Κατάσταση Εξαίρεσης και Πανδημία
H Πανδημία οδήγησε την χώρα μας, όπως και πολλές άλλες χώρες του κόσμου, σε «κατάσταση εξαίρεσης».[1]Για κατανοήσουμε την φύση της θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τρεις θεωρητικούς. Τον Carl Schmitt,[2] , Γερμανό πολιτειολόγο του μεσοπολέμου που στήριξε το Ναζιστικό κράτος, τον Μ. Foucault που ανέλυσε την «μικροφυσική της εξουσίας» που διαπερνά το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων στην Νεωτερικοτητα και τον Giorgio Agamben που θεωρεί το στρατόπεδο συγκεντρωσης ως κανόνα της Νεωτερικότητας ,όπου τα άτομα «τίθενται υπό φύλαξη» όχι βάσει του κοινού ποινικού δικαίου αλλά μιας «προστατευτικής φύλαξης».
O Carl Schmitt, [3] αναζητούσε έναν έξω-νομικό κανόνα ως πηγή του Δικαίου, έναν κανόνα που δεν είναι καν κανόνας αλλά η Εξαίρεση. Όπως έγραφε «Για να έχει νόημα η έννομη τάξη πρέπει να έχει αποκατασταθεί η τάξη και κυρίαρχος είναι, όποιος αποφασίζει τελεσίδικα αν, πράγματι, επικρατεί αυτή η κανονική κατάσταση».[4]. Στη «Πολιτική Θεολογία» (1922), θέτει το θεμελιώδες αξίωμά του περί κυριαρχίας: «Ο Κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης». Ο ακριβής ορισμός της κατάστασης έκτακτης ανάγκης όπως τον περιέγραψε ο Carl Schmitt: είναι «η αναστολή του νόμου από τον ίδιο το νόμο» Στην Έννοια του Πολιτικού ο Schmitt θέτει το ζήτημα της απόφασης: ο κυρίαρχος αποφασίζει για ό,τι είναι πολιτικό και ό,τι είναι απολίτικο, δημόσιο ή ιδιωτικό. Έτσι, το ζήτημα της κυριαρχίας τίθεται ως ζήτημα απόφασης για κατάταξη σε φίλους και εχθρούς.
Ο Μ. Foucault προσανατολίσθηκε, προς τη μελέτη των πολιτικών τεχνικών με τις οποίες το –νεωτερικο κράτος (μετά τον 17ο αιώνα),αναλαμβάνει τη μέριμνα της φυσικής ζωής των ατόμων.[5] Ο Foucault θεώρησε ως ένα από τα σημαντικότερα φαινόμενα του 19ου αιώνα την απόκτηση εξουσίας επί του ανθρώπου ως έμβιου όντος: κατά τον 17ο και 18ο αιώνα εμφανίζονται ορισμένες τεχνικές της εξουσίας που επικεντρώνονταν κυρίως στο σώμα του ατόμου ενώ κατά το δεύτερο ήμισυ του 18ου αιώνα εμφανίζεται μια τεχνολογία της εξουσίας που εφαρμόζεται, όχι στο σώμα αλλά στη ζωή των ανθρώπων, στον άνθρωπο-έμβιο ον. Η φυλακή για τον Φουκώ αποτελεί προνομιακό χώρο εφαρμογής των «πειθαρχικών μεθόδων μιας «μικροφυσικής της εξουσίας» που διαπερνά το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων, μέσω διάσπαρτων τεχνικών και μεθόδων και η οποία κατασκευάζει και κανονικοποιεί άτομα. Είναι ταυτόχρονα και ένας χώρος για μια κλινική γνωριμία του καταδίκου, παρατήρησης της συμπεριφοράς του, των βαθύτερων τάσεων του, της προοδευτικής του βελτίωσης: ο παραβάτης του νόμου μετατρέπεται έτσι σε αντικείμενο εφικτής γνώσης.Για να περιγράψει αυτή τη μέθοδο ο Foucault χρησιμοποιεί το σχήμα του «Πανοπτικού» του Jeremy Bentham.[6] Το «Πανοπτικόν» δίνει τη δυνατότητα της ταυτόχρονης επιτήρησης και παρατήρησης, της βεβαιότητας και της γνώσης, , της απομόνωσης και διαφάνειας [7].
