O escouparón cego, un escáncer peculiar no Val do Támega.

Seguimos a falar da riqueza herpetolóxica singular do Val do Támega, da bisbarra de Monterrei, para achegarnos hoxe ao que considero un dos seus máis peculiares habitantes, o escouparón cego (Blanus cinereus).

O escouparón ou escáncer cego é un dos máis curiosos réptiles de cantos podemos atopar na Galiza, sen embargo non é doado atopalo nela, xa que a súa presenza no país limítase exclusivamente ao val do Támega, sendo a súa clara influenza climática mediterránea a que fai posíbel a súa presenza nestas terras galegas da cunca do Douro.

Como podedes ver nas imaxes o escouparón cego é un réptil que se asemella a unha miñoca, esta semellanza reflicte a súas costumes soterráneas, meio que non abandona prácticamente nunca. A súa alimentación constitúena formigas e termes, que consume acadando as súas colonias de cría dende as profundidades do subsolo. Trátase, pese ao que en moitas ocasións dí a tradizón popular, un ser totalmente inofensivo, carecendo por completo de veleno.

Hai que recordar, asemade, que o vernáculo escouparón é frecuente no val do támega para referirse a réptiles ápodos que no resto da Galiza soen denominarse escáncer, esgonzo, liscancro ou similar.

Os exemplares das imaxes foron fotografados en terreos do concello de Monterrei o pasado día 23 de xuño de 2015 na compaña do colega David (do Pereiro). A observación desta especie na Galiza non deixa de ser un privilexio, que, agora máis que nunca, aprezo ao morar algo lonxe das terras que me viron nacer.

Serpe riscada en Monterrei.

Como xa dixemos en outras ocasións, o Val do Támega pasa por ser a zona herpetolóxica por escelencia da Galiza, unha bisbarra que agacha amaior concentración de especies de anfibios e réptiles da nosa nazón.

Unha das especies que forman parte da comunidade herpetolóxica do Val do Támega é a serpe riscada ou de escada (Rhinechis scalaris). Un ofidio de tamaño medio e carácter mediterráneo que debe o seu nome ás súas características cromáticas segundo a idade do animal que estexamos a observar. O nome de serpe riscada debémosllo ás características cromáticas dos exemplares adultos, como o das imaxes, que posúen tonos pardos xeneralizados con dúas riscas escuras lonxitudinais e paralelas ao longo do corpo. O nome de serpe de escada ou escaleira ven dado polas características dos exemplares xuveniles e subadultos, que posúen riscas paralelas transversais ás riscas dos adultos, que foman un debuxo similar a unha escada de man. 

Nas imaxes podedes observar un exemplar pertencente a esta especie atopado o pasado día 23 de xuño de 2015 en terreos pertencentes ao concello de Monterrei, situado en plano corazón do Val do Támega. Os ollos esbrancuxados que lle confiren a este animal un certo aspecto pantasmal, son debidos a que o exemplar en cuestión atópase en pleno proceso de muda.

A serpe riscada ten unha distribución máis ou menos xeneralizada na provincia de Ourense, sendo un ofidio frecuente, especialmente nas bisbarras de maios influenza mediterránea. Serpe de caracter, trátase dun reptil totalmente inofensivo para o ser humano, e especialmente beneficioso para agricultura, xa que se alimenta principalmente de roedores e outros micromamíferos. Razón pola cal tamén é coñecia co nome de cobra rateira.

Escáncer tridáctilo en Monterrei.

A bisbarra de Monterrei, o val do Támega, pasa por ser a comarca galega con maior número de especies de hérpetos (anfibios e réptiles). Esta riqueza, poucas veces valorada, fai deste lugar do mundo un dos máis interesantes para herpetear.

Nas imaxes temos un curioso réptil, que non por común deixa de ser interesante, o escáncer tridáctilo (Chalcides striatus), que debe o seu nome aos tres dedos que posúe en cada pata, moi reducidas e, na práctica afuncionais. Trátase dun réptil frecuente na Galiza e na nosa provincia, sobretodo nos prados de sega, cada dia máis escasos. Aparece asemade en zonas herbáceas e de monte baixo, e en zonas especialmente secas parece procurar a humidade da proximidade dos regatos.

O exemplar que vos presentamos nestas imaxes foi fotografado o pasado día 23 de xuño de 2015 en terreos do concello de Monterrei, en pleno val do Támega. Pódense apreciar as rudimentarias patas das que famamos anteriormente. O escáncer, como a gran maioría dos réptiles da Galiza, é totalmente inofensivo,   e imprescindible para o correcto equilibrio do noso ecosistema.

Xornadas sobre o Lobo Ibérico en Castrelo do Val

O LOBO
AMENAZA O AMENAZADO
XORNADA 21 DE MARZO DE 2015
LUGAR: Salon de Actos-Biblioteca Concello de Castrelo do Val
PROGRAMA DEFINITIVO
16.00 h: PRESENTACION DA XORNADA. Representante do Concello de Castrelo do Val.
16.05 h: ENTREVISTA A MARCOS RODRIGUEZ PANTOJA: Quince anos vivindo cos lobos na
Sierra Morena.
16.45 h: PROYECCION DOCUMENTAL: ‘Conviviendo con lobos’. Presenta o documental: Daniel
Boyano (El Huerto del Pozo, Puebla de Sanabria, Zamora).
17.30 h: Pausa
18.00 h: ARQUEOLOXÍA DO LOBO NO NOROESTE DA PENÍNSULA IBÉRICA : David Perez.
18.45 h: MESA REDONDA: O lobo en Ourense. Asisten: Benito Gonzalez Peña (Gandeiro de
Rebordechao), Alberto Fernandez Vazquez Axente Facultativo Ambiental (Xunta de Galicia),
Alberto Rivero (Naturalista) y Emilio Parada Cid (Cazador)
ORGANIZA:
Colectivo A Ermida
COLABORAN
Sociedade Antropolóxica Galega Concello de Castrelo do Val La Caixa

A vaca vianesa: una raza autóctona ourensá.

Unha das riquezas da provincia de Ourense é a conservación das razas autóctonas de certas especies de animais domésticos, que nos veñen acompañando dende hai séculos, proporcionándonos o sustento que nos permitiu evolucionar cultural e socialmente.

A domesticación do gando vacuno foi quizáis un dos pasos máis importantes da humanidade do vello mundo, xa que non só nos proporcionaron carne e leite, senón tamén tracción animal para o transporte de mercadoría e as tarefas agrícolas máis diversas. Lonxe parecen xa os tempos nos que para saber da riqueza dun pretendiente a marido dunha filla o futuro sogro preguntaba: ¿E tí vacas vacas tés?, xa que o número de cabezas de gando era directamente proporcional á solvencia económica do suxeito ( teorema matematico galego puro e duro...)

Unha das razas autóctonas que habitan na provincia é a vaca vianesa, propia da comarca das Terras do Bolo e zonas próximas. A día de hoxe a vianesa habita nos concellos de Laza, Riós, A Gudiña, O Bolo, Viana do Bolo, etc.

A orixe destas y doutras razas do NO peninsular non está exenta de certa controversia. Así nun primeiro momento asignouse á vianesa ao tronco cántabro, sen embargo recentes estudos xenéticos parecen asignar a súa orixe a Bos primigenis estrepticeros.

Vaca de gran tamaño os machos poden superar os 900 kg de peso, e as femias os 500. Recentemente os machos desta e doutras razas vacunas autóctonas de Galicia teñen sido entrenados para competir no arratre de pedras en Euskadi.

A pesar das medidas de protección postas en marcha nos derradeiros tempos para a recumeración das razas gandeiras autóctonas de Galicia, a vaca vianesa segue a ser un animal moi escaso, polo que a recente decisión de anulalas axudas ás explotacións gandeiras de razas autóctonas poñen en serio perigo a supervivencia desta raza a medio e longo prazo.

Nas imaxes unhas cantas vianesas fotografadas o pasado día 17 de febreiro de 2013 en terreos do concello de Laza. 

Do escáncer ao escouparón: Da Limia ao Val do Támega

Durante as xa mencionadas xornadas formativas do programa SARE, os asistentes acudiron prestos, despois da calurosa estancia na Depresión Ourensá, á bisbarra da Limia onde se atoparon durante o transecto nocturno polas Areeiras da Limia de Sandiás con este curioso réptil, o escáncer tridáctilo (Chalcides striatus), nada facía presaxiar que ao día seguinte se repetiría ata en tres ocasións máis a visión desta especie, desta volta no concello de Monterrei.

A voltas co tema dos nomes vernáculos, como xa sabedes os siareir@s deste blogue, achegarémonos ao complexo vernacular dos réptiles integrantes dos xéneros Anguis, Chalcides e Blanus.

Xeralmente as especies galegas pertencentes aos devanditos xéneros reciben un nome común que pode ser segundo a zona escárcer, cancer, esgonzo, escouparón, escoupolo, escouparín ou viverón, sen que popularmente se fagan distincións entre as diferentes especies.

