«Μια εικονογράφηση της μελαγχολίας»
Του Bağış Erten
Εξαιρετικό άρθρο του Bağış Erten για τις Κυδωνίες (Ayvali), την πατρίδα των Φώτη Κόντογλου και Ηλία Βενέζη, δημοσιεύτηκε στην τουρκική εφημερίδα Radikal (15/1/2016). Το άρθρο μετέφρασε στα ελληνικά ο Αντώνης - Φοίβος Νομικός για τις εκδόσεις
Istos.
(ΣΗΜ: Στην πρώτη φωτογραφία η προκυμαία με τα παλιά ελληνικά καφενεία, στην δεύτερη και τρίτη η εκκλησία των Ταξιαρχών, που συντηρήθηκε, και στην τέταρτη η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, που έχει μετατραπεί σε τέμενος)
«Το Αϊβαλί είναι ένα graphic novel του σήμερα, όχι του χθες. Ένας απ' τους σύγχρονους καθρέφτες των ιστορικών δεινών που, στα χώματα που ζούμε, επαναλαμβάνονται συνέχεια με κάποιον τρόπο, σαν να κόλλησε η βελόνα.
Υπήρχε μια σειρά που λεγόταν Boomtown, δε θα τη θυμούνται πολλοί (εκτός από τον Elçin Yahşi). Άρχισε το 2002 και σταμάτησε να προβάλλεται το 2003 χωρίς καλά καλά να ολοκληρωθεί η δεύτερη σεζόν. Φημολογείται ότι ήταν πολύ σοφιστικέ για τους Αμερικάνους, δεν καταλάβαιναν. Όμως για κάποιους αποτελεί ένα απ' τα πολύτιμα δείγματα του είδους της. Κι αυτό διότι –όπως το Rashomon του Κουροσάβα– έβλεπε κάθε περιστατικό όχι μόνο απ' τη σκοπιά των «καλών» αλλά ξεχωριστά από κάθε πλευρά. Ας πούμε πρώτα απ' την πλευρά του αστυνομικού, έπειτα του δολοφόνου κι ύστερα των τρίτων, των θυμάτων του συμβάντος. Πώς είναι στις αμερικάνικες σειρές εκείνες οι τυπικές στιγμές στις περίφημες τελευταίες σκηνές που όλα σπάνε και διαλύονται; Ε, πριν φτάσετε στη σκηνή αυτή, κατανοήστε τα πάντα καλά, δείτε το σφαιρικά κι ανάλογα διαλέξτε πλευρά λέει.
Ένα απ' τα σοβαρά προβλήματα ορισμένων λογοτεχνικών ιστορικών αφηγήσεων είναι το εξής. Βλέπουμε τα πάντα απ' τη σκοπιά του αφηγητή. Διαμορφώνει τον κόσμο μας η ματιά του, το μέρος που στάθηκε. Με το πάθος της αφήγησης παίρνουμε θέση πάντα στο πλευρό του. Αυτό «κρατάμε». Όμως πάντοτε υπάρχει κι η άλλη πλευρά της ιστορίας.
Το αντικείμενο αυτού του άρθρου, το «Αϊβαλί», κάνει ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή αυτό που έκανε το Boomtown και το Rashomon. Πιάνει κι αφηγείται με μια νέα γλώσσα και σχέδια τις πολλαπλές οπτικές γωνίες μαζί με τις αντίθετές τους όπως φαίνονται στον καθρέφτη, χωρίς να παραλείπει και την ‘ηχώ’ που ακολουθεί το γεγονός. Κατά βάση, είναι ένα υπέροχο μυθιστόρημα που μπαίνει σε δύσκολο θέμα χωρίς να χάνεται στις σκοτεινιές του, σέβεται τα κλισέ χωρίς να πέφτει στην παγίδα του κοινότοπου, αγγίζει προσεχτικά κάθε λεπτομέρεια για να είναι δίκαιο, βλέπει κι απ' τη μια κι απ' την άλλη όχθη· είναι πνευματώδες και μελαγχολικό, ρεαλιστικό και σουρρεαλιστικό. Το θέμα του, η Ανταλλαγή και ο πόνος, τα ντέρτια, οι δυσκολίες της εποχής εκείνης.