Για τον Agamben,[8] και το έργο του «Homo sacer, Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή», η εξαίρεση γίνεται –ή ήταν πάντα- ο κανόνας: Ο Agamben προτείνει το στρατόπεδο ως «χώρο» που αντιστοιχεί στην αρχέγονη δομή του Νόμου» και όχι τη -κατά Φουκώ- Φυλακή. Στο στρατόπεδο η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει και καθίσταται ο κανόνας: Τα άτομα «τίθενται υπό φύλαξη» όχι βάσει του νομικού καθεστώτος του εγκλεισμού, του κοινού δηλαδή ποινικού δικαίου, αλλά μιας «προστατευτικής φύλαξης» θεσμού -όπως σημειώνει ο Agamben- Πρωσικής προέλευσης με χροιά προληπτικού, αστυνομικού μέτρου, προερχόμενου από την κήρυξη σε «κατάσταση πολιορκίας» με την αντίστοιχη αναστολή της ισχύος άρθρων του συντάγματος. Βλέπουμε συνεπώς την εγγύτητα μεταξύ κατάστασης εξαίρεσης και στρατοπέδου συγκέντρωσης. Όπως ακριβώς στη Δίκη του Κάφκα η «ratiο» μιας τέτοιας συναρμογής είναι η προοδευτική κανονικοποίηση του εξαιρετικού, έτσι και στο στρατόπεδο του Agamben, η κατάσταση εξαίρεσης αρχίζει και καθίσταται ο κανόνας.Το στρατόπεδο ως έννοια είναι συγχρόνως τμήμα εδάφους εκτός της κανονικής δικαιΐκής τάξης, στην όποια όμως περιλαμβάνεται, μέσω του αποκλεισμού του ως εξωτερικό εξάρτημα(αποικία) μιας και της αυτής μηχανής. Έτσι ένας χώρος (το στρατόπεδο) γίνεται Δομή «όπου η κατάσταση εξαίρεσης στην πιθανή απόφαση επί της οποίας θεμελιώνεται η κυρίαρχη εξουσίας,υλοποιείται κανονικώς». [9]
Τι συμβαίνει στην εποχή μας ;Ήδη, πριν από την πανδημία, όλο και περισσότερο γλιστράμε σε ένα καθεστώς κατάστασης εξαίρεσης που γίνεται μόνιμο καθεστώς, μια σταθερά της ύπαρξης, τρόπος ζωής . Το κράτος δεν κάνει τίποτα και νίπτει τας χείρας του για την τρωτότητα και αβεβαιότητα που αναδύονται από την λογική (ή το παράλογο) της ελεύθερης αγοράς, επαναπροσδιορίζοντάς τα ως ιδιωτικό ζήτημα, ένα ζήτημα που τα άτομα πρέπει να αντιμετωπίσουν μόνα τους, να αναζητούν ατομικές λύσεις σε συστημικές αντιφάσεις.