No caso da da bisbarra da Limia o nome máis extendido é escáncer ou cáncer, como xa comentamos noutras ocasións, vernáculo ámplamente extendido non só por terras ourensás, senón tamén por outras provincias da Galiza.

Chegados ao Val do Támega (bisbarra de Monterrei) o vernáculo máis extendido parece ser escouparón, seguido de escóupolo e viverón (que pode ser exclusivo para Blanus). Os primeiros coinciden sensiblemente co vernáculo recollido na bisbarra da Baixa Limia, escouparín, que coincide asemade cun topónimo homónimo (Escouparín) rexistrado no concello de Muiños a carón do encoro das Cunchas.

Xornadas Formativas do proxecto SARE en Ourense

Xornadas formativas para o coñecimento e seguimento dos anfibios e réptiles de Ourense.

Fai un tempo que acuñamos o termo de “Capital Herpetolóxica da Galiza” para referirnos á cidade de Ourense, debedes saber que hérpetos é o termo xeneralista para referirse aos anfibios e réptiles, e é por iso polo que afirmamos o anteriormente dito, xa que a cidade de Ourense é a capital galega que conta cun maior número de especies de anfibios e réptiles.

Co gallo de afondar no coñecimento do grao de conservación e tendencia poboacional das especies de hérpetos presentes en España, a Asociación Herpetológica Española (AHE) puxo en marcha un programa de seguimento a medio e longo prazo das poboacións de anfibios e réptiles denominado SARE (Red de seguimiento de Anfibios y Reptiles).

Baixo unha sinxela metodoloxía ti tamén podes colaborar para afondar no coñecimento das moitas veces incomprendidas e perseguidas especies de anfibios e réptiles, apuntándote coma voluntario neste proxecto.

Para que todos coñezamos o funcionamento do proxecto e a metodoloxía a aplicar no mesmo a AHE (Asociación Herpetológica Española) organizará en Ourense, ca colaboura da Aula da Natureza do Río Miño do concello de Ourense, unhas xornadas formativas sobre o programa SARE, que terán lugar a fin de semana dos días 28 e 29 de maio de 2011.

Durante as xornadas asistiremos a unha introducción teórica na Aula da Natureza do río Miño de Oira, despois da cal terán lugar dous transectos diurnos, antes e despois de xantar, a través de terreos do concello de Ourense, no que nos achegaremos á significativa riqueza herpetolóxica da capital da provincia, e practicaremos a identificación das diferentes especies que vaiamos atopando, así como a metodoloxía aprendida durante a parte teórica da xornada.

O primeiro transecto terá lugar a través da cunca do río Loña e os Montes do Cuco e O Perdigón, lugares especialmente favorables para a observación e detección das especies obxeto destas Xornadas Formativas.

Despois de Xantar audiremos aos barrios de O Vinteún e Valdorregueiro, onde trataremos de pescudar algunhas especies de anfibios e réptiles habitantes do entorno urbano e periurbano da cidade de Ourense.

Chegada a noite acudiremos á bisbarra da Limia para pernoctar e facer un percorrido nocturno para achegarnos ás especies de anfibios con actividade nocturna, pernoctando no Albergue Municipal do Concello de Vilar de Santos.

Ao día seguinte acudiremos pola mañá ao Val do Támega (bisbarra de Monterrei) para tratar de pescudar algunhas das especies de réptiles máis peculiares a Galiza (coma o escouparón cego (Blanus cinereus)), rematando a xornada ao mediodía despois de xantar.

Evidentemente eu asistirei, e agardo que vós tamén, para apuntarvos ben podedes chamar ao teléfono da Aula da Natureza do Río Miño 988 51 07 81 ou ben enviando un correo ao seguinte enderezo electrónico: sare-galicia@herpetologica.org , apurádevos xa que as prazas son limitadas.

Aigue, a canonización da monarquía das aves rapaces.

"A excesiva grandeza debe sempre infundir terror"- Ovidio (43 a. C. - 17 d. C)- Poeta latino.


Hoxe vouvos achegar un chisco á iconografía relixiosa ourensá relacionada ca fauna, e tamén aos vernáculos. Un capítulo dificil de artellar pero que agardo sexa do voso agrado.

Para este republicano confeso non existe outra monarquía que aquela exercida polos animais que levan o calificativo real ou imperial no seu nome común. Un bon exemplo destes animais é a águia real (Aquila chrysaetos), sin dúbida a raiña alada dos ceos ourensáns.

