Φυσικά, δεν προτίθεμαι να παρουσιάσω όλες αυτές πρακτικές, οι οποίες είναι πραγματικά πάρα πολλές. Θα ξεκινήσει με το σύντομες παρατηρήσεις. Πρώτον, πιστεύω ότι στις τεχνικές τους βλέπουμε κάτι ενδιαφέρον και σημαντικό: φεύγουμε από ένα παιχνίδι αλήθειας το οποίο, στην κλασική αντίληψη περί παρρησία εδραζόταν στο γεγονός ότι υπάρχει κάποιος αρκετά θαρραλέος, στις να λέει την αλήθεια στους άλλους, και βλέπουμε ένα διαφορετικά παιχνίδι αλήθειας, το οποίο συνίσταται στο να είναι κανείς αρκετά Θαρραλέος ώστε να αποκαλύπτει την αλήθεια σχετικά με τον εαυτό του, Δεύτερη παρατήρηση: το πλαίσιο μέσα στο οποίο βρίσκουμε αυτό το νέο παρρησιαστικό παιχνίδι, όπου το ζητούμενο είναι να λέμε στον εαυτό μας την αλήθεια σχετικά με τον εαυτό μας, είναι αυτό που τη Έλληνες ονόμαζαν άσκησιν, λέξη απ' την οποία προέρχεται η δική μας ascese. Όμως η ελληνική άσκησις δεν έχει την ίδια έννοια με την ascese η οποία έχει διαμορφωθεί από τις χριστιανικές πρακτικές και διαμέσου αυτών. Η άσκησης στα ελληνικά έχει πολύ ευρεία σημασία: δηλώνει κάθε είδους πρακτική εξάσκηση ή εκπαίδευση. Για παράδειγμα, ήταν πολύ συνηθισμένο να λέει κανείς ότι κάθε τέχνη, δεξιότητα, τεχνογνωσία, αποκτιέται με μάθησιν και με ἄσκησιν, δηλαδή με θεωρητική εκμάθηση και πρακτική εξάσκηση. Ο Μουσώνιος Ρούφος, επαναλαμβάνοντας μια παραδοσιακή διδασκαλία, έλεγε ότι η τέχνη της ζωής (τέχνη τοῦ βίου) ήταν, όπως κι οι άλλες τέχνες, μια τέχνη την οποία δεν μπορούσε να τη μάθει κανείς μόνο μέσω θεωρητικής διδασκαλίας η τέχνη του βίου απαιτεί εξάσκηση, εκπαίδευση, άσκησιν. " Έτσι, άσκηση σημαίνει πολύ απλά «πρακτική εξάσκηση», «εφαρμογή στην πράξη», Και, προφανώς, αυτή η άσκησης διαφέρει από τον χριστιανικό ασκητισμό από δύο σημαντικές απόψεις. Πρώτον, στον χριστιανικό ασκητισμό ο απώτερος στόχος είναι η αποκήρυξη του εαυτού αντίθετα, στην ελληνική και την ελληνορωμαϊκή φιλοσοφία η ηθική άσκησης έχει ως στόχο τη διαμόρφωση μιας σχέσης με τον εαυτό μας, μιας σχέσης ελέγχου και κυριαρχίας. Δεύτερον, ο χριστιανικός ασκητισμός έχει ως κύριο ζητούμενο την απομάκρυνση από τον κόσμο, ενώ η φιλοσοφική ελληνορωμαϊκή άσκησης ενδιαφέρεται να εφοδιάσει το άτομο με τη σκευή εκείνη που θα του επιτρέψει να ζήσει μέσα στον κόσμο και να τον αντιμετωπίσει. Αυτή είναι η δεύτερη παρατήρηση.
Τρίτη παρατήρηση: η άσκησης αυτή αφορούσε πολλές και ποικίλες μορφές πρακτικών ασκήσεων. Φαίνεται πως οι ασκήσεις αυτές ήταν
166 ΠΑΡΡΗΣΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΞΕΤΑΣΗ: ΣΤΩΙΚΟΙ
167
πολύ συγκεκριμένες, αλλά ποτέ δεν αναλύθηκαν ούτε περιγράφηκαν με τον τρόπο που αυτό συνέβη αργότερα στο πλαίσιο των χριστιανι κών θεσμών. Ορισμένες απ' αυτές αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης ή και κριτικής (π.χ. η praemeditatio malorum (το να αναλογίζεσαι εκ των προτέρων τα κακά που μπορεί να σου τύχουν)). Αλλά τις περισσό τερες απ' αυτές τις ήξεραν οι πάντες, κι οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν αυτού του είδους τις ασκήσεις χωρίς να διατυπώνουν κάποια ακριβή θεωρία σχετικά με αυτές οι πάντες μπορούσαν να τις αναγνωρίσουν, Πολλές φορές, σε ελληνικά και λατινικά κείμενα, βρίσκουμε κάποια χωρία που εμείς κατά κανόνα τα διαβάζουμε ως περισσότερο ή λιγό- τερο ενδιαφέρουσες θεωρητικές σκέψεις για το θάνατο, τη ζωή, τον κόσμο, την αναγκαιότητα, το χρόνο κ.λπ., ενώ στην πραγματικότητα τα κείμενα αυτά δεν αποτελούν καθόλου θεωρητικές σκέψεις, αλλά σχήματα, μήτρες για πνευματικές ασκήσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα περισσότερα από τα κείμενα της ύστερης Αρχαιότητας περί ηθικής δεν ήταν θεωρητικά έργα περί των θεμελίων της ηθικής ήταν πρακτικά βιβλία με συνταγές και ασκήσεις τις οποίες έπρεπε κανείς να διαβάσει, να ξαναδιαβάσει, να επεξεργαστεί μέσα του, να απομνη μονεύσει, προκειμένου να τις καταστήσει ένα είδος σταθερής μήτρας για τη συμπεριφορά του,
Μετά απ' αυτές τις τρεις προκαταρκτικές παρατηρήσεις, θα ήθελα να στραφώ στο είδος των ασκήσεων όπου κάποιος πρέπει να εξετάσει την αλήθεια σχετικά με τον εαυτό του και να πει αυτή την αλήθεια σε κάποιον άλλον. Τις περισσότερες φορές, όταν αναφερόμαστε σε ασκήσεις με τις οποίες πρέπει να πούμε την αλήθεια σχετικά με τον εαυτό μας, τις αποκαλούμε «έλεγχο συνείδησης» και θεωρούμε πως ανήκουν στην ίδια κατηγορία, πως αποτελούν παραλλαγές του ίδιου τύπου. Πιστεύω, όμως, ότι αυτό αποτελεί υπεραπλούστευση, και φοβάμαι ότι ο όρος «έλεγχος συνείδησης», ο οποίος έχει χρησιμοποιηθεί κατ' επανάληψη, και τον οποίο έχω χρησιμοποιήσει κι εγώ, είναι παραπλανητικός. Στην πραγματικότητα, νομίζω πως πρέπει να ορίσουμε με μεγάλη ακρίβεια τα διάφορα παιχνίδια αλήθειας που τέθηκαν κατά καιρούς σε εφαρμογή μέσω αυτών των ασκήσεων στην ελληνορωμαϊκή παράδοση. Θα ήθελα να αναλύσω, μέσω τεσσάρων παραδειγμάττων –ίσως και πέντε, αν έχω χρόνο, μερικά απ' αυτά τα παιχνίδια αλήθειας, προκειμένου να σας δείξω πόσο πολύ διέφεραν αυτές οι ασκήσεις μεταξύ τους, καθώς και ποια στοιχεία της συμπεριφοράς, του νου και των συναισθημάτων θεωρούνταν σημαντικά για τις με και ποια για τις δε. Θα ήθελα επίσης να σας δείξω ότι οι ασκήσεις αυτές, παρά τις διαφορές που θα δούμε, εμπεριείχαν μια μορφή σχέσης με την αλήθεια, μια σχέση μεταξύ αλήθειας και εαυτού, η οποία σ.167 Εγενικές γραμμές πολύ διαφορετική από το αντίστοιχο τ Το πρώτο κείμενο που θα ήθελα να αναλύσεις εν συντομία είναι ένα χριστιανική παράθεση από το 1ο τα 111 000) του Σενέκα
πικρά χωρία Ο Σέξτος συνήθιζε να κάνει το εξής. Όταν τελείωνε η μέρα της και αποσυρόταν για τη βραδινή του ανάπαυση, έθετε τις εξή τήσεις στην ψυχή του «Ποιο ελάττωμα σου θεράπευσες σήμερα Σε ποια ηθικό ατόπημα αντιστάθηκες; Από ποιαν άποψη έγινες καλύτερης». Η οργή θα αναχαιτιστεί και θα μετριαστεί, αν γνω βει ότι πρέπει να εμφανίζεται κάθε μέρα ενώπιον ενός δικαστή Το ωραιότερο απ' αυτή την πρακτική της εξονυχιστικής εξέτασης μιας ολόκληρης ημέρας. Και πόσο απολαυστικός είναι ο ύπνος που ακολουθεί αυτή την αυτοεξέταση! Πόσο γαλήνιος είναι, πόσο βαθύς και ατάραχος, όταν η ψυχή ή έχει εγκρίνει τον εαυτό της ή τον έχει νουθετήσει, και αυτός ο μυστικός ο κίν σαρας, έχει δώσει αναφορά για το χαρακτήρα της (speculator και censorque secretus cognovit de moribus suis)! Αξιοποιώ αυτή τη δυνατότητα που έχω και υπερασπίζομαι κάθε μέρα τον εαυτό μου ενώπιον δικαστηρίου (coridic apud me causam dico). Όταν φύγει το φως της μέρας και η γυναίκα μου, που γνωρίζει από καιρό τη συνήθειά μου, πάψει να μιλά, εξετάζω διεξοδικά όλη μου τη μέρα φέρνοντας στο νου μου καθετί που έκανα και είπα (totum diem meum scrutor factaque ac dicta mea remetior)· δεν κρύβω τίπο τα από τον εαυτό μου, δεν προσπερνώ τίποτα. Άλλωστε, γιατί θα έπρεπε να φοβηθώ να έρθω αντιμέτωπος με κάποιο από τα λάθη μου (erroribus), όταν μπορώ να πω στον εαυτό μου τα εξής: «Σε συγχωρώ αυτή τη φορά φρόντισε, όμως, να μην το ξανακάνεις, Σε εκείνη τη διαμάχη, μίλησες πιο επιθετικά απ' όσο έπρεπε. Στο εξής, πρόσεχε να μη συναναστρέφεσαι ανθρώπους αδαείς αυτοί που δεν διδάχθηκαν ποτέ, δεν θέλουν να διδαχθούν. Τον άλλον επιχείρησες να τον καθοδηγήσεις παραπάνω απ' όσο έπρεπε, με αποτέλεσμα, αντί να τον διορθώσεις, να τον προσβάλεις από δω κι εμπρός, εξέταζε όχι τόσο αν αυτό που λες είναι αλήθεια όσο αν ο ανθρωπος στον οποίο απευθύνεσαι αντέχει ν' ακούσει την αλή θεια. Ο καλός άνθρωπος δέχεται την καθοδήγηση με χαρά αντί- θετα, όσο χειρότερος είναι κανείς, τόσο πιο αρνητικά αντιδρά σ' αυτόν που προσπαθεί να τον φέρει στον ίσιο δρόμο» σ 168