Η Πανδημία μας βυθίζει περισσότερο στη δίνη της μόνιμης «έκτακτης» ανάγκης σε μια κοινωνία πολύ διαφορετική από εκείνη που είχε συναντήσει ο Carl Schmitt, στη Γερμανία του Μεσοπολέμου. Εκείνη ήταν μια Κοινωνία εξαντλημένη από τον πόλεμο μια μαζική κοινωνία ‘’παραγωγών ‘’ όπως την ονόμασε ο Zygmunt Bauman. Η Πανδημία συναντά μια παγκόσμια κοινωνία που είχε από καιρό λειανθεί και επεξεργασθεί από τον ακραίο Νεοφιλελευθερισμό, εξατομικευμένη και καταναλωτική ,όπου η μόνη αρμοδιότητα που έχει απομείνει στο κράτος είναι η διαχείριση των φόβων που προέκυψαν από την απορρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων και την εξατομίκευση και όπου ένα μικρό βήμα χωρίζει τους εργαζομένους από τους ανέργους και τους παρίες. Ενώ η νεωτερική κοινωνία των παραγωγών – έγραφε ο Zygmunt Bauman, – πόνταρε στην ανθεκτικότητα και στην ασφάλεια, το μεταμοντέρνο ρευστό περιβάλλον είναι εχθρικό στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, στην επένδυση και στην αποθήκευση .»Ο καταναλωτισμός είναι μια ζωή που βιώνεται στο «τώρα», μια ζωή «βεβιασμένη».[10]
Εκείνη , (η κοινωνία της εποχής του Carl Schmitt,) ήταν μια κοινωνία του έθνους-κράτους ,υπήρχε ακόμα ο συνδικαλισμός και η οργάνωση της εργατικής τάξης .η σύγχρονη παγκόσμια κοινωνία είναι κοινωνία των ύστερων του έθνους -κράτους ,κοινωνία της επισφαλούς εργασίας, κοινωνία της απελπισίας των υποτελών τάξεων που βλέπουν ότι οι παγκόσμιες ελίτ τους εγκαταλείπουν κυνικά στην πιο εφιαλτική μοίρα, όπου η ανασφάλεια είναι παρούσα ό,τι και να γίνει και όπου «περισσότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, «καλή τύχη» σημαίνει να κρατάς την «κακή τύχη» σε απόσταση»[11]
Εκείνη ήταν η κοινωνία των αυστηρών συνόρων ανάμεσα στους εμείς και στον άλλον , αυτή εδώ είναι μια κοινωνία όπου δεν υφίσταται πλέον άλλος , όπου η ετερότητα έχει αντικατασταθεί από την διαφορά, όπου το ξένο αντικαθίσταται από το εξωτικό ,η αίσθηση της οικειότητας αντικαθίσταται από ένα καθολικό αίσθημα ξενότητας και η διάκριση του οικείου από το ξένο, το διαφορετικό ή το αλλότριο έχει γίνει περισσότερο εύθραυστη παρά ποτέ.
. Η κρίση της δημόσιας υγείας παρέχει «στις αυταρχικές κυβερνήσεις την ευκαιρία να εφαρμόσουν το περίφημο “δόγμα του σοκ” – για να επωφεληθούν από το γεγονός ότι η πολιτική βρίσκεται σε αναμονή και οι διαμαρτυρίες είναι εκτός συζήτησης, προκειμένου να επιβάλουν μέτρα που θα ήταν αδύνατο να επιβληθούν σε μια κανονική περίοδο», δηλώνει ο Christophe Deloire, επικεφαλής των Δημοσιογράφων Χωρίς Σύνορα. Η πανδημία έχει ταχεία και σημαντική επίδραση στην ελευθερία των ΜΜΕ στην Ευρωπαϊκή Ένωση και δυσανάλογα μέτρα έκτακτης ανάγκης επιφέρουν περιορισμούς στην πρόσβαση σε πληροφορίες. Παρατηρούνται λεκτικές και σωματικές επιθέσεις που θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των