En tempos extendida por multitude de serras galegas, a águia real atópase a día de hoxe, nunha dificil encrucillada. As derradeiras parellas desta especie atópanse acantonadas nas serras do oriente da provincia de Ourense, e non chegan siquera á decena de pares. Esta dramática situación ten un único cumpable, o home. A persecución directa das águias reais fixo que a especie estivese a piques de extinguirse nos anos 80 do pasado século. Arestora, as nosas reais teñen que sortear non só a persecución e envelenamento, senón tamén os milleiros de muiños que unha política enerxética, de todo menos sostible e ecolóxica, plantou nos curutos das serras galegas.

O nome vernáculo co que a águia real é coñecida na maior parte da súa área de nidificación actual na nosa provincia é "aigue", tan admirada como querida, a aigue foi en tempos un símbolo de poder.

Recentemente, a UNESCO, sorprendeu a propios e extraños coa declaración da cetrería como "patrimonio inmaterial da humanidade", algo co que eu discrepo totalmente, xa que (e isto é unha apreciación totalmente persoal), coido que a cetrería está detrás do expolio dos niños das aves rapaces, non só en Galicia, senón en medio mundo. Como non declararon a domesticación da vaca como tal?. En fin cousas veredes.

Seguindo co tema (que xa estou divagando), a cetrería foi en tempos unha práctica habitual da nobreza e clases podedosas do mundo, e a águia real (a nosa aigue) unha das máis cotizadsa armas cetreiras. Quizáis fose esa a causa de que algún canteiro reflexase a imaxe do que parece ser unha águia real, nunha das portas da capela do Castelo de Monterrei, unha fortaleza situada no concello homónimo, atalaia privilexiada do Val do Támega.

Non parece tolemia polo tanto, imaxinar que a representación desta ave rapaz é un símbolo de poder, un totem noble. Nas imaxes que acompañan este post, continuación do narrado con anterioridade sobre a Ribeira Sacra, apréciase a representación da águia á esquerda de Xesucristo. Sin dúbida algunha eu abrazaría a relixión se a águia real fose canonizada, xa que é unha verdade coma un templo que martirio, o que se dí martirio, sí que sufriu, e segue a sufrir. Polo que me atrevo a dicir en latín de andar pola casa:

AQUILA CHRYSAETOS, SANTA SÚBITA.

Bueno, súbita, o que se di súbita igual non, pero santa sí!

Unha píntega elegante.

"Ser natural é unha pose demasiado difícil"-Oscar Wilde (1854-1900)- Novelista irlandés.

Xa sabedes a intensa debilidade que sinto eu por un anfibio en concreto, este non é outro que a píntega común (Salamandra salamandra). Bichiño que recoñezo me parece un dos máis belos da nosa fauna vertebrada de Ourense.

O exemplar que aparece nas imaxes foi fotografado no concello de O Riós, pertencenta á bisbarra de Monterrei, o pasado día 7 de decembro de 2010, na compaña de Martiño Cabana, Anxos Romeo e Xosé Ramón Reigada. Como vedes esta píntega sí que é capaz de manter unha pose do máis natural e elegante.

A pequena gran píntega. Un conto para o Nadal.

"Só a natureza fai grandes obras sen agardar recompensa algunha"-Alexandr I. Herzen (1812-1870)-Filósofo Ruso.

Érase unha vez unha píntega que nun mes de outubro comezou a engordar, engordou e engordou ata que case non se podía mover. Un bom día preguntoulle a unha vella amiga:

-¿Que me ocorre? Tampouco é que coma tanto!
-Hai miña reina eu coido que estás preñada.
Certo! as píntegas non poñen ovos, se non que empreñan e dan a luz crías vivas.

Dous meses despois a nosa amiga sentiu que chegaba o feliz momento, así que camiñou e camiñou. Cruzou montes, e perigosas estradas, onde viu moitas compañeiras que non conqueriron chegar ao seu destino...Todo para chegar á fonte de cheiro peculiar, onde hai xa moitos anos ela viviu.

Rubiu pola silveira e con gran esforzo puido chegar á auga, e alí obrouse un milagro, sen burra nen boi, tampouco había reises, nin estrela.

Do sei interior sairon vinte pequenos, con penachos na cabeza! para respirar baixo a auga, uns penachos que alguén bautizou co nome de branquias.

Alí non había cura para bautizar, pero sí moita auga, mais non bendita.

Pasaron as horas, pasaron os días, e tras deles chegaron as semanas, e a esta nova vida chegoulle o momento de cambiar.

Caéronlle as branquias e a pel tiña manchas mancha amarelas! estaría enferma?

Non simplemente chegou o fin dun período, o fin da metamorfose, a nosa píntega xa ten pulmóns e agora tócalle respirar o noso aire.

Así pouco a pouco a nosa pínteguiña rube polas paredes da fonte, métese na silveira e baixa ao camiño, chove con forza, pero a chuvia gústalle.

De súpeto chega a unha estrada, hai un mntón de luces, con rodas que fan moito ruido, nun momento as luces quedan fixas...síntese un golpe seco, e catro luces se achegan...

Unha das luces pousa algo ao carón da píntega...de seguido un lóstrego...despois a escuridade.

Quenes serían esas luces?.

Bon Nadal.

Sapiño comadrón no Riós.

"A veces de noite, encendo a luz para non ver a miña propia escuridade"-Antonio Porchia (1885-1968)-Poeta arxentino.

Estas pasadas noites de chuvia amosáronse moi productivas para a prospección de anfibios nas estradas aurensás, pondo de manifesto, unha vez máis, a extrema fraxilidade das mesmas fronte ao tráfico das mesmas.

Desta volta amósovos un sapiño comadrón (Alytes obstetricas) atopado, e salvado, nunha estrada do concello do Riós a noite do día 7 de decembro de 2010, na compaña dos colegas Anxos Romeu, Martiño Cabana e Xosé Ramón Reigada.

Sorprendentemente, o sapiño comadrón parece ter na provincia de Ourense, a tenor dos datos acumulados, a súa mellor poboación galaica, e eu pregúntome ¿durante canto tempo?.

Marzas en Outubro.

Marza é o nome vernáculo que en puntos do Val do Támega (Bisbarra de Monterrei) se lle da á especie coñecida como rá de San Antón (Hyla arborea), dito nome foi recollido polo compañeiro Xosé Ramón Reigada en dita comarca, e quizáis garde algunha relación ca época reproductora da especie, e o momento no que se comezan a escoitar as rás desta especie no Val.

As imaxes amosan unha marza atopada sobre unha estrada do concello de Cualedro, en grave perigo de ser atropelada, polo que foi convenientemente retirada do asfalto para evitar o tráxico final, este feito aconteceu na noite do día 23 de outubro de 2010, na compaña de Anxos Romeu, Martiño Cabana e Rafa Vázquez.

A marza (rela en Portugués) distribúese de forma discontinua pola provincia en núcleos aillados, pero en ocasións moi numerosos, trátase dunha especie especielmente terrestre, polo que é posible, sempre fora da época reproductora, atopala a considerable distancia de puntos de auga.

Trátase dunha especie moi trepadora, para tal fin posúe, no extremo de cada dedo, unha ventosa ca que asirse firmemente á vexetación, en ocasións a considerable altura do chan, este feito vese perfectamente reflexado no nome científico da especie HYLA ARBOREA, que pon do manifesto o caracter arbóreo da especie.

Fisionomía do sapo de esporóns.

Nas duas imaxes anteriores aparece en detalle o esporón de Pelobates cultripes.

Unha das especies peculiares de anfibios ourensáns é o sapo de esporóns (Pelobates cultripes), unha especie de anuro escasa e en pésimo estado de conservación en Galicia.

Este estado de conservación é debido, como non, á manipuladora e todopoderosa man do home, que altera o hábitat desta especie, ban con construcción, ben con drenaxes, ou ben coa introducción de especies alóctonas que depredan sobre postas, larvas e adultos, todo hai que dicilo, isto de ben non ten nada.

Hoxe vouvos falar de por qué lle chamamos a esta especie sapo de esporóns, xa que, tata o de agora, a través das páxinas deste blog só vos ensinara exemplares metamórficos e xuveniles desta especie.

O sapo de esporóns posúe nas ancas uns esporón, vaia a redundancia, estes esporóns son hábilmente usados para perforar o terreo areoso no que habitan, e son comúns a machos e femias.

Nas imaxes apreciades un detalle do esporón deste exemplar, o esporón é sempre de cor negra, característica propia de Pelobates cultripes, que o separa de especies irmás que habitan noutros puntos do continente europeo.

Outra das características da especie é o cráneo, duro, moi osificado e moi recoñecible, incluso, nas egragópilas das aves rapaces, preparado quizáis para esa sorte de vida soterranea do noso querido sapo de esporóns.

Observade tamén a pupila vertical (pupila de gato) tan propia tamén dos animais noitaregos, que fan vida cando se pon o sol.