Με το βλέμμα στη Μέση Ανατολή, σε συνθήκες περισσής σύγχυσης, ενώ πληθαίνουν οι νεκροί και είναι αβάσταχτος ο πόνος του πολέμου, γράφονται ετούτες οι λίγες γραμμές.
Σε αντίθεση με όσους ενθαρρύνουν τις συγκρούσεις των πολιτισμών, ο Φερνάν Μπροντέλ επισημαίνει: «Κατά κανόνα όμως, οι επαφές των πολιτισμών έχουν συγκρουσιακό χαρακτήρα, καταλήγουν πάντα σε τραγωδίες και, όπως αποδείχτηκε, τις περισσότερες φορές δεν φέρνουν μακροπρόθεσμα κανένα αποτέλεσμα». (Fernand Braudel, Γραμματική των Πολιτισμών, μτφρ. Άρης Αλεξάκης, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 2001, σ. 90.)
Εγκλωβισμένοι οι λαοί σε δραματικά και εκβιαστικά διλήμματα, των οποίων καμιά απάντηση δεν δείχνει σε κατεύθυνση λύσης, ούτε και στοιχειώδους ανθρωπιάς. Κι ενώ ο χορός των μεγάλων, των περιφερειακών, των τοπικών δυνάμεων δίνει και παίρνει, ενώ για το κεφάλαιο και αυτή η κρίση φαντάζει ως ευκαιρία, ένα παιδί επιμένει στην ιδέα της συμφιλίωσης, που την εκφράζει με την παιδική του ζωγραφιά. Ένα έμψυχο, προσωποποιημένο τζαμί, παρηγορεί την επίσης προσωποποιημένη, πονεμένη εκκλησιά.
Δεν βρίσκομαι σε ρομαντική διάθεση. Αντιθέτως επιμένω πως αυτή είναι η μόνη κατεύθυνση ρεαλισμού, ενός ρεαλισμού τουλάχιστον που έχει στόχο να διαφυλάξει τα στοιχειώδη της ζωής.
Λίγο καιρό πριν, και προτού φτάσει η κατάσταση σε Συρία και Αίγυπτο στο απροχώρητο, αφήνοντας για λίγο κατά μέρος τα μικροϊστορικά γεγονότα, ανέπτυσσα κάπως περισσότερο αυτή την ιδέα στην Εφημερίδα των Συντακτών. Από αμέλεια, κόπωση, στεναχώρια (ό,τι θέλετε πείτε) δεν το ανέβασα τότε και στο blog.
Αν και ξεπερασμένο από την τρέχουσα επικαιρότητα, καθώς γράφτηκε υπό το φως των λαϊκών κινητοποιήσεων στην Αίγυπτο και την Τουρκία, και δημοσιεύτηκε στις 10 Ιουλίου 2013, είναι ίσως σήμερα δραματικά επίκαιρο.
***
Η Σκύλλα, η Χάρυβδη και οι δρόμοι του Ισλάμ
Οι εξελίξεις στην Αίγυπτο και κατά δεύτερο λόγο στην Τουρκία θα επιφέρουν μεσομακροπρόθεσμα μια βαρύτατη και εσώτατη αλλαγή στην ίδια τη φυσιογνωμία του Ισλάμ, μιας θρησκείας με ιδιαίτερη δυναμική, υψηλή συσπείρωση και ραγδαίο ρυθμό εξάπλωσης σήμερα, παγκοσμίως. Αν το Ισλάμ λειτουργεί σαν ασπίδα και ανασχετικός πόλος στον δυτικό επεκτατισμό, και φαίνεται πως ακριβώς για τον λόγο αυτόν ελκύει έναν κόσμο και τον συγκροτεί σε κοινότητα, ακόμα και ως φανατικό Ισλάμ ή ιδίως έτσι, οι τελευταίες πολιτικές εξελίξεις φέρνουν στην επιφάνεια και κάποια άλλα, υπόγεια ρεύματα. Την ανάγκη των κατά πλειοψηφία μουσουλμανικών λαών να συναντηθούν με τον σύγχρονο κόσμο, την ανάγκη να ζήσουν σε καθεστώτα ανθρώπινα, να ορίσουν με μεγαλύτερη ελευθερία τον στοχασμό και τον προβληματισμό τους, να ερωτευτούν στη βάση περισσότερο ισότιμων και συντροφικών σχέσεων κ.ο.κ.Το Ισλάμ δεν έχει περάσει τον Διαφωτισμό του, ή μια φάση ανάλογη, και φωνές που μόλις ψιθυρίζουν καταγράφουν αυτό το αίτημα. Ενας ισλαμικός Διαφωτισμός δεν θα έχει τα χαρακτηριστικά του δυτικοευρωπαϊκού, αλλά τα πολιτικά κινήματα στην ευρύτερη λεκάνη της Μεσογείου -ειδικότερα η «αραβική άνοιξη» θα είναι καταλύτης σε μια τέτοια κατεύθυνση-, ακόμα κι αν φαίνεται να ηττώνται. Οπως τώρα, με την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας στην Αίγυπτο.
Η επιλογή των λαών δεν μπορεί να είναι ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, ανάμεσα σε μια ισλαμική φονταμενταλιστική διακυβέρνηση και μια στρατιωτική δικτατορία. Στη γείτονα Τουρκία, η δημοφιλία Ερντογάν (μεταξύ άλλων και για τα χτυπήματα που κατήγαγε προς το στρατιωτικό κατεστημένο) έδωσε σταδιακά τη θέση της σε ογκούμενη δυσαρέσκεια όταν διαπιστώθηκε πως η κυβερνητική του πρακτική συγκλίνει όλο και περισσότερο με θέσεις που προσιδιάζουν προς τη θεοκρατία αλλά και τις επιλογές του μεγάλου κεφαλαίου (βλ. πλατεία Ταξίμ).
Στην Αίγυπτο ισχνή ήταν κατά τις τελευταίες διαδηλώσεις η υποστήριξη προς το καθεστώς του εκλεγμένου πριν από λίγο καιρό προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι και έκδηλη η απογοήτευση, ενώ χιλιάδες αντιπολιτευόμενου λαού κατέκλυζε την πλατεία Ταχρίρ και όλες τις πλατείες. Η «λύση» της στρατιωτικής δικτατορίας, μια πραγματική ήττα της δημοκρατίας, ενδεχομένως θα μπορούσε να είναι απλώς ένας μεσοσταθμός και όχι το τέρμα.
Για να μπορεί όμως να γίνει λόγος για την κατίσχυση της δημοκρατίας, για μια μετάβαση έστω σε περισσότερο ελεύθερα καθεστώτα, πρέπει να συντρέξουν κάποιες βαθύτατες και εσώτατες πνευματικές προϋποθέσεις, τέτοιες που να πραγματώνουν μια τομή στην ιστορία των νοοτροπιών. Και αυτές συνδέονται με μια προσπάθεια καλύτερης εξισορρόπησης του ατομικού ως προς τη δύναμη της τα πάντα ελέγχουσας κοινότητας, με την αναγνώριση και τον σεβασμό των ατομικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με την αποδοχή του διαφορετικού και την καλύτερη υποδοχή της διαφορετικότητας.
Μια τέτοια εξέλιξη θα είναι προς το καλώς νοούμενο συμφέρον των χριστιανικών πληθυσμών που ζουν εκεί αλλά και της πλειονότητας του αενάως καταδυναστευόμενου λαού. Μετριοπαθείς ηγέτες της μουσουλμανικής κοινότητας το αντιλαμβάνονται αυτό πλήρως. Αλλά εν μέσω κραυγών, συνθημάτων, ομαδοποιήσεων και συσπειρώσεων, με εργαλείο τον φανατισμό και τον φόβο, η μετριοπάθεια και η νηφαλιότητα δεν βρίσκουν πρόσφορο έδαφος να ανθήσουν.
Και όμως. Η διαρκής ταλάντωση μεταξύ ποικίλων άκρων και η διαρκής διάψευση από τις ποικίλες μεσσιανικού τύπου λύσεις, η ίδια η απογοήτευση και η κόπωση, μπορεί να δώσουν χώρο σε ουσιαστικότερα, συνεκτικότερα και αληθινά αιτήματα.
Οπως σε κάθε πρόβλημα, έτσι κι εδώ, μέρος μόνο της δυσχέρειας οφείλεται στους «κακούς απ’ έξω» και μέρος σε εσωτερικές ανεπάρκειες, που το δρων και ενεργούν υποκείμενο, τόσο ως ατομικό όσο και ως συλλογικό νοούμενο, μπορεί να αντιμετωπίσει, εάν το επιλέξει, σε μια πορεία δύσβατη.
Η πραγματική επιθυμία των λαών δεν είναι να παραδέρνουν εγκλωβισμένοι σε αδιέξοδα σχήματα. Οι λαοί θέλουν να προκόβουν. Και μια εργασία υποδομής σε πολιτικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο είναι περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ.