δημοσιογράφων. Στην Ουγγαρία το Κοινοβούλιο ενέκρινε νομοθεσία που παρέχει στον πρωθυπουργό Βίκτορ Ορμπάν σαρωτική νέα έκτακτη εξουσία να αποφασίζει με διατάγματα και νέος νόμος ποινικοποιεί τη διάδοση «ψευδών» ή «διαστρεβλωμένων» πληροφοριών που υπονομεύουν τη μάχη των αρχών κατά του Covid-19 με έως και πέντε χρόνια φυλάκιση. Στη Βουλγαρία, η κυβέρνηση χρησιμοποίησε το καθεστώς έκτακτης ανάγκης για να προσπαθήσει να τροποποιήσει τον ποινικό κώδικα και να εισαγάγει ποινές για τη διάδοση όσων θεωρούσε «ψεύτικες ειδήσεις» σχετικά με την επιδημία, με φυλάκιση έως και τρία χρόνια. Στη Ρουμανία ο πρόεδρος της χώρας υπέγραψε έκτακτο διάταγμα το οποίο, δίνει στις αρχές την εξουσία να αφαιρούν ρεπορτάζ ή να βάζουν λουκέτο σε ιστότοπους που διαδίδουν «ψεύτικες ειδήσεις» σχετικά με τον ιό, Στην Ιταλία , ένας δημοσιογράφος και ένας κάμεραμαν, που εργάζονταν για την ιταλική περιφερειακή εφημερίδα Il Tirreno, εκδόθηκαν στο Λιβόρνο, απειλήθηκαν με μεταλλική ράβδο ενώ μετέδιδαν ρεπορτάζ για τη ζωή υπό τα μέτρα για τον νέο κορονοϊό ενώ ο δημοσιογράφος της La Repubblica, Salvo Palazzolo, αντιμετώπισε επίμονες απειλές, αφού έγραψε ένα άρθρο .Στη Γερμανία η κυβέρνηση έχει εισαγάγει αμφιλεγόμενα μέτρα που έχουν δώσει στις αρχές την άδεια να αναλύουν συγκεντρωτικά και ανώνυμα δεδομένα τοποθεσιών μέσω γεωεντοπισμού από κινητά τηλέφωνα, προκειμένου να παρακολουθήσουν την εξάπλωση του Covid-19, [12].Στην Ελλάδα ορισμένοι συνταγματολόγοι θεωρούν «ότι η συνταγματικότητα της υποβολής της ελευθερίας μετακίνησης σε καθεστώς προηγούμενης δήλωσης, που μετατρέπει σε κανόνα την απαγόρευση στη θέση της ελευθερίας, δεν μπορεί παρά να αποτελέσει αντικείμενο προβληματισμού. Και σίγουρα γεννά εύλογα ερωτήματα η υιοθέτηση των μέτρων αποκλειστικά με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, παρότι η Βουλή ουδέποτε διέκοψε τη λειτουργία της. Θεωρούν επίσης ότι «αναπτύσσεται αυτήν την περίοδο ένα κυνήγι μαγισσών που δεν τιμά καθόλου την επιστήμη του Συνταγματικού Δικαίου. Οι εκφραστές του επιλέγουν να συκοφαντούν όσους έχουν διαφορετική άποψη, παρουσιάζοντάς τους ως ανεύθυνους και πρόθυμους ακόμα και να διακινδυνεύσουν ανθρώπινες ζωές για να κάνουν αντιπολίτευση! Δεν διστάζουν να διαστρεβλώσουν γνώμες συγχέοντας την αδιαμφισβήτητη ανάγκη αποφυγής των άσκοπων μετακινήσεων με την άκριτη αποδοχή της συνολικής πολιτικής της κυβέρνησης για την πανδημία και μάλιστα τόσο ως προς τα μέτρα που έλαβε όσο και ως προς εκείνα που δεν έλαβε».[13]
Στην εποχή μας η Πανδημία συνεπιφέρει αθόρυβα, εκ των πραγμάτων , μια κατάσταση εξαίρεσης, παραμερίζοντας Συνταγματικές ελευθέριες χωρίς καν να το δηλώνει . Ενώ στην εποχή του Carl Schmitt, η έκτακτη ανάγκη προσέδιδε εξουσίες σε μεγαλόσχημους τυράννους τύπου Μουσσολίνι ή Χίτλερ . τωρα οι υπερεξουσίες παραδίνονται ανεπαισθήτως σε κυβερνήