρτη" (σηµ.: πρόκειται για την οµάδα στην οποία συµµετείχε ο Κον Μπεντίτ) και τα γεγονότα που έγιναν στη Ναντέρ. Ήµασταν η µόνη επιθεώρηση στην Ευρώπη, ίσως σε όλο τον κόσµο, εκτός των ΗΠΑ, που αναλύσαµε τα γεγονότα του Μπέρκλεϊ. Εκεί είδαµε την εξέγερση της νεολαίας κατά της κατεστηµένης τάξης.
Ντ.Κ.Μπ.: Το γοητευτικό στο "Σοσιαλισµός ή Βαρβαρότητα" - πέρα από τη σπανιότητα τέτοιων επιθεωρήσεων της εποχής: έκανε ακόµη και κριτική κινηµατογράφου- ήταν µια αντίληψη για το πολιτικό, που προέβλεπε προδροµικά αυτό που αργότερα θα αναδυθεί ως "πολιτισµικές επαναστάσεις". Προσέδιδε, δηλαδή, στην πολιτική όλες τις διαστάσεις της καθηµερινής πραγµατικότητας. Κι όλα αυτά, όντας, από τη µια πλευρά, "παραδοσιακή" επιθεώρηση -ταξική πάλη, προλεταριάτο- ενώ, από την άλλη πλευρά, υπερέβαινε αυτή την "παραδοσιακότητα", γιατί έδινε θέση σε νεολαιίστικα κινήµατα, όπως του Μπέρκλεϊ ή του Βιετνάµ, δεν επιχειρούσε να τα επανενσωµατώσει στα παραδοσιακά σχήµατα, αλλά έλεγε: ιδού τα νέα κινήµατα, που ενδεχοµένως δεν υπερβαίνουν τις κοινωνικές τάξεις, αλλά και που δεν εξηγούνται από µια παραδοσιακή ανάλυση της πάλης των τάξεων... ∆υστυχώς, χάσαµε, από το κίνηµα του '68 αναδύθηκαν οι πιο "παραδοσιακοί", που µετά έγιναν γνωστοί. Οι τροτσκιστές και οι µαοϊκοί ήταν οι τάσεις που πριν και κατά τη διάρκεια του '68 αντιπαλεύαµε...
Κ.Κ.: Και αυτό ήταν το δράµα του "µετά-'68". Γιατί οι άνθρωποι που έδρασαν στα γεγονότα πήγαν στο σπίτι τους και όσοι συνέχισαν να κάνουν κάτι δεν βρήκαν τίποτε άλλο από το να ξαναπέσουν σε µικρο-γραφειοκρατικές οµάδες, τροτσκιστές-µαοϊκοί, αν και για τους µαοϊκούς πρέπει να βάλουµε µια υποσηµείωση. Αυτοί οι τελευταίοι έτρεφαν ψευδαισθήσεις για την αυτοαποκαλούµενη "Κινεζική Πολιτισµική Επανάσταση", πίστευαν ότι η Κίνα ήταν µια µικρή ευκαιρία...
Ντ.Κ.Μπ.: Και µια απάντηση στο σταλινισµό... Ήταν µια φαντασµαγορική ψευδαίσθηση, που, όµως, από µια στιγµή και µετά λειτούργησε... Χάσαµε λοιπόν, γιατί, επιπλέον, αυτή η "σχολή σκέψης" δεν αναγνωρίσθηκε στη Γαλλία. Υπήρχε κόσµος που επικαλείτο τον Αλτουσέρ και άλλους, αυτοί ήταν το "πρωτοσέλιδο" της πνευµατικής κίνησης, ενώ οι Καστοριάδης, Λεφόρ, Μορέν, είχαν για καιρό απορριφθεί από τη "δηµοκρατία των διανοουµένων" (...)

Είστε πολιτικά στρατευµένος από πολύ µικρός, όπως είπατε, συνεχίσατε µετά το 1945 στη Γαλλία. Έχουµε, µεταξύ άλλων, έναν Καστοριάδη που ασχολείται µε την ψυχανάλυση και από εκεί ίσως προέρχεται και η έννοια "φαντασιακό" που χρησιµοποιείτε, µια λέξη- κλειδί στο έργο σας.
Κ.Κ.: ∆εν σχετίζεται τόσο µε την πολιτική όσο µε την απόρριψη του µαρξισµού. Όταν έπαψα να είµαι µαρξιστής -διαδικασία που ξεκίνησε το 1953 και διήρκεσε ως το 1960- το πρώτο πράγµα προς απόρριψη ήταν η αντίληψη για την ιστορία, που οµογενοποιούσε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας, τη συρρίκνωνε στις "παραγωγικές δυνάµεις". Ήταν η εποχή που διάβαζα πολύ µυθολογία και έκανα πολλά ταξίδια στην Άπω Ανατολή, για επαγγελµατικούς λόγους. Θυµάµαι, όταν πήγα στο Μπανγκόγκ, που δεν έχει καµιά σχέση µε το σηµερινό, και επισκέφθηκα τις παγόδες, οικοδοµηµένες µε απίθανους τρόπους, µε τα πιο βίαια και κιτς χρώµατα, αναρωτήθηκα τι σηµαίνει "οι παραγωγικές δυνάµεις της Καµπότζης... σχετίζονται µε αυτό..." (γέλια)..., ήταν µια αυθαίρετη κατασκευή των ανθρώπων που το έφτιαξαν. Το αυθαίρετο- δηµιουργία, το µη εξηγήσιµο-δηµιουργία, είναι πάντα µετά τη φαντασία. Προφανώς, εδώ δεν υπάρχει µόνο η φαντασία των ατόµων αλλά και η φαντασία ενός λαού, που αποκαλώ φαντασιακό, ριζικό φαντασιακό, που θεσµίζει µια κοινωνία. Αυτή ήταν η αφετηρία, έπειτα µπολιάσθηκε µε µια επιστροφή- επανερµηνεία του Φρόιντ, όσον αφορά τη διάσταση της φαντασίας στην ψυχή του ενός και µοναδικού προσώπου. Όπως και σε ένα άλλο πεδίο, στο κατεξοχήν πεδίο, αυτό της λογοτεχνίας, της τέχνης, ακόµη και η τεχνική είναι φαντασιακή οικοδόµηση.

Οι εκδότες μιλούν για την κρίση

των: Ελπίδας Πασαμιχάλη και Αγγελικής Βουλουμάνου

πηγή: bookbar.gr

10 εκδότες ανοίγουν τα χαρτιά τους
Από 15% έως 60% η πτώση του τζίρου


Τη χρονιά που πέρασε ο κόσμος του βιβλίου στην Ελλάδα βρέθηκε αντιμέτωπος με την μεγαλύτερη κρίση στην πρόσφατη ιστορία του. 



To βιβλίο, παρά το γεγονός ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση καταναλωτικό προϊόν, αλλα πολιτιστικό αγαθό και σε πολλές περιπτώσεις  ένας πνευματικός οδηγός απολύτως απαραίτητος για να κατανοήσουμε τον σύγχρονο κόσμο, δέχτηκε την ολομέτωπη επίθεση της οικονομικής κρίσης σημειώνοντας μεγάλες απώλειες στις πωλήσεις στην ελληνική αγορά. Πολύ συχνές είναι οι δυσάρεστες ειδήσεις από το εκδοτικό τοπίο, καθώς κάθε τόσο ακούμε για κάποιον εκδοτικό οίκο ότι έκλεισε ή ότι κινδυνεύει να κλείσει, για βιβλιοπωλεία που αδυνατούν να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους, για μειώσεις προσωπικού, αναστολές πληρωμών.

Την ίδια στιγμή, από μια περίεργη ειρωνία της τύχης θα λέγαμε, σήμερα που οι άνθρωποι αποζητούν το βιβλίο περισσότερο από ποτέ, αναζητώντας σε αυτό όχι μόνο την ψυχαγωγία αλλά και απαντήσεις για τις ανατροπές που έχει υποστεί η ζωή τους, σήμερα ειδικά δυσκολεύονται να το αποκτήσουν…. Γι αυτό και οι ειδήσεις για bazzar βιβλίων με χαμηλές τιμές,  εκπτώσεις, οι προσφορές, ακόμη και δωροθεσίες με διαγωνισμούς ή με κληρώσεις λίγων αντιτύπων συναντούν πολύ μεγάλη ανταπόκριση από το βιβλιόφιλο και το ευρύτερο κοινό.

Το Book Bar απευθύνθηκε σε 10 σημαντικούς Έλληνες εκδότες, που ο καθένας με το δικό του τρόπο έχει γράψει την ιστορία του στο χώρο του βιβλίου και ζήτησε να απαντήσουν σε κρίσιμα ερωτήματα και να ανοίξουν τα χαρτιά τους για το παρόν και το μέλλον του βιβλίου στην Ελλάδα.

Τί μας οδήγησε στην σημερινή εκδοτική κρίση; Ποιές οι αιτίες, ποιές οι αφορμές και ποιά τα σημερινά  αποτελέσματα; Σε τι ποσοστά έχουν μειωθεί οι πωλήσεις και ο τζίρος τους; Πόσο σκληρός έχει γίνει σήμερα ο μεταξύ τους ανταγωνισμός; Ποιές είναι οι κινήσεις τους για την αντιμετώπιση της κρίσης; έχουν προβεί σε απολύσεις και περιορισμό προσωπικού;  Έχουν αλλάξει οι αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού και αν ναι προς ποια κατεύθυνση; Ποιό ρόλο θα μπορούσε να παίξει στην αντιμετώπιση της κρίοης το ψηφιακό βιβλίο;

Στις ερωτήσεις αυτές πήραμε απαντήσεις όλων των ειδών. Απαντήσεις συγκεκριμενες και άμεσες αλλά και απαντήσεις συγκεχυμένες. Απαντήσεις εμπνευσμένες και εύστοχες αλλά και απαντήσεις τυπικές. Ένα από τα μείζονα προβλήματα της αγοράς του βιβλίου, πέρα από την πτώση των πωλήσεων, αποδεικνύεται η έλλεψη ρευστότητας. Όσο για τα ποσοστά των απωλειών που υπήρξαν σε επίπεδο πωλήσεων – τζίρου,  οι εκτιμήσεις κυμαίνονται από 15% και φτάνουν μέχρι 60% ! Από τα πιο ενθαρρυντικά σημεία της έρευνας του Book Bar  είναι η διαπίστωση πως για ένα σημαντικό μέρος των εκδοτών,  η κρίση στο χώρο του βιβλίου είναι μια νέα πρόκληση και οι περισσότεροι, παλαιοί και έμπειροι μαχητές, την αντιμετωπίζουν με θάρρος και αποφασιστικότητα.