Ο Bruce Clark, ένας απ' τους πιο αρμόδιους στον τομέα αυτό και του οποίου το βιβλίο («Δυο φορές ξένος») έχει το ίδιο θέμα, στην εισαγωγή χρησιμοποιεί μια καταπληκτική περιγραφή για το «Αϊβαλί»: αυτό το βιβλίο [για τον αναγνώστη] είναι «σαν να περνά στην άλλη πλευρά ενός γιγαντιαίου καθρέφτη». Μόνο που σ' αυτή την περίπτωση απέναντί μας δεν υπάρχει η Χώρα των Θαυμάτων, αλλά αντίθετα, πόνος, οργή, κατεστραμμένοι πολιτισμοί και άνθρωποι.
Το «Αϊβαλί» αρμολογήθηκε πάνω σε μια ενδιαφέρουσα ιδέα. Βασίζεται σε τέσσερα βιβλία που γράφτηκαν για την Ανταλλαγή. Βέβαια δεν είναι μια ακριβής μεταφορά τους, ούτε και σχόλιο, αλλά μια επιλογή που διασφαλίζει τη ροή ενός graphic novel. Χάρη σ' αυτή τη συναρμολόγηση μπορείτε να περιηγηθείτε ανάμεσα στους καθρέφτες. Διότι το βιβλίο χαστουκίζει τη συνείδησή σας μια από τη μια και μια απ' την άλλη. Ας καταφύγουμε και πάλι στα λόγια του Bruce Clark. Μπορεί κανείς να αφηγηθεί μια τέτοια ιστορία και σ' ένα πεζογράφημα. Αλλά όπως είπε ο Bruce Clark, «τα σκίτσα είναι συχνά ο ιδανικός τρόπος να απεικονίζονται η περιπλοκότητα και το παράδοξο».
Ο σκιτσογράφος/αφηγητής του βιβλίου Soloúp, πριν ξεκινήσει τη συγγραφική απόπειρα δε διάβασε μόνο ως θραύσματα τα παρακάτω βιβλία που αναπαράστησε: Το «Αϊβαλί η πατρίδα μου» του Φώτη Κόντογλου, το «Νούμερο 31328» και το «Μικρασία, χαίρε» του Ηλία Βενέζη και της αδερφής του Αγάπης Βενέζη-Μολυβιάτη [ΣτΜ στο «Μικρασία, χαίρε» συμπεριλαμβάνεται αυτούσια η καταγραφή της τελευταίας χωρίς να είναι η ίδια συγγραφέας του βιβλίου] και «Τα παιδιά του πολέμου», του Αχμέτ Γιορουλμάζ. Εκτός απ' αυτά, καταβρόχθισε ενδεχομένως και ό,τι μπορούσε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τον ίδιο. Κατανόησε ότι απέναντί του είχε έναν πόνο που δεν θα κατάφερνε να περιορίσει σε μια διάσταση. Γι' αυτό και βυθίστηκε τόσο πολύ στη βιβλιογραφία της Ανταλλαγής: τα διηγείται κι αυτά στο τέλος του βιβλίου αντί βιβλιογραφίας. Σαν να μην έφτανε αυτό, εξιστορεί και τις ιστορίες καθενός από τους ήρωες με λεπτομέρειες. Νομίζω πως εξαιτίας αυτών πήρε την απόφαση: αφού ο πόνος είναι πολυδιάστατος, και το βιβλίο έπρεπε να γίνει έτσι. Γι' αυτό
το «Αϊβαλί» ως αφήγηση τεσσάρων συγγραφέων και σπαραχτική ιστορία τριών γενεών, ταιριάζει γάντι στη γραμμή Μυτιλήνη-Αϊβαλί.
Θα καταλάβετε καλύτερα μόλις φτάσετε στο τέλος του βιβλίου τη σημασία της περιγραφής του Αϊβαλιού που γίνεται στην εισαγωγή δια στόματος Φώτη Κόντογλου. Όσο επικρατεί η γλώσσα της ειρήνης, η ‘μονότονη’ ομορφιά της ομόνοιας κι η έλλειψη δράσης σας ναρκώνουν. Αναρωτιέστε, τι θα γίνει μετά; Ε, μετά ξεκινάει μεμιάς η ‘απεικόνιση της μελαγχολίας’ και αποσβολώνεστε. Ο πόλεμος, όπως πάντα, μιλάει ουρλιάζοντας. Βιασμοί, θάνατοι, καταστροφές, εμπρησμοί, διαγούμισμα, πλιάτσικο.