Στην έρευνα του Book Bar για την κρίση τον εκδοτικό χώρο απαντούν: 

Εύα Καραϊτίδη

«Υπήρξε μια ομαδική ψευδαίσθηση εκσυγχρονισμού στο χώρο του βιβλίου»



H εξωπραγματική αύξηση του αριθμού των εκδοτών, ο τεράστιος αριθμός εκδιδόμενων βιβλίων και η απουσία κρατικών υποδομών επισημαίνονται από την εκδότρια της Εστίας κυρία Εύα Καραϊτίδη ώς οι κυριότερες και θα λέγαμε “συστημικές” αιτίες της εκδοτικής κρίσης.  Σύμφωνα με την κυρία Καραϊτίδη, οι  εκδόσεις  της Εστίας,  ένας από τους πιο αξιοσέβαστους και μακροβιότερους εκδοτικούς οίκους στην Ελλάδα, αφού η ιστορία του ξεκινά από το 1885, αντιμετωπίζουν στους καιρούς της κρίσης μείωση του ετήσιου τζίρου στο 20% . Η εκδότρια της Εστίας μιλά για την παράδοξη πλαστή ευφορία που προηγήθηκε της εκδοτικής κρίσης, κάτι που θα λέγαμε ότι έχει συμβεί σε όλους τους τομείς της οικονομίας και επισημαίνει εύστοχα εκείνη την ομαδική ψευδαίσθηση εκσυγχρονισμού στο χώρο του βιβλίου, που λίγο πολύ θυμόμαστε όλοι… Μιλά επίσης για τη σημερινή ένταση του ανταγωνισμού μεταξύ των εκδοτών αλλά και για πολλά “αδιαφανή παιχνίδια” που παίζονται κάτω από το τραπέζι.

Οι απαντήσεις της κυρίας Εύας Καραϊτίδη στις ερωτήσεις του Book Bar έχουν ως εξής:

Ποιά χρονιά  θα εντοπίζατε ως αφετηρία της κρίσης στο χώρο των εκδόσεων;
To 2006 ή το 2007 θυμάμαι ότι  εμφανίστηκαν οι πρώτες δυσλειτουργίες στην αγορά του βιβλίου. Ήταν παράξενο, μετά από την ευφορική κατάσταση που είχε προηγηθεί, και που ήταν μέρος μιας ομαδικής ψευδαίσθησης εκσυγχρονισμού στον χώρο του βιβλίου. 
Ασφαλώς δεν απαξιώνω τις μεγάλες προσπάθειες, ούτε τη βελτίωση στους τρόπους παραγωγής και διάθεσης του βιβλίου: είναι ευτύχημα ότι η εκδοτική παραγωγή στην Ελλάδα και αρκετά βιβλιοπωλεία είναι υψηλού επιπέδου.
Όμως η εξωπραγματική αύξηση του αριθμού των εκδοτών αναλογικά με το αναγνωστικό κοινό, ο τεράστιος αριθμός των εκδιδόμενων τίτλων και, κυρίως, η απουσία κρατικών υποδομών και οι δικές μας μονίμως ανώριμες και εγωκεντρικές νοοτροπίες  μάς  οδήγησαν σε αποτελέσματα πολύ λιγότερο φανταχτερά από τις προσδοκίες.

Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της εκδοτικής ύφεσης;
Θα έλεγα ότι τα δομικά αίτια της κρίσης υπήρξαν η αύξηση του αριθμού των εκδοτικών οίκων σε συνδυασμό με το μεγάλο αριθμό εκδιδόμενων βιβλίων. Ως προς τη σημερινή κρίση, αιτίες είναι η οικονομική δυσπαργία του κοιινού με αποτέλεσμα τη μείωση των πωλήσεων, η αδυναμία των βιβλιοπωλείων να καταβάλουν τα οφειλόμενα στους εκδότες, τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν με τις εταιρείες διανομής και το κλείσιμο πολλών βιβλιοπωλείων.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;
Τα τρία τελευταία χρόνια ο τζίρος μας μειώνεται 20 % ετησίως.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;
Πιο σκληρός με την καλή έννοια, δηλαδή προσέχουμε περισσότερο όλοι μας τι εκδίδουμε. Αλλά και με την κακή, καθώς πολλά παιχνίδια αδιαφανή παίζονται κάτω από το τραπέζι.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;
Σε βιβλία που ασχολούνται με τη θεματική της κρίσης, με οικονομικά ή πολιτικά θέματα.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά  για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;
Και τα δυο ισχύουν. Μόνο που τα βιβλία μυθοπλασίας δεν μπαίνουν όλα στο ίδιο κοφίνι. Κάποιοι επιλέγουν την απόδραση  με αγχολυτικού τύπου μυθιστορήματα και κάποιοι άλλοι με μυθιστορήματα εμβάθυνσης και αυτεπίγνωσης. Προσωπικά εμπιστεύομαι τη μυθοπλασία της δεύτερης κατηγορίας.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;  Αυστηρότερες επιλογές στους τίτλους και περιορισμός της βιβλιοπαραγωγής; Μείωση  προσωπικού;
Σε όλες αυτές τις κατευθύνσεις, επίσης σε περικοπές κάθε είδους. Η βιβλιοπαραγωγή μας δεν ήταν ποτέ τεράστια για λόγους αρχής, οπότε και η μείωσή της είναι μικρή.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές; Μείωση των τιμών;  Bazaar βιβλίων με χαμηλές τιμές; Δωροθεσίες μέσω ΜΜΕ και διαδικτύου; Εκδηλώσεις- παρουσιάσεις;   
Όλα όσα αναφέρετε ισχύουν.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;
Ασφαλώς. Προς το παρόν είναι στα σπάργανα, όλα όμως δείχνουν ότι θα εκτοξευθεί.

Θανάσης Καστανιώτης

 «Στις δύσκολες εποχές πρέπει να είμαστε επινοητικοί»



«Επειδή ξεκίνησα την εκδοτική μου διαδρομή σε αντίξοες συνθήκες μεσούσης της Χούντας, διατηρώ την αισιοδοξία μου και επιδιώκω πάντα με το ίδιο πάθος τη διάδοση του καλού βιβλίου εντός και εκτός συνόρων». Αυτό επισημαίνει ο εκδότης κ.  Θανάσης Καστανιώτης δημιουργός των Εκδόσεων Καστανιώτη που είναι ένας από τους πιο ποιοτικούς εκδοτικούς οίκους της μεταπολίτευσης. «Η κατάσταση είναι δυναμική και ως τέτοια την αντιμετωπίζουμε» επισημαίνει ο Θανάσης Καστανιώτης μλώντας στο Book Bar για την κρίση στον εκδοτικο χώρο και αναφέρεται στη δημιουργία του νέου 104 στο Γκάζι, τη μεταστέγαση του εκδοτικού οίκου στο  ιστορικό κτήριο της οδού Θεμιστοκλέους, τη στροφή του κοινού στο πολιτικό βιβλίο, και για το ebook που διαμορφώνει πια το μέλλον του βιβλίου.


Ολόκληρη η συνέντευξη ο Θανάση Καστανιώτη στο Book Bar έχει ως εξής:
Ποιά χρονιά θα εντοπίζατε ως αφετηρία της κρίσης; Πότε άρχισε να εκδηλώνεται η κρίση στο χώρο των εκδόσεων;
Οι επιπτώσεις της κρίσης χρέους ξεκίνησαν να φαίνονται τους πρώτους μήνες του 2010, όταν ανακοινώθηκαν τα πρώτα οικονομικά μέτρα της κυβέρνησης. Οξύνθηκαν βέβαια μετά την προσφυγή της χώρας μας στον μηχανισμό στήριξης. Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης των πολιτών επηρέασε αμέσως την αγορά και κάθε κλάδο της παραγωγής. Λογικό ήταν να επηρεαστεί και ο χώρος του βιβλίου, παρόλο που το βιβλίο είναι αγαθό και όχι προϊόν πολυτελείας.

Πώς θα τη σκιαγραφούσατε; Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της;

Για τους περισσότερους Έλληνες που βίωσαν τη δραματική μείωση των οικονομικών δυνατοτήτων τους, η ανασφάλεια από τον φόβο της χρεοκοπίας επέδρασε καθοριστικά στην ιεράρχηση των αναγκών τους. Στην καθημερινή ζωή μπήκαν σε προτεραιότητα και τελικά κυριάρχησαν λέξεις με τις οποίες δεν είχαν εξοικειωθεί, όπως «δάνειο», «λογαριασμός», «χαράτσι», «κούρεμα», «μέτρα» και «νέα μέτρα». Οι βιβλιόφιλοι άρχισαν να αγοράζουν λιγότερα βιβλία και αυτό μετακυλίστηκε στον τζίρο των βιβλιοπωλείων. Κάποια έκλεισαν, ενώ πολλά άλλα αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσχέρειες, που προσπαθούν να ξεπεράσουν με μεγάλες προσπάθειες.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;
Σε εποχή επιδεινούμενης κρίσης τα νούμερα αποκτούν περισσότερο ποιοτική παρά ποσοτική σημασία. Μια μείωση στο τζίρο αν συνδυαστεί με μέτρα εξυγίανσης και αναδιάρθρωσης μπορεί να οδηγήσει πιο γρήγορα σε μια νέα πιο υγιή άνοδο. Η κατάσταση είναι δυναμική και ως τέτοια την αντιμετωπίζουμε.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;
Λογικό είναι να παρουσιάζονται συμπτώματα σκληρού ανταγωνισμού, ωστόσο υπάρχουν και εκδότες που μπήκαν στο χώρο του βιβλίου από μεράκι και αγάπη για το βιβλίο και διατηρούν έναν κώδικα δεοντολογίας και μια συναίσθηση συλλογικής προσφοράς, ακόμα και στη σημερινή συγκυρία.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;
Παρατηρώ μια επιστροφή στα δοκίμια πολιτικού και οικονομικού προβληματισμού, καθώς και μια στροφή της λογοτεχνίας σε πολιτικά και κοινωνικά θέματα. Αυτό ισχύει βέβαια και σε άλλες μορφές τέχνης, σε κάθε χώρα όπου έχει εκσκήψει η κρίση, όπως στην Ιταλία, την Ισπανία, ακόμα και στη Γαλλία.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά  για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;
Το αναγνωστικό κοινό δεν είναι μια συμπαγής κοινότητα. Υπάρχουν μεγάλες διαφοροποιήσεις μεταξύ των αναγνωστών. Οι βιβλιόφιλοι, οι πιο προβληματισμένοι και ευαίσθητοι άνθρωποι στρέφονται, όπως προανέφερα, στην καλή λογοτεχνία και στο πολιτικοκοινωνικό δοκίμιο. Κάποιοι άλλοι καταφεύγουν σε πιο ανάλαφρα αναγνώσματα με τα οποία νομίζουν ότι μπορούν να αποδράσουν.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;
Επειδή ξεκίνησα την εκδοτική μου διαδρομή σε αντίξοες συνθήκες μεσούσης της Χούντας, διατηρώ την αισιοδοξία μου και επιδιώκω πάντα με το ίδιο πάθος τη διάδοση του καλού βιβλίου εντός και εκτός συνόρων. Με τους συνεργάτες μου αναζητούμε και επινοούμε λύσεις για να εξακολουθήσει το βιβλίο να είναι προσιτό αγαθό σε κάθε αναγνώστη. Γι’ αυτό έχουμε μειώσει το κόστος της παραγωγής ώστε να είναι φτηνότερο, ενώ εκδίδουμε και ψηφιακά τους περισσότερους τίτλους μας οι οποίοι προσφέρονται σε εξαιρετικές τιμές. Οι πρωτοβουλίες μας όμως δεν σταματούν εδώ:  δεδομένου ότι μειώνεται η ύλη για το βιβλίο στα έντυπα μέσα, αποφασίσαμε την αναβίωση του πρώτου free-press που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα, των ιστορικών Σελίδων των Εκδόσεων Καστανιώτη. Οι Σελίδες ξεφυλλίζονται πλέον στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://selides.kastaniotis.com/, όπου πάρα πολλοί φίλοι του καλού βιβλίου μπορούν να βρουν ενημέρωση για τα νέα μας βιβλία, αλλά και να διαβάσουν σημαντικά κείμενα των αγαπημένων τους Ελλήνων και ξένων συγγραφέων.
Όπως σας είπα και στην αρχή, στις δύσκολες εποχές πρέπει να είμαστε διαρκώς επινοητικοί. Έτσι συνεχίζουμε τις εκδηλώσεις και τις παρουσιάσεις βιβλίων σε συνεργασία με όλα τα καλά βιβλιοπωλεία, καθώς και στο νέο 104 στο Γκάζι, όπου πλέον η πρόσβαση είναι πιο εύκολη. Θα γνωρίζετε, επίσης, ότι ο εκδοτικός μας οίκος θα μεταστεγαστεί στο ιστορικό κτήριο της οδού Θεμιστοκλέους, σε μια ιδανική περιοχή όπου έζησαν και ζουν σημαντικοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;
Όταν πρωτοφέραμε το ψηφιακό βιβλίο στη χώρα μας, πολλοί φοβούνταν ότι θα υπονόμευε τις έντυπες εκδόσεις. Σήμερα βέβαια το βλέπουν με άλλο μάτι, αφενός γιατί είναι εύκολο να το αγοράσει κάποιος όπου και αν βρίσκεται και αφετέρου επειδή είναι πάρα πολύ φτηνό. Το ebook δεν είναι απλώς εναλλακτική πρόταση ανάγνωσης. Είναι το μέλλον του βιβλίου, που μπορεί να διαβάζεται τόσο στην αγαπημένη μας έντυπη μορφή, όσο και ψηφιακά σε κάθε συσκευή ανάγνωσης, ακόμα και στο κινητό μας.

Άρης Λασκαράτος

«Οι συνθήκες της αγοράς έχουν αλλάξει ριζικά»



Επισημαίνοντας ότι τα δεδομένα του εκδοτικού χώρου έχουν αλλάξει ριζικά με την εκδήλωση της εκδοτικής κρίσης τα τρία τελευταία χρόνια, ο εκδότης Άρης Λασκαράτος, την αποδίδει στην υπερπροσφορά τίτλων και στη γιγάντωση του χώρου με τιις αλυσίδες βιβλιοπωλείων που δημιουργήθηκαν στα προ κρίσης χρόνια της “ευμάρειας”. Ο Άρης Λασκαράτος, εμπνευστής και δημιουργός του μικρού αλλά δραστήριου εκδοτικού οίκου Αιώρα, που χαρακτηρίζεται από ποιοτικές και ευρηματικές επιλογές στο εκδοτικό του πρόγραμμα, τονίζει ότι σήμερα, περισσότερο από ποτέ χρειάζεται δημιουργικότητα, επινοητικότητα και αντισυμβατική σκέψη.
Οι απαντήσεις του Άρης Λασκαράτου στις ερωτήσεις του Book Bar:

Πότε άρχισε να εκδηλώνεται η κρίση στο χώρο των εκδόσεων;
Η κρίση άρχισε να φαίνεται από το 2009, που σημειώθηκε πτώση στη συνολική βιβλιοπαραγωγή. Από το 2011 και πολύ περισσότερο το 2012, είναι φανερό ότι τα δεδομένα έχουν αλλάξει ριζικά.

Πώς θα τη σκιαγραφούσατε; Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της;
Η γενική κρίση βρήκε την αγορά του βιβλίου διογκωμένη (υπερπροσφορά τίτλων, ένθετα και περιοδικά, διαφημίσεις, αλυσίδες βιβλιοπωλείων) χωρίς το στέρεο υπόβαθρο ενός μεγάλου και αναπτυσσόμενου αναγνωστικού κοινού.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;
Αυτό δεν είναι απλό να προσδιοριστεί με έναν αριθμό, η απάντηση είναι πολύ πιο σύνθετη. 


Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;
Ο ανταγωνισμός δεν έχει γίνει πιο σκληρός, οι συνθήκες όμως της αγοράς έχουν αλλάξει.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;
Το βέβαιο είναι ότι η κρίση “έφτιαξε έναν νέο πάγκο” στα βιβλιοπωλεία με οικονομικά βιβλία.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;
Συνεχίζουμε να εκδίδουμε τον ίδιο αριθμό βιβλίων κάθε χρόνο και δεν έχει γίνει μείωση προσωπικού. Προσπαθούμε να κάνουμε συνετή διαχείριση, να έχουμε καλή οργάνωση, να αυξάνουμε τη δημιουργικότητα και επινοητικότητά μας και να σκεφτόμαστε αντισυμβατικά (“έξω από το κουτί”).

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;
Θεωρούμε πολύ σημαντική την άμεση επαφή με το αναγνωστικό μας κοινό και κάναμε κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση: ανοίξαμε το βιβλιοπωλείο μας στις αρχές της κρίσης (Οκτώβριο 2010), εδώ και δύο χρόνια καθιερώσαμε το μηνιαίο ηλεκτρονικό newsletter και πριν λίγους μήνες δημιουργήσαμε σελίδα στο facebook για να είμαστε σε διαρκή επικοινωνία με τους φίλους και αναγνώστες μας. Όπως και πριν την κρίση συνεχίζουμε να κάνουμε δωροθεσίες και παρουσιάσεις βιβλίων. Προσπαθούμε να συμπιέζουμε τις τιμές, χωρίς έκπτωση στην ποιότητα.


Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα; 
Το e-book είναι μια αναπόφευκτη και ενδιαφέρουσα πρόκληση για τον κόσμο του βιβλίου αλλά δεν αποτελεί πρόταση για την κρίση.

Παναγιώτα Λιβάνη

«Χωρίς τη γνώση γινόμαστε υποτελείς οποιουδήποτε κατακτητή»



Μια χώρα δίχως παιδεία και χωρίς βιβλία που μπορεί να πάει; Διερωτάται η εκδότρια κυρία Παναγιώτα Λιβάνη, του εκδοτικού οργανισμού Λιβάνη, και ξεδιπλώνει το ζοφερό σκηνικό που δημιουργεί για την Ελλάδα η κρίση στον εκδοτικό χώρο. Η κυρία Λιβάνη υπογραμμίζει με τον πιο ευθύ τρόπο ότι “Χωρίς τη γνώση όλοι παύουμε να είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι. Γινόμαστε υποτελείς οποιουδήποτε κατακτητή” ενώ  θέτει ερωτήματα για το μέλλον των παιδιών αλλά και ολόκληρης της χώρας. Ωστόσο εκφράζει την ελπίδα ότι θα βρεθεί ο δρόμος για την αναγέννηση και ότι το τέλος μιας εποχής θα σημάνει την αρχή μιας καινούργιας.
Ολόκληρη η απάντηση της κυρίας Παναγιώτας Λιβάνη στο Book Bar:

“Το 2010 στην Ελλάδα άρχισε να εξελίσσεται ένα δράμα με άγνωστο τέλος. Αυτό οδήγησε τη χώρα μας σε απόλυτη εξαθλίωση. Και όταν λέμε χώρα εννοούμε πρώτα απ΄ όλα το ανθρωπινό δυναμικό και οπωσδήποτε τη γη, αυτή τη γη που ονομάζουμε Ελλάδα.
Τα βιβλιοπωλεία άρχισαν το ένα μετά το άλλο να κλείνουν, διότι το αναγνωστικό κοινό δεν έχει χρήματα να αγοράσει βιβλία. Κατά συνέπεια οι βιβλιοπώλες είναι ανήμποροι να καταβάλουν τις υποχρεώσεις τους, τα χρεωστούμενα δηλαδή στους εκδότες.
Άνθρωποι έμειναν χωρίς εργασία. Οικογένειες ξεκληρίστηκαν οικονομικά και ηθικά. Αυτό συνεπάγεται τελικά ότι άνθρωποι στερούνται τη γνώση.
Χωρίς τη γνώση όλοι παύουμε να είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι. Γινόμαστε υποτελείς οποιουδήποτε κατακτητή.
Οι εκδότες προσπαθούν να γίνουν φύλακες της γνώσης του λαού, εξαφανίζοντας το κέρδος τους και προσπαθώντας μόνο να ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις που έχουν απέναντι στους εργαζομένους τους και τους συγγραφείς τους, όσο αυτό είναι εφικτό.
Έτσι κι αλλιώς είναι γνωστό ότι ποτέ δεν υπήρξε πολιτική ευνοϊκή για το βιβλίο. Ο λαός όμως διψούσε για μάθηση και αγόραζε βιβλία. Βιβλία για μάθηση και διασκέδαση. Σήμερα είναι αδύνατον για ένα γονέα να προμηθευτεί βιβλία για το παιδί του. Μια χώρα δίχως παιδεία πού μπορεί πάει; Ποιος είναι ο δρόμος της;
Καυχιόμαστε ως Έλληνες ότι θεμελιώσαμε τη φιλοσοφία, τα γράμματα, τις τέχνες, και είμαστε η πρώτη χώρα που διαλύει τα πάντα και οδηγούμε το έθνος σε αφανισμό.
Δεν μπορώ να απαντήσω για το αν ο ανταγωνισμός σήμερα είναι πιο σκληρός από άλλοτε, είναι αυτονόητο, αλλά δεν είναι αυτό το ζητούμενο, είναι το τελευταίο που θα έπρεπε να μας απασχολεί.
Αυτό που πρέπει να σώσουμε είναι τα παιδιά που γεννιούνται σήμερα και αυτά που μεγαλώνουν. Μπορούμε; Νομίζω ναι. Το τέλος μιας εποχής είναι πάντα η αρχή μιας άλλης. Στο χέρι μας είναι η αναγέννηση. Εμείς που γνωρίζουμε πώς θα είναι το μέλλον χωρίς γνώση, εμείς θα πρέπει να βρούμε τρόπους να τη διαδώσουμε και εκεί, ναι, μπορεί να βοηθήσει η τεχνολογία”. 

Άρης Μαραγκόπουλος

Η εκδοτική φούσκα στην Ελλάδα 
Οι πραγματικές αιτίες της κρίσης



«Η κρίση συνδέεται στενά με δύο φαινόμενα που έχουν τις ρίζες τους στη σαρωτική επέλαση της παγκοσμιοποιημένης αγοράς. Την εμφάνιση των αλυσίδων του βιβλίου και τη δωρεάν (ή εξαιρετικά φτηνή) διάθεση βιβλίων από τα μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα των εφημερίδων» εξηγεί ο συγγραφέας και εκδότης Άρης Μαραγκόπουλος, υπεύθυνος του σχετικά νεοσύστατου εκδοτικού οίκου Τόπος, ενός ποιοτικού και ανεξάρτητου εκδοτικού σχήματος που δημιουργήθηκε στις αρχές του 2007. Ο Άρης Μαραγκόπουλος με πραγματικά διεισδυτικό τρόπο, αναφέρεται στις πραγματικές αιτίες της εκδοτικής κρίσης στην Ελλάδα και ξεδιπλώνει το χρονικό γιγάντωσης της ελληνικής εκδοτικής φούσκας, μιας φούσκας που παρά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τις αντίστοιχες  χρηματιστηριακές και φαίνεται να σπάει με ανάλογο εκκωφαντικό θόρυβο…
“Οι αλυσίδες του βιβλίου βιάστηκαν να απλωθούν σε υποκαταστήματα δίχως στρατηγική που να έχει λογική σχέση με το βιβλίο, βιάστηκαν να μετατρέψουν τα βιβλιοπωλεία σε μαγαζιά βιβλιοδώρων μιας χρήσης [οδηγοί μαγειρικής, ομορφιάς, υγείας, «how to do it», τουρισμού, «λογοτεχνία» με ημερομηνία λήξης την τελευταία σελίδα του βιβλίου, ανόητα λευκώματα με ανόητα θέματα, μίμηση παρόμοιων ξένων life-style εκδόσεων (πολύ αρτιότερων από κάθε άποψη) κ.λπ. κ.λπ.]. Η εξάπλωση των αλυσίδων δεν υπαγορεύτηκε από καμία πολιτιστική λογική σχετική με την εξάπλωση του βιβλίου. Αντίθετα, την υπαγόρευσε αποκλειστικά η χρηματιστηριακή λογική με τα γνωστά σημερινά αποτελέσματα μετά τη διάρρηξη της γνωστής «φούσκας» σε όλους τους τομείς της οικονομίας”.
Μιλώντας για τα τραγικά και εν τέλει παραμορφωτικά αποτελέσματα που είχε η τερατώδης ανάπτυξη της εκδοτικής φούσκας, σε παγκόσμιο επίπεδο, ο Άρης Μαραγκόπουλος σκιαγραφεί τις συνέπειες για το ελληνικό ανανγωστικό κοινό και κάνει λόγο για “βιβλία -γαρδένιες”, “συγγραφείς – γλάστρες” και εκδοτικές κινήσεις – γαμήλιες τούρτες”….
“Το βιβλιοπωλείο έχασε τους πιστούς του πελάτες, τους αναγνώστες, και τους αντικατέστησε (;) με ευκαιριακούς αγοραστές κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο που, το ίδιο διάστημα, οι εφημερίδες έχασαν τους πιστούς τους αναγνώστες και τους υποκατέστησαν (;) με αγοραστές ψιλικατζίδικου που πουλάει από σπίτια μέχρι δωρεάν κουπόνια για το οτιδήποτε. Πολλοί εκδοτικοί οίκοι, με τη σειρά τους, πειθάρχησαν στις ανάγκες τόσο των αλυσσίδων όσο και των εφημερίδων σαρώνοντας με αυτόν τον τρόπο όχι μόνον την αγορά βιβλίου γενικά αλλά και τα ανά την Ελλάδα μικρά βιβλιοπωλεία – που είδαν σιγά σιγά το κοινό τους να χάνεται και να μετατρέπεται σε ζαλισμένο ζόμπι των αλυσσίδων και της αντίστοιχης «αναλώσιμης» παραγωγής. Ευτυχώς κάποια μικρά βιβλιοπωλεία αντιστάθηκαν σ’ αυτή την καταναλωτική ευφορία και ευτυχώς αντιστάθηκε και το καλύτερο, συνεπέστερο, και αρτιότερο από κάθε άποψη βιβλιοπωλείο στην Αθήνα: η «Πολιτεία».
Αυτά τα φαινόμενα αλληλένδετα (μεγαλοβιβλιοπώλες, μεγαλοεκδότες βιβλίου, μεγαλοεκδότες εφημερίδων) ευθύνονται για τη βαθμιαία κρίση του βιβλίου. Όταν εμφανίστηκαν αυτά τα φαινόμενα εμφανίστηκαν και οι πρώτες ρυτίδες στο πρόσωπο της εκδοτικής παραγωγής στην Ελλάδα. Οι δεκαετίες της ιδιωτικής τηλοψίας από την εποχή του Μega και μετά ανταποκρίθηκαν από δημοσιογραφική πλευρά σ’ αυτή την «πρόκληση» αναγορεύοντας συγγραφείς-γλάστρες, βιβλία-γαρδένιες και εκδοτικές κινήσεις-γαμήλιες τούρτες σε εκδοτικά γεγονότα πρώτης γραμμής”.
Ολόκληρη η συνέντευξη του Άρη Μαραγκόπουλου στο Book Bar για την κρίση στον εκδοτικό χώρο έχει ως εξής:

Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της σημερινής ύφεσης; Η οικονομική δυσπραγία του κοινού; με αποτέλεσμα την μείωση των πωλήσεων; Η αδυναμία των μεγάλων και μικρότερων βιβλιοπωλείων να καταβάλουν τα χρεωστούμενα στους εκδότες; Τα προβλήματα και ασυνέπεια από τις Εταιρείες Διανομής; Η αύξηση του αριθμού των εκδοτικών οίκων; Η αδυναμία των  τραπεζών και η απουσία επιδοτήσεων;
Σήμερα αυτή η κρίση που τις πραγματικές αιτίες της περιέγραψα προηγουμένως, επαναλαμβάνω, σήμερα πια, βαθαίνει με οξύ τρόπο εξαιτίας όλων των παραπάνω παραγόντων που αναφέρετε. Μεγαλύτερο από αυτά, εκτός από την οικονομική δυσπραγία του κοινού που επηρεάζει όλη την αγορά έτσι κι αλλιώς (αλλά που επηρεάζει λιγότερο εκδότες όπως εμείς που αποφύγαμε ως στρατηγική βιβλία-φούσκες), φαίνεται πως είναι και η αδυναμία των βιβλιοπωλείων να καταβάλουν τα χρεωστούμενα στους εκδότες (ιδιαίτερa όσον αφορά κάποιες αλυσσίδες) και φυσικά για νέα εκδοτικά όπως το δικό μας, που ξεκίνησε τη ζωή του λίγο πριν την κρίση, η αδυναμία των τραπεζών και η απουσία επιδοτήσεων.

 Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;
Τα ποσοστά έχουν φτάσει έως και 50-60%. Αλλά αυτό από μόνο του δεν λέει τίποτε. Από τη στιγμή που έχει νεκρώσει το σύμπαν κάθε εκδοτική κίνηση αυτή τη στιγμή έρχεται καθημερινά αντιμέτωπη με το φάσμα της χρεωκοπίας.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;
Το πεδίο του ανταγωνισμού είναι ο αναγνώστης / αγοραστής. Πόσοι τακτικοί αναγνώστες / αγοραστές υπάρχουν στην Ελλάδα; Δεν είναι πάνω από 10.000. Τώρα με τη δεινή συγκυρία ακόμα και οι συνεπέστεροι στο διάβασμα αραιώνουν την επίσκεψή τους στο βιβλιοπωλείο ή καταφεύγουν στον αλληλοδανεισμό ή διαβάζουν τα παλιότερα κ.λπ. Η ερώτησή σας αφορά περισσότερο το ευκαιριακό κοινό, αυτό που θα αγοράσει τον «Ιούδα που πουλούσε υπέροχα» κ.λπ. Αυτό το (περισσότερο τηλεοπτικό παρά αναγνωστικό) κοινό σήμερα βρίσκεται στο στόχαστρο πολλών εκδοτών. Στην απόπειρά τους να «τσιμπήσουν» όπως λέγεται, κάποιους αναγνώστες (πιο σωστά κάποιες αναγνώστριες) θα μπορούσαν να πουλήσουν ακόμα και πορνό. Αλλά δεν καταλαβαίνουν ότι έτσι υποσκάπτουν όχι μόνο το όποιο κύρος τους αλλά και το γενικότερο οικοσύστημα της βιβλιανάγνωσης.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;
Εντάξει, στην αρχή υπήρξε αυτή η μανιώδης ανάγκη για βιβλία που εξηγούν κ.λπ. την κρίση. Τα μισά από αυτά είναι προχειρολογίες δίχως άποψη ουσιαστική και δίχως βοήθεια ουσιαστική για την κατανόησή του. Ατάλαντες δημοσιογραφικές απόπειρες. Στη συνέχεια το επαρκές αναγνωστικό κοινό αναζήτησε σεόλους τους τομείς των ενδιαφερόντων του πιο «πολιτικά», πιο «στρατευμένα» βιβλία. Σήμερα μάλιστα παρατηρεί κανείς πολλά βιβλία άσχετων με το θέμα συγγραφέων να βαφτίζονται πολιτικά ή να περιέχουν κάπου κάπως κάποια «τσόντα» που να περιέχει τη λέξη κρίση. Η ίδια τάση ισχύει σε μικρό βαθμό και για το ευκαιριακό κοινό που ανέφερα πιο πάνω. Οι πιστοί των ανάλαφρων κυριών που γράφουν ανάλαφρα βιβλία κομμωτηρίου σιγά σιγά αραιώνουν. Πόσο ροζ ν’ αντέξει κανείς όταν πεινάει;

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά  για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;
Ισχύουν και οι δύο τάσεις. Απλώς το κοινό διαφοροποιείται σιγά σιγά. Όπως έγινε στη διάρκεια της χούντας που το κοινό άρχισε να μορφώνεται, που το αναγνωστικό επίπεδο πέρασε σε φάση ωριμότητας. Η κοινωνική ανωμαλία, ακόμα κι όταν θέλεις να «αποδράσεις» από αυτήν, κάτι απόλυτα φυσικό για όλους μας, σε κάνει πιο επιλεκτικό, πιο ερευνητικό, πιο απαιτητικό. Αυτό συμβαίνει σήμερα, αυτό ζούμε.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης; Αυστηρότερες επιλογές στους τίτλους και περιορισμός της βιβλιοπαραγωγής; Μείωση  προσωπικού;
Όλα συμβαίνουν. Αυτά που αναφέρετε εσείς καθώς και άλλα μέτρα για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε. Μειώσαμε σχεδόν στο μισό και παραπάνω την παραγωγή. Αυστηρές ήταν πάντα οι επιλογές μας, παρόλο που κι εμείς στο παρελθόν κάναμε λάθη. Υπερεκτιμήσαμε το αισθητήριο, το μορφωτικό επίπεδο, την προσληπτικότητα του κοινού, τις αντοχές του. Προσέχουμε το παραμικρό μας βήμα πια. Το παραμικρό.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;  Μείωση των τιμών; Bazaar βιβλίων με χαμηλές τιμές; Δωροθεσίες μέσω ΜΜΕ και διαδικτύου;
Άλλη μια φορά θα απαντήσω πως κάνουμε όλα αυτά που αναφέρετε. Και άλλες πρωτοβουλίες. Όπως όλοι. Αλλά δεν συνιστούν από μόνα τους αυτά τα μέτρα κάποια πρωτοτυπία. Δεν είναι αυτά που θα φέρουν το κοινό στο βιβλιοπωλείο. Δεν είναι αυτά που θα πείσουν τον αναγνώστη (μιλώ για τον επαρκή / τακτικό αναγνώστη) να αγοράσει περισσότερα από ένα βιβλίο τον μήνα. Μικρή η βοήθεια αυτών των μέτρων. Μικρό, μικρότατο σωσίβιο.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;
Δεν το νομίζω. Ήμουν και είμαι από τους υποστηρικτές του ηλεκτρονικού βιβλίου. Αλλά δεν έχει πείσει το ελληνικό κοινό για τους ίδιους λόγους (κοινωνικούς / πολιτισμικούς) που το αναγνωστικό κοινό των επαρκών αναγνωστών δεν έχει ξεπεράσει τους 10.000 ανθρώπους στα σαράντα χρόνια της μεταπολίτευσης. Είμαστε μια χώρα χωρίς οργανωμένες σχολικές, δημοτικές, κ.λπ. δανειστικές βιβλιοθήκες. Είμαστε μια χώρα φτωχότατη ως προς αυτή τη θεμελιώδη υποδομή για την πραγματική ανάπτυξη του βιβλίου και της ανάγνωσης. Είδατε ποτέ κανέναν υπουργό πολιτισμού να ασχοληθεί με τις βιβλιοθήκες στη χώρα; Ακόμα και την Εθνική Βιβλιοθήκη την έχει αναλάβει ιδιωτικός φορέας. Τι να λέμε τώρα. Το ηλεκτρονικό βιβλίο σχετίζεται, είτε μας αρέσει είτε όχι, όπως και όλα τα σχετικά με το βιβλίο θέματα, με όλα αυτά. Τι να λέμε τώρα.

Νώντας Παπαγεωργίου

“Οι καιροί δεν επιτρέπουν ημίμετρα”

“Χρειάζεται πολλή και σκληρή δουλειά, αφοσίωση και μεράκι, επαγγελματισμός και προπάντων αληθινή αγάπη για το βιβλίο για να συνεχίσουμε να ικανοποιούμε τις ολοένα μεγαλύτερες απαιτήσεις των αναγνωστών” τονίζει ο εκδότης κ. Νώντας Παπαγεωργίου και επισημαίνει ότι “οι καιροί δεν επιτρέπουν ημίμετρα”. Ιδρυτής του εκδοτικού οίκου Μεταίχμιο, που τα τελευταία χρόνια είχε πραγματοποιήσει εντυπωσιακή επέκταση στο χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας προσθέτοντας ισχυρές συγγραφικές υπογραφές στο δυναμικό του, αλλά και με πολλούς αξιόλογους τίτλους στο ξένο αστυνομικό μυθιστόρημα, ο κ. Παπαγεωργίου υπολογίζει την πτωση του τζίρου που προκάλεσε η κρίση στον εκδοτικό χώρο γύρω στο 40%, ενώ για τις εκδόσεις Μεταίχμιο η πτώση υπολογίζεται γύρω στο 15%, παρά το γεγονός ότι είναι μια από τις πιο εύρρωστες και επιτυχημένες εκδοτικές επιχειρήσεις. Ο Νώντας Παπαγεωργίου αναλύει την εκδοτική κρίση χωρίς να κρύβει τα χαρτιά του. Μιλά για το “κοινό μυστικό” της έλλειψης ρευστότητας στην αγορά, για τον σκληρότερο ανταγωνισμό μεταξύ των εκδοτών και για την αυστηρότερη επιλογή στους εκδιδόμενους τίτλους. Υπογραμμίζει την στροφή του κοινού στα πολιτικά δοκίμια – μελέτες που αποκωδικοποιούν την παγκόσμια οικονομική κρίση και επισημαίνει την ανάγκη μείωσης των τιμών, ενώ αναφέρεται στις ενέργειες των εκδόσεων Μεταίχμιο προς αυτή την κατεύθυνση.

Ολόκληρη η συνέντευξη του κ. Νώντα Παπαγεωργίου στο Book Barέχει ως εξής:

Ποια χρονιά θα εντοπίζατε ως αφετηρία της κρίσης στον εκδοτικό χώρο;

Η κρίση ξεκίνησε δειλά δειλά το 2008 και, μέσα σε δύο χρόνια στα τέλη του 2010, είχε εξαπλωθεί και στον εκδοτικό χώρο, δείχνοντας τα σημάδια της ακόμα και στις πιο υγιείς επιχειρήσεις. Η κρίση έχει επηρεάσει ολόκληρη την κοινωνία και ο εκδοτικός χώρος, όπως είναι φυσικό, δεν έμεινε ανέπαφος. Μετά τα είδη πολυτελείας και τα προϊόντα λαϊφστάιλ, που επηρεάστηκαν πρώτα, ήρθε η σειρά του βιβλίου.

Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της;

Νομίζω ότι οι κυριότερες αιτίες της κρίσης είναι η οικονομική δυσπραγία του κοινού με αποτέλεσμα την μείωση των πωλήσεων αλλά και η αδυναμία των μεγάλων αλλά μικρότερων βιβλιοπωλείων να καταβάλουν τα χρεωστούμενα στους εκδότες. Η απουσία ρευστότητας στην αγορά είναι τεράστια, με αποτέλεσμα εκατοντάδες μικρομεσαίες επιχειρήσεις να κατεβάζουν ρολά και άλλες πιο υγιείς να δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;

Τα στοιχεία πωλήσεων των βιβλιοπωλείων της χώρας δείχνουν μείωση του τζίρου σε βιβλία μεγαλύτερη του 40%, μέσα σε τέσσερα χρόνια. Δεν θα μπορούσε συνεπώς το Μεταίχμιο, όσο υγιής και επιτυχημένη επιχείρηση κι αν είναι, να μείνει ανεπηρέαστη. Όπως αποτυπώνεται και στους ισολογισμούς μας του 2010 και του 2011, η μείωση του τζίρου μας άγγιξε το 15% την τελευταία διετία.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;

Σίγουρα ο ανταγωνισμός είναι πιο μεγάλος και ενδεχομένως και πιο σκληρός γιατί η αγορά συρρικνώνεται. Ασφαλώς κάποιοι ενισχύουν την παρουσία τους λόγω της αδυναμίας άλλων, κερδίζοντας όλο και μεγαλύτερο μερίδιο της αγοράς. Έχουν τη δυνατότητα να το κάνουν και ευνοούνται από τη γενικότερη κατάσταση. Αλλά η αλλαγή στα μερίδια αγοράς δεν είναι μόνο ζήτημα μεγέθους. Έχει να κάνει με τα επίπεδα δανεισμού και ρευστότητας πριν από την κρίση. Υπάρχουν μεγάλες επιχειρήσεις οι οποίες είναι σήμερα ιδιαίτερα εξαρτημένες από τις Τράπεζες και συνεπώς κινούνται σε συνθήκες αβεβαιότητας. Εντέλει, η κρίση είναι τόσο μεγάλη που ακόμα και αυτοί που είναι σε σχετικά καλύτερη μοίρα πλήττονται από τη μείωση της κατανάλωσης και την έλλειψη ρευστότητας.

Εμείς προσπαθούμε να κάνουμε τη δουλειά μας όσο γίνεται καλύτερα. Οι καιροί δεν επιτρέπουν ημίμετρα. Όλα τα τμήματά μας, από το Εκδοτικό μέχρι το Εμπορικό, τις Πωλήσεις και το Μάρκετινγκ δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους σε καθημερινή βάση. Χρειάζεται πολλή και σκληρή δουλειά, αφοσίωση και μεράκι, επαγγελματισμός και προπάντων αληθινή αγάπη για το βιβλίο για να συνεχίσουμε να ικανοποιούμε τις ολοένα μεγαλύτερες απαιτήσεις των αναγνωστών.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;

Είναι αλήθεια πως η πολύπλευρη κρίση έχει οδηγήσει το αναγνωστικό κοινό στην αναζήτηση πιο απαιτητικών τίτλων –δοκίμια ή μελέτες- που έχουν να κάνουν με τις αιτίες της κρίσης και τις διεξόδους από αυτήν. Και αυτό είναι λογικό γιατί στα βιβλία κανείς αναζητά εξηγήσεις, προτάσεις και λύσεις. Είναι βέβαιο ότι στις μέρες μας έχει δημιουργηθεί ένα νέο κομμάτι στην αγορά βιβλίου που ενδιαφέρεται τόσο για την επικαιρότητα όσο και για το τι μέλλει γενέσθαι. Το φαινόμενο αυτό έχει οδηγήσει και εμάς τους εκδότες στην επιλογή τίτλων που σχετίζονται με το θέμα. Προσπαθούμε να είμαστε προσεκτικοί στις εκδοτικές επιλογές μας με κριτήριο την ποιότητα και την εγκυρότητα, αλλά και το κύρος του συγγραφέα.

Η τάση της αγοράς προς τα βιβλία αυτά αποδεικνύεται και από τις αυξημένες πωλήσεις που εμφανίζουν τέτοιες εκδόσεις, όπως το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του γάλλου δημοσιογράφου Marc Rocheμε τίτλο Η Τράπεζα και υπότιτλο Πώς η Goldman Sachs κυβερνά τον κόσμο,καθώς και το βιβλίο του δημοσιογράφου Παύλου Τσίμα με τίτλο Το ημερολόγιο της Κρίσης, Σε λίγες μέρες στις 10 Δεκεμβρίου θα κυκλοφορήσουν δύο νέα βιβλία παρόμοιας θεματικής, το βιβλίο Τι γίνεται αν η Ευρώπη διαλυθεί; του διακεκριμένου ολλανδού δημοσιογράφου και συγγραφέα Χέιρτ Μακ, καθώς και το μανιφέστο Ξύπνα, Ευρώπη! του ακτιβιστή οικολόγου και πολιτικού Nτανιέλ Kον-Mπεντίτ και του Γκι Βέρχοφσταντ, πρώην πρωθυπουργού του Βελγίου.

Φυσικά, η λογοτεχνία συνεχίζει να παραμένει προτεραιότητά μας. Δίνουμε προτεραιότητα στα πιο «σίγουρα» χαρτιά, σε έλληνες και ξένους συγγραφείς με αναγνωρισμένο έργο. Εδώ και οκτώ χρόνια περίπου παραμένουμε σταθεροί στον αριθμό των τίτλων που κυκλοφορούμε ετησίως με μικρές αυξομειώσεις από χρονιά σε χρονιά. Κριτήριό μας για την έκδοση ενός βιβλίου παραμένει πρώτα από όλα η ποιότητα. Δεν θα εκδίδαμε ούτε και θα υποστηρίζαμε ποτέ έναν τίτλο, εάν πιστεύαμε πως δεν έχει κάτι καλό να δώσει στους αναγνώστες του. Ταυτόχρονα, ερευνούμε και αναζητούμε να καλύψουμε κενά της ελληνικής αγοράς, καθώς και να ικανοποιούμε τους αναγνώστες σε ό,τι έχουν περισσότερο ανάγκη, αρκεί φυσικά να ταιριάζει με το ύφος μας.

 Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;

Για να αντιμετωπίσουμε τη δύσκολη κατάσταση μειώσαμε την εκδοτική μας παραγωγή κατά 10%, προσπαθούμε συνεχώς να περιορίζουμε το κόστος της παραγωγής, χωρίς να κάνουμε έκπτωση στην ποιότητα, αλλά και να ελαχιστοποιούμε τις δαπάνες και τα περιττά έξοδα. Προβάλλει επίσης ως πρώτη προτεραιότητα η μείωση της τιμής των βιβλίων μέσα στις συνθήκες της κρίσης, κάτι που κάνουμε τα δύο τελευταία χρόνια, παρότι είναι αρκετά δύσκολο στην ελληνική αγορά, εξαιτίας των χαμηλών τιράζ έκδοσης που επιβάλλουν αφενός το μικρό μέγεθος της εγχώριας αγοράς κι αφετέρου το γεγονός ότι η ελληνική γλώσσα δεν ομιλείται σε άλλες χώρες. Συνεχίζουμε σταθερά τη σειρά μας «Βιβλία εναντίον κρίσης», στην οποία εντάσσουμε αγαπημένα βιβλία που έχουν εξαντληθεί στη δυνατότερη χαμηλή τιμή χωρίς καμία έκπτωση στην ποιότητα και στην αισθητική. Προσπαθούμε επίσης να είμαστε αυστηρότεροι στις εκδοτικές επιλογές μας, ώστε να διαμορφώνουμε ένα εκδοτικό πρόγραμμα με κριτήριο την ποιότητα και τις ανάγκες του αναγνωστικού κοινού. Αναζητούμε φυσικά διαρκώς νέες αγορές: νέα σημεία πώλησης των βιβλίων μας, συνεργασίες και συνέργειες με άλλες εταιρείες, ψηφιοποίηση των βιβλίων μας, έκδοση επιστημονικών συγγραμμάτων, συμμετοχή σε διάφορα προγράμματα φιλαναγνωσίας που υποστηρίζει το Υπουργείο Παιδείας στα σχολεία της χώρας κ.ά.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;

Η αλήθεια είναι ότι η ψηφιακή έκδοση έχει ένα βασικό πλεονέκτημα για τους αναγνώστες: τη χαμηλότερη τιμή. Η τεχνολογία των e-books δεν είναι ακόμη τόσο ευρέως διαδεδομένη στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αλλά κερδίζει σιγά σιγά έδαφος και μας ενδιαφέρει πολύ. Με μεγαλύτερη άνεση το αποδέχεται η νεότερη γενιά, και αυτό είναι αυτονόητο, δεδομένου ότι οι νέοι έχουν περισσότερη εξοικείωση με την τεχνολογία και τις εξελίξεις της.

Είναι γεγονός ότι έχουμε ένα νέο προϊόν, μια νέα επιλογή για διάβασμα που πρέπει να την αξιοποιήσουμε. Οι πωλήσεις θα επηρεαστούν σίγουρα, όχι όμως στο άμεσο μέλλον. Μας ανοίγεται μια νέα αγορά και οι αναγνώστες έχουν περισσότερες επιλογές για τον τρόπο ανάγνωσης. Το θέμα είναι να υπάρχουν αναγνώστες. 

Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος

“O ανταγωνισμός των εκδοτών έχει γίνει πιο σκληρός”



Στην εποχή της κρίσης το βιβλιόφιλο κοινό αναζητά βιβλία ιστορικού και σύγχρονου προβληματισμού και αντιλαμβάνεται το βιβλίο ως εργαλείο σκέψης, επισημαίνει ο εκδότης κ. Βαγγέλης Παπαθανασόπουλος που μαζί με την κυρία Κάτια Λεμπέση διευθύνουν τις εκδόσεις Κέδρος. Ο κ. Παπαθανασόπουλος εκτιμά ότι η μείωση των εσόδων του εκδοτικού οίκου από το ξεκίνημα τις κρίσης κυμαίνεται στο 30% και επισημαίνει ότι σήμερα ο ανταγωνισμός μεταξύ των εκδοτών έχει γίνει πιο σκληρός, ενώ η επιλογή των τίτλων που θα εκδοθούν, γίνεται με πιό αυστηρά κριτήρια.
Οι απαντήσεις του κ. Βαγγέλη Παπαθανασόπουλου στις ερωτήσεις του Book Bar έχουν ως εξής:

Πότε άρχισε να εκδηλώνεται η κρίση στο χώρο των εκδόσεων κατά την εκτίμησή σας;

Η κρίση στο χώρο του βιβλίου εκδηλώθηκε σταδιακά από το 2008, αλλά για αρκετό διάστημα ήταν κυρίως κρίση ρευστότητας, λόγω των οφειλών των βιβλιοπωλείων προς τους εκδότες. Από τα μέσα του 2011 άρχισε να γίνεται πιο ουσιαστική, να αγγίζει τις πωλήσεις.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;

Γύρω στο 30%.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;

Σαφώς, και στο επίπεδο της διεκδίκησης συγγραφέων (Ελλήνων και ξένων) και στο επίπεδο της προώθησης, και ως προς τη διεκδίκηση της θέσης του κάθε εκδότη στα βιβλιοπωλεία.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;

Το κοινό έχει την τάση να προτιμά βιβλία ιστορικού ή σύγχρονου προβληματισμού, βιβλία δηλαδή που προσφέρουν κάτι παραπάνω από απλή ψυχαγωγία. Για εμάς, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι “Η τριλογία του Βερολίνου”, του Philip Kerr, που ενώ όταν την πρωτοεκδώσαμε το 2003, στα χρόνια της “ευημερίας”, πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από το κοινό, στην επανέκδοσή της φέτος, σε έναν πολυτελή τόμο, έγινε αμέσως μπεστ σέλερ και παραμένει στις λίστες των ευπώλητων εδώ και μήνες. Αυτό δείχνει μια μετατόπιση του ενδιαφέροντος του αναγνωστικού κοινού. Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ραγδαία αύξηση και διατήρηση εδώ και 2 περίπου χρόνια του ενδιαφέροντος για το εμβληματικό έργοτου Δημήτρη Μπάτση, “Η βαρειά βιομηχανία στην Ελλάδα”.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;

Το παραδοσιακό κοινό των βιβλίων ενδιαφέρεται περισσότερο για βιβλία προβληματισμού, πολιτικά κλπ., είτε λογοτεχνικά είτε δοκιμιακά, αντιλαμβάνεται δηλαδή το βιβλίο ως εργαλείο σκέψης. Ενώ το κοινό που αποζητά στο βιβλίο έναν τρόπο απόδρασης είναι συνήθως το πιο “ευκαιριακό” -παρότι ευρύτερο- αναγνωστικό κοινό. Ουσιαστικά δηλαδή συνυπάρχουν και τώρα, όπως πάντα συνυπήρχαν, και οι δύο τάσεις.

Πάντως αρκετά από τα πολιτικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα βρήκαν μεγάλη ανταπόκριση και στο ευρύ κοινό.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης; Κάνετε αυστηρότερες επιλογές στους τίτλους σε συνδυασμό με περιορισμό στη βιβλιοπαραγωγής (αν ναι,σε τι ποσοστά); Έχετε μειώσει το προσωπικό ή οποιοδήποτε άλλο μέτρο;

Δεν έχουμε μειώσει σημαντικά το προσωπικό μας. Η επιλογή των τίτλων γίνεται με πολύ αυστηρότερα κριτήρια, και ο αριθμός τους έχει μειωθεί, σταδιακά, τα τελευταία χρόνια. Οι βασικές μας ενέργειες λοιπόν για την αντιμετώπιση της κρίσης είναι να εκδίδουμε καλύτερα βιβλία, και να τα προβάλλουμε περισσότερο.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;

Σίγουρα η πολιτική μας ως προς την τιμολόγηση των βιβλίων έχει αλλάξει, με στόχο οι τιμές να είναι πιο προσιτές στους αναγνώστες, όσο βέβαια μας το επιτρέπει το κόστος παραγωγής, που παραμένει υψηλό.

Δεν έχουμε οργανώσει κάποιο bazaar, αλλά πάντα προτείνουμε στα βιβλιοπωλεία παλαιότερα βιβλία μας σε πολύ χαμηλές τιμές, βάσει συγκεκριμένου καταλόγου που ανανεώνουμε τακτικά.

Κάνουμε πολλές δωροθεσίες σε παραδοσιακά και διαδικτυακά ΜΜΕ.

Δίνουμε έμφαση στις προσεγμένες εκδηλώσεις-παρουσιάσεις, που έχουν να προσφέρουν κάτι σε όποιον τις παρακολουθεί. Έχουμε αυξήσει τον αριθμό των εκδηλώσεων, παρότι στην περιφέρεια, λόγω του υψηλού κόστους, είναι πιο δύσκολο να γίνει κάτι ανάλογο.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;
Το e-book δεν έχει ακόμα καταλάβει σημαντική θέση στο χώρο του βιβλίου, πιστεύουμε όμως πως θα υπάρξει εξέλιξη στον τομέα αυτόν. Το κοινό πάντως δεν έχει ακόμα δείξει κάποια προτίμηση στο e-book. Άλλωστε για διάφορους λόγους (ένας από τους οποίους είναι και ο συντελεστής του ΦΠΑ) οι τιμές των e-book είναι αρκετά υψηλές.

Άννα Πατάκη

“Η κρίση είναι το αλάτι της λογοτεχνίας”



Η οικονομική ανασφάλεια του αναγνωστικού κοινού και τα προβλήματα ρευστότητας σε συνδυασμό με κάποιες προϋπάρχουσες αδυναμίες εκδοτών, επισημαίνονται από την εκδότρια κυρία Άννα Πατάκη ως οι κυριότερες αιτίες για την εκδήλωση της κρίσης στον ελληνικό εκδοτικό χώρο. Η κυρία Πατάκη μιλά επίσης για την συρρίκνωση της αγοράς του κέντρου της Αθήνας που είχε δυσμενείς επιπτώσεις για τον εκδοτικό κόσμο και εκτιμά την πτώση του τζίρου στο 20%. Τονίζει ότι η μείωση της λιανικής τιμής του βιβλίου είναι πλέον επιτακτική ανάγκη, αλλά δεν παύει να διατηρεί την αισιοδοξία της και μιλά για την ελπίδα να γεννηθεί ”Μια νέα φουρνιά ανθρώπων, συγγραφέων, βιβλίων που θα δώσουν νέα λογοτεχνική ζωή και θα κερδίσουν αναγνώστες στο μέλλον”.
Οι απαντήσεις της κυρίας Άννας Πατάκη στις ερωτήσεις του Book Bar έχουν ως εξής:

Πότε άρχισε να εκδηλώνεται η κρίση στο χώρο των εκδόσεων;

Σχεδόν αμέσως με την κρίση την ίδια, ήδη από την άνοιξη του 2009 η τάση συρρίκνωσης της αγοράς έδωσε τα πρώτα σημάδια της.

Πώς θα τη σκιαγραφούσατε; Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της;

Σίγουρα η οικονομική δυσπραγία του κοινού τελικά, αλλά καταρχήν η οικονομική ανασφάλεια ήταν και είναι από τις κυριότερες αιτίες συρρίκνωσης και της αγοράς του βιβλίου. Τα προβλήματα ρευστότητας ακολουθούν, όπως είναι αναμενόμενο, και αυτό που επίσης συμβαίνει είναι ότι και προϋπάρχουσες αδυναμίες και προβλήματα, που σε περιόδους μεγαλύτερης ευχέρειας δανεισμού, ανοίγματος κτλ ήταν υπό έλεγχο, σε συνθήκες τέτοιας κρίσης έγιναν πλέον ορατά, με οδυνηρό τρόπο. Επίσης, το γεγονός ότι το κέντρο της Αθήνας, που είναι η καρδιά του βιβλίου αλλά και του πολιτισμού γενικότερα, είναι για μεγάλα και απρόβλεπτα διαστήματα αδιάβατο έκανε ακόμη πιο δύσκολα τα πράγματα.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;

Η αίσθησή μου γενικά είναι ότι η αγορά του βιβλίου έχει χάσει τουλάχιστον 20% από τον συνολικό της όγκο.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;

Πιο στυγνά οικονομικός, θα έλεγα.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;

Σίγουρα υπάρχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για βιβλία σχετικά με την επικαιρότητα, την οικονομία και την κρίση και τη διαχείρισή της, σε επίπεδο πρακτικό αλλά και ψυχολογικό.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;
Υπάρχει σίγουρα μεγαλύτερο ενδιαφέρον σήμερα για τα πολιτικά βιβλία απ΄ ό,τι τα προηγούμενα χρόνια, κι αυτό έχει να κάνει με την κρίση. Επίσης, για την ιστορία και τα παραδείγματά της που μπορούν να φωτίσουν και την σημερινή κατάσταση. Η μυθοπλασία, όπως λέτε, είναι ένα πολύ μεγάλο κομμάτι στο χώρο του βιβλίου. Έχω την αίσθηση ότι αυτό το κομμάτι υποφέρει λίγο περισσότερο από την κρίση σε επίπεδο αγοράς. Όπως σχηματικά έλεγε, όμως, σήμερα, ένας πολύ σημαντικός και πολύ νέος (κατά κάποιο τρόπο, στα σαράντα του) Ιταλός συγγραφέας, που βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, καλεσμένος του Ιταλικού Ινστιτούτου και του Μεγάρου Μουσικής, ο Αλεσσάντρο Πιπέρνο, απαντώντας σε σχετική ερώτηση ερώτηση, η κρίση είναι το αλάτι της λογοτεχνίας, κι αυτό μας κάνει να ελπίζουμε σε μια νέα φουρνιά ανθρώπων, συγγραφέων, βιβλίων που θα δώσουν νέα λογοτεχνική ζωή και θα κερδίσουν αναγνώστες στο μέλλον.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;

Αυστηρότερες επιλογές σίγουρα στους τίτλους που επιλέγονται να εκδοθούν, καθώς τα περιθώρια για λάθη δεν υπάρχουν, σχετική μείωση της βιβλιοπαραγωγής (δεν ξεπερνάει το 15% για μας), μικρή μείωση του προσωπικού, ευτυχώς.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;

Η μείωση της λιανικής τιμής είναι επιτακτική, και προς αυτή την κατεύθυνση έχουμε κάνει τεράστια προσπάθεια. Bazaar δεν κάνουμε, προτείνουμε σε όλα τα βιβλιοπωλεία παλαιότερους τίτλους σε χαμηλότερες τιμές, πράγμα το οποίο λειτουργεί ευεργετικά για όλη την αλυσίδα του βιβλίου. Ως προς τις δωροθεσίες και τις εκδηλώσεις, είναι πράγματα που κάναμε πάντα. Αυτό που ισχύει γενικά είναι ότι προσπαθούμε τίποτα να μην πηγαίνει χαμένο.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;
Οι Εκδόσεις Πατάκη εκδίδουν σχεδόν όλα τα βιβλία και σε e-book, όμως η αγορά είναι ακόμη πολύ μικρή.

Γιάννης Φαλδαμής

“Αυστηρότερες οι επιλογές των τίτλων”



Τα μεγάλα οικονομικά ανοίγματα και ο μεγάλος αριθμός εκδιδόμενων βιβλίων είναι οι κυριότερες αιτίες της συμερινής εκδοτικής κρίσης σύμφωνα με τον εκδότη κ. Γιάννη Φαλδαμή, ιδρυτή του εκδοτικού οίκου Κλειδάριθμος. Με αρχικό προσανατολισμό τα βιβλία τεχνικής – επιστημονικής κατεύθυνσης οι εκδόσεις Κλειδάριθμος, των οποίων ένα σημαντικό μέρος του εκδοτικού καταλόγου αποτελείται από πανεπιστημιακά βιβλία, έχουν κάνει τα τελευταία χρόνια ένα πετυχημένο ‘άνοιγμα” και στο χώρο της  λογοτεχνίας. Ο κ. Φαλδαμής αναφέρεται στο ζήτημα της καθυστέρησης των πληρωμών που βεβαίως ταλανίζει όλη την αγορά και επισημαίνει το ανανεωμένο ενδιαφέρον του κοινού για βιβλία με οικονομικό περιεχόμενο.
Οι απαντήσεις του κ. Γιάννη Φαλδαμή στις ερωτήσεις του Book Bar:

Ποιά χρονιά θα εντοπίζατε ως αφετηρία της κρίσης;

Σαν εμφανές σημείο έναρξης της κρίσης θα εντόπιζα το 2009.

Ποιές θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της;

Οι κυριότερες αιτίες της είναι οπωσδήποτε η οικονομική δυσπραγία του κοινού με αποτέλεσμα την μείωση των πωλήσεων, αλλά και η αδυναμία των βιβλιοπωλείων, μικρών και μεγάλων, να καταβάλουν τις οφειλές τους στους εκδότες. Ο μεγάλος αριθμός εκδιδόμενων τίτλων και τα μεγάλα οικονομικά ανοίγματα συνέβαλαν επίσης σε ένα βαθμό στο σημερινό αποτέλεσμα.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;

Για τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος προσδιορίζουμε μια μείωση εσόδων στο 25% για τα βιβλία αγοράς. Τα πανεπιστημιακά βιβλία, τα οποία σ’ εμάς αποτελούν σημαντικό κομμάτι της παραγωγής μας, δεν έχουν επηρεαστεί από την κρίση, ωστόσο υπάρχει το ζήτημα της καθυστέρησης πληρωμών.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;

Σε σχέση με τον ανταγωνισμό των εκδοτικών οίκων, νομίζω ότι πάντα ήταν το ίδιο σκληρός.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων;

Το κοινό επιλέγει βιβλία που έχουν οικονομικό περιεχόμενο και αποφεύγουν θέματα που προκαλούν «κατάθλιψη». Επίσης δείχνει μια προτίμηση σε βιβλία με τα οποία μπορεί να «αποδράσει».

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;

Οι ενέργειες των εκδόσεών Κλειδάριθμος για την αντιμετώπιση της κρίσης έχουν κυρίως να κάνουν με αυστηρότερες επιλογές τίτλων και σχετικό περιορισμό της βιβλιοπαραγωγής, δεδομένου ότι δεν είμαστε ούτως ή άλλως εκδοτικός οίκος με τεράστια βιβλιοπαραγωγή. Οι εκδοτικές μας αρχές, που συνοψίζονται στην ποιότητα των εκδιδόμενων τίτλων και την καλή σχέση με τα σημεία πώλησης, μας δικαιώνουν γιατί μπορούμε να επιβιώνουμε στην κρίση χωρίς δανειακές υποχρεώσεις και χωρίς να έχουμε καθόλου μειώσει το προσωπικό μας.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού;

Τα bazaar και οι προσφορές είναι τρόποι καλύτερης προσέγγισης του κοινού.

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης; 

Πράγματι ο e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα. 

Θάνος Ψυχογιός

“Δεν μας έχει επηρεάσει σημαντικά η ύφεση της αγοράς” 

“Οι χαμηλές τιμές ήταν πάντα στρατηγική επιλογή μας”



“Το βιβλίο είναι μια αναγκαία πολυτέλεια, ένα πολιτισμικό προϊόν, χωρίς το οποίο η ζωή μας θα ήταν εξαιρετικά φτωχότερη σε νόημα, ποιότητα και ουσία” επισημαίνει ο εκδότης κ. Θάνος Ψυχογιός, εμπνευστής και ιδρυτής του εκδοτικού οίκου Ψυχογιός, που θεωρείται μία απο τις πιο δυναμικές και υγιείς εκδοτικές επιχειρήσεις. Όπως επισημαίνει ο ίδιος “ Έρευνες της Μetron Analysis καθώς και της Nielsen, μας κατατάσσουν ως πρώτη εκδοτική εταιρεία στις προτιμήσεις των αναγνωστών 2012”και διευκρινίζει  ότι οι εκδόσεις Ψυχογιός δεν έχουν επηρεαστεί σημαντικά από τη γενικότερη ύφεση της αγοράς.  Μιλώντας για τα αίτια που την προκάλεσαν ο κ. Ψυχογιός μιλά για την ευρύτερη “κρίση αξιών” αλλά και για τις “Υπέρμετρες δανειακές υποχρεώσεις πολλών εταιρειών του κλάδου”. Για την αντιμετώπιση της κρίσης ο κ. Ψυχογιός κάνει λόγο για “αυστηρότερα κριτήρια στις επιλογές των εκδιδόμενων βιβλίων και επισημαίνει την ανάγκη για χαμλές τιμές. Όπως τονίζει: “Οι χαμηλές τιμές ήταν πάντα στρατηγική επιλογή μας”. Συζητώντας κανείς μαζί του παρατηρεί μια ξεχωριστα δυναμική και αποφασιστική στρατηγική για την αντιμετώπιση της κρίσης.
Ολόκληρη η συνέντευξη του κ Θάνου Ψυχογιού στο Book Bar για την κρίση στον εκδοτικό χώρο έχει ώς εξής:

Για τις δραματικές επιπτώσεις της κρίσης στον εκδοτικό χώρο έχουν ακουστεί πολλά. Πότε άρχισε να εκδηλώνεται η κρίση στο χώρο των εκδόσεων;

Ο κλάδος του βιβλίου, όπως όλοι οι κλάδοι ,εκτός αυτών που έχουν εξαγωγικό προσανατολισμό, βρίσκεται σε καθοδική πορεία από το 2009. Η παραγωγή νέων τίτλων βαίνει μειούμενη κάθε χρόνο, εκδοτικές και βιβλιοπωλικές επιχειρήσεις κλείνουν ή είναι στα πρόθυρα να βάλουν λουκέτο και πολλές δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις οικονομικές τους υποχρεώσεις προς τους προμηθευτές τους.

Ποιες θεωρείτε πως είναι οι κυριότερες αιτίες της κρίσης; Η οικονομική δυσπραγία του κοινού με αποτέλεσμα την μείωση των πωλήσεων; Η αδυναμία των μεγάλων και μικρότερων βιβλιοπωλείων να καταβάλουν τα χρεωστούμενα στους εκδότες; Το κλείσιμο βιβλιοπωλείων;Τα προβλήματα και ασυνέπεια από τις Εταιρείες Διανομής; Η αύξηση του αριθμού των εκδοτικών οίκων; Ο μεγάλος αριθμός εκδιδόμενων τίτλων και τα μεγάλα οικονομικά “ανοίγματα”; Η αδυναμία των τραπεζών και επιδοτήσεων;

Όλα αυτά που αναφέρατε, εκτός από την αύξηση των εκδοτικών οίκων που δεν υπήρξε. Επίσης η κακή ψυχολογία του κοινού, η κρίση των αξιών και οι υπέρμετρες δανειακές υποχρεώσεις πολλών εταιρειών του κλάδου , συνέβαλαν στην κρίση που διανύουμε.

Θα μπορούσατε να προσδιορίσετε σε ποια ποσοστά επί τοις % έχουν μειωθεί τα έσοδά σας από την εποχή που ξεκίνησε η κρίση;

Η εταιρεία μας τοποθετήθηκε σθεναρά ενάντια στην κρίση, με οργάνωση και όραμα και πληθώρα επενδύσεων τόσο στην έκδοση όσο και στην προώθηση των τίτλων με αποτέλεσμα να μην έχει καταγραφεί πτώση του κύκλου εργασιών μέχρι σήμερα. Είχαμε προβλέψει εγκαίρως την επερχόμενη κρίση, ενεργοποιήσαμε τους μηχανισμούς άμυνας που διαθέτουμε με ορθολογική διαχείριση της εταιρείας και έτσι δεν μας έχει επηρεάσει σημαντικά η ύφεση της αγοράς. Έχουμε τους καλύτερους δείκτες ταμειακής ροής στον κλάδο. Στην αρχή της κρίσης μάλιστα, η οικονομική πορεία της επιχείρησης ήταν ανοδική. Παρόλα αυτά το 2012 αναμένεται να κλείσει με οριακή πτώση του τζίρου και των κερδών έναντι της περσινής χρονιάς, καθώς η κατάσταση στη χώρα μας επιδεινώνεται όλο και περισσότερο Βέβαια ,όπως είπε και ο άλλοτε πρόεδρος του Ελληνικού Βιομηχανικού Επιμελητηρίου κ. Αλεξόπουλος, « δεν μπορούν να υπάρχουν επιτυχημένες εταιρείες μέσα σε μία αποτυχημένη κοινωνία». Όμως εμείς προσπαθούμε να αναιρέσουμε αυτήν την διαπίστωση.

Θεωρείτε ότι στη σημερινή συγκυρία ο ανταγωνισμός των εκδοτικών οίκων έχει γίνει πιο σκληρός;

Στο πλαίσιο της ελεύθερης αγοράς και με δεδομένη τη δεοντολογία η οποία, ευτυχώς, τηρείται με εξαιρετική συνέπεια στη χώρα μας, θα έλεγα ότι ο ανταγωνισμός ήταν ανέκαθεν σκληρός και τέτοιος παραμένει. Τοποθετείται, όμως, σε ένα πλαίσιο ευγενούς και, τελικά, ευεργετικής άμιλλας που απολήγει σε όφελος και των ίδιων των βιβλίων και, φυσικά, των αναγνωστών. Αναφέρομαι σε πιο ποιοτικές και προσεγμένες εκδοτικές απόπειρες, σε καλύτερες μεταφράσεις, σε αυστηρότερη επιλογή ελληνικών τίτλων, σε πιο έντονες προσπάθειες να πλησιάσουμε τον κόσμο. Όλα αυτά προάγουν τη φιλαναγνωσία και αντιστέκονται σε μια πολύ δυσοίωνη προοπτική, αυτή που θέλει να παρουσιάσει το βιβλίο ως πολυτέλεια στην παρούσα οικονομική συγκυρία. Απέναντι σε αυτό τον κίνδυνο, όλοι οι εκδότες συμφωνούμε και αντιπροτείνουμε το καθ’ ημάς αυτονόητο, ότι, δηλαδή, το βιβλίο είναι μια αναγκαία πολυτέλεια, ένα πολιτισμικό προϊόν χωρίς το οποίο η ζωή μας θα ήταν εξαιρετικά φτωχότερη σε νόημα, ποιότητα και ουσία.

Έχετε παρατηρήσει κάποια αλλαγή στις αναγνωστικές προτιμήσεις του κοινού ως προς τη θεματολογία των βιβλίων; Αν ναι, προς ποια κατεύθυνση;

Θα έλεγα ότι δεν πρόκειται τόσο για αλλαγή όσο για μια προσθήκη στα ενδιαφέροντα των Ελλήνων αναγνωστών. Εννοώ, δηλαδή, ότι κοντά στα μυθιστορήματα και τα βιβλία γενικών γνώσεων (είτε αυτά είναι ιστορικά, επιστημονικά, θρησκευτικά είτε self-help, βιογραφίες κ.λπ.) έχει δημιουργηθεί η ιδιαίτερη και γνωστή, πλέον, κατηγορία των βιβλίων τα οποία περιστρέφονται θεματικά γύρω από την οικονομική κρίση. Οικονομικές αναλύσεις, πολιτικές προεκτάσεις, κοινωνιολογικές ερμηνείες, ενίοτε και φιλοσοφικές προσπελάσεις. Είναι μια ολόκληρη βιβλιογραφία που έχει προκύψει από την κρίση και αναφέρεται σε αυτήν. Από άποψη εκδοτική, θεωρώ ότι αυτή είναι η πιο αξιοσημείωτη εξέλιξη των τελευταίων δυο ή τριών χρόνων.

Η μεγαλύτερη προσφορά σε πολιτικά βιβλία βρίσκει ανταπόκριση ή το κοινό προτιμά βιβλία μυθοπλασίας ή χιουμοριστικά για να “αποδράσει” από τη δυσάρεστη πραγματικότητα;

Κατ’ αρχήν, ας έχουμε κατά νου ότι ο όρος «πολιτικά βιβλία» στεγάζει ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων. Όπως είπα και προηγουμένως, πρόκειται για κείμενα που προτείνουν διάφορες ερμηνείες, αναλύσεις, προσεγγίσεις της οικονομικής κρίσης από σκοπιά πολιτική, κοινωνική-κοινωνιολογική, οικονομική, ενίοτε και φιλοσοφική, ιδεολογική, υπαρξιακή κ.λπ. Επομένως, ναι, η απάντηση είναι θετική. Υπάρχει ένα διόλου ευκαταφρόνητο αναγνωστικό κοινό που παρακολουθεί τη σχετική βιβλιογραφία και υποδέχεται ευνοϊκά τους τίτλους αυτούς. Ταυτόχρονα, καθόλου δεν έχει υποχωρήσει η προτίμηση των αναγνωστών στα μυθιστορήματα κάθε είδους (κοινωνικά, χιουμοριστικά, περιπετειώδη, θρίλερ, αστυνομικά, ερωτικά κ.ά.) τα οποία πότε του επιτρέπουν να αποδράσει, όπως λέτε, από την πραγματικότητα και, άλλες φορές, του παρουσιάζουν όψεις και διαστάσεις της καθημερινής ζωής έτσι όπως δεν μπορεί να το κάνει, για παράδειγμα, η τηλεόραση ή οι εφημερίδες. Η σχέση, λοιπόν, ανάμεσα σε πολιτικό βιβλίο και μυθοπλασία είναι μάλλον συμπληρωματική. Το ένα δεν αποκλείει το άλλο.

Σε ποια κατεύθυνση κινούνται οι ενέργειές σας για την αντιμετώπιση της κρίσης;

Τρείς είναι οι κατευθύνσεις που μπορεί να ακολουθήσει κάθε επιχείρηση για να υπερβεί την κρίση.

α. Να επεκταθεί σε νέες αγορές. Ήδη δημιουργήσαμε στην Τουρκία την εκδοτική εταιρεία PENNA ΥAYILLARIS.A. με έδρα την Κωνσταντινούπολη.
β. Να προχωρήσει σε συγχωνεύσεις ή εξαγορές. Αυτό και αν είναι δύσκολο έως αδιανόητο για τις μικρές ελληνικές επιχειρήσεις, όπως είναι οι εκδοτικές.
γ. Να ενισχύσει το μερίδιό της στην αγορά. Αυτό το επιδιώκουμε και το πραγματοποιούμε. Έρευνες της ΜetronAnalysis καθώς και της Nielsen το 2012 μας κατατάσσουν ως πρώτη εκδοτική εταιρεία στις προτιμήσεις των αναγνωστών 2012.
Η εκδοτική μας παραγωγή παραμένει σταθερή στους 200 τίτλους ετησίως τα τελευταία χρόνια αλλά οι επιλογές μας γίνονται με αυστηρότερα κριτήρια, τόσο ποιοτικά όσο και εμπορικά, έχουμε μειώσει τις επισφάλειες και επενδύουμε στην προώθηση των βιβλίων μας και στην αναγνωρισιμότητα των συγγραφέων μας.

Επίσης προσπαθούμε να κρατήσουμε υψηλά το φρόνημα των συνεργατών μας, τους εκπαιδεύουμε συνεχώς και δεν έχουμε προβεί σε μειώσεις προσωπικού ή αμοιβών. Τέλος έχουμε επεκταθεί και σε νέα κανάλια διανομής και προσπαθούμε να κερδίσουμε νέους πελάτες.

Έχετε ξεκινήσει νέας μορφής πρωτοβουλίες για την προώθηση των βιβλίων και την προσέγγιση του κοινού; Ποιες είναι αυτές;Μείωση των τιμών; Bazaar βιβλίων με χαμηλές τιμές; Δωροθεσίες μέσω ΜΜΕ και διαδικτύου;Εκδηλώσεις- παρουσιάσεις;
Κάθε επιχείρηση βεβαίως πρέπει να επιδιώκει το κέρδος για να επιβιώσει και αναπτυχθεί αλλά πρέπει να έχει στραμμένο το βλέμμα της στην κοινωνία και τις ανάγκες της. Οι χαμηλές τιμές ήταν πάντα στρατηγική επιλογή μας, δωροθεσίες και εκδηλώσεις επίσης κάνουμε συστηματικά εδώ και πολλά χρόνια. Συμμετέχουμε σε bazaar βιβλίων για φιλανθρωπικούς σκοπούς και όχι για πώληση λιανικής. Οι εκδηλώσεις και οι παρουσιάσεις μας προσπαθούμε να είναι ζωντανές και ενδιαφέρουσες, οπότε κατά καιρούς διοργανώνουμε πάρτι σε εναλλακτικούς χώρους όπως μπάρ με προβολή ντοκιμαντέρ κλπ, παιδικές διαδραστικές εκδηλώσεις για τον σπασίκλα κ.ά.
Γενικά η εταιρεία μας είναι πολύ «ανοικτή» στο κοινό και μέσω του διαδυκτίου και των κοινωνικών δικτύων. Έχουμε αναρτήσει χιλιάδες κριτικές στις ιστοσελίδες μας, συνομιλούμε με τους αναγνώστες με κάθε τρόπο και κάνουμε πράξη το μότο μας «Εσείς κι εμείς πάντα σε επαφή».

Το e-book προσφέρει μια εναλλακτική πρόταση στην εποχή της κρίσης για την Ελλάδα;

Ας ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι, κατά τη γνώμη μου, το ηλεκτρονικό βιβλίο δεν αποτελεί κίνδυνο / απειλή για το έντυπο, κι ας παρουσιάζεται συχνά ένα τέτοιο σενάριο. Με όρους εμπορικούς, πρόκειται για το ίδιο προϊόν σε διαφορετική μορφή. Οι τιμές δεν έχουν μεγάλη απόκλιση από εκείνη των εντύπων, τουλάχιστο προς το παρόν, και, από αυτή την άποψη, θα έλεγα ότι δεν αποτελεί τόσο εναλλακτική όσο μια ακόμα, μια επιπλέον, ίσως και συμπληρωματική πρόταση για τους αναγνώστες. Τα ορισμένα συγκριτικά του πλεονεκτήματα είναι πρακτικής τάξεως – πιο εύχρηστο για ανθρώπους που ταξιδεύουν με μέσα μαζικής μεταφοράς, θέματα όγκου, αποθήκευσης κ.λπ. Είναι μια συναρπαστική εξέλιξη στην εκδοτική βιομηχανία αλλά βρισκόμαστε ακόμα στην απαρχή του φαινομένου. Τα επόμενα χρόνια θα μπορέσουμε να κάνουμε πιο ασφαλείς διαπιστώσεις για το συσχετισμό των δυνάμεων, τις πιθανές επιπτώσεις ή συνέπειες, τις προτιμήσεις του κόσμου κ.λπ.