Ας μιλήσουμε ανοιχτά. Στα πρώτα κεφάλαια υπάρχουν κομμάτια που θα εξοργίσουν όποιον έχει στις φλέβες του λίγο εθνικισμό. Αλλά έπειτα, όταν επαναληφθεί η ιστορία απ' την άλλη πλευρά του καθρέφτη, όταν, καθώς λέμε στις μέρες μας, στο παράλληλο σύμπαν γίνουν τα ίδια, θα ντραπεί που ένιωσε έτσι. Τι ωραία που το λέει στο νεαρό Χασάν ο κυρ-Βλαδίμηρος! "Εκείνος που καταπιέζεται μόνιμα, είτε Έλληνας είτε Τούρκος, είναι ο λαός, αγόρι μου".
Είναι φανερή και η αρχή και το τέλος του βιβλίου. Η επονομαζόμενη νέα τάξη πραγμάτων που δημιουργούν οι συνθήκες στο τέλος των πολέμων, χτίζεται πάντα πάνω στον ανθρώπινο πόνο. Ο Σμυρνιός νομικός και διπλωμάτης Στυλιανός Σεφεριάδης, πατέρας του Γιώργου Σεφέρη, ορίζει την Ανταλλαγή με μια έξοχη παρομοίωση, ως μια διεθνή διπλωματική παραδοχή "που πλέον δικαιολογεί οι άνθρωποι να μπορούν να αγοράζονται σαν βόδια, να σκορπίζονται δεξιά κι αριστερά, να θυσιάζονται και να ανταλλάσσονται".
Δεν μπορεί κανείς να μην αναστενάξει. Τι παράδοξο να πέφτεις τόσο χαμηλά, ενώ έχεις χτίσει ένα απ' τα καλύτερα παραδείγματα συνύπαρξης, τι παράδοξο να θεωρείς για χρόνια εχθρό, αυτόν που σου μοιάζει περισσότερο απ' όλους! Ας μιλήσουμε και πάλι με τη γλώσσα του βιβλίου: "Ενώ θανα 'πρεπε, αν στ' αλήθεια αγαπάς την πατρίδα σου, να νιώθεις και την αγάπη των αλλονών για τη δική ντως πατρίδα".
Τα σκίτσα, τα graphic novel έχουν μια ξεχωριστή δύναμη. Με τη διευκολυντική επίδραση της οπτικής αφήγησης σας αγγίζουν βαθιά, δεν τα ξεχνάτε. Αυτό το δείχνουν πολύ καλά τα έργα του σκιτσογράφου Jacques Tardi, που ταρακουνούν τον αναγνώστη. Για παράδειγμα, υπάρχουν λίγα έργα που να εξηγούν τη φρίκη του πολέμου τόσο, όσο το «Ιt Was the War of the Trenches». 'H το «Goražde» του Joe Sacco. Υποθέτω πως ο στόχος του Soloúp δεν ήταν αυτός, αλλά μάλλον αυτό πέτυχε.
Βασικά, αυτό είναι το βιβλίο μιας λάθος εποχής. Ενώ οι πάγοι μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας έχουν λιώσει, η γραμμή Μυτιλήνη-Αϊβαλί (όπως πολύ εύστοχα περιγράφει το βιβλίο) έχει γίνει μια τουριστική λεωφόρος, ο Έλληνας ‘άλλος’ έχει απομακρυνθεί από την πληγωμένη μας εθνική συνείδηση, το να διαβάζουμε αυτά τα πράγματα μπορεί σε κάποιους να φανεί σα μια ωραία νοσταλγία. Όχι! Ακριβώς δίπλα μας, ενώ η μια άκρη της χώρας βάφεται στο αίμα, ενώ οι άνθρωποι στις κουρδικές περιοχές, στους οποίους προσπαθούμε να φανούμε αλληλέγγυοι με 140 χαρακτήρες, δεν μπορούν να θάψουν τους νεκρούς τους ή να βγουν στο δρόμο, όταν παράλληλα στις ακτές τις Μυτιλήνης δίνουν μάχη με το Χάρο χιλιάδες (αυτή τη φορά) Σύροι πρόσφυγες, δεν μπορείτε να στριμώξετε αυτό το αφήγημα στο κουτάκι της ελληνοτουρκικής νοσταλγίας.
Το Αϊβαλί είναι ένα graphic novel του σήμερα, όχι του χθες. Ένας απ' τους σύγχρονους καθρέφτες των ιστορικών δεινών που, στα χώματα που ζούμε, επαναλαμβάνονται συνέχεια με κάποιον τρόπο, σαν να κόλλησε η βελόνα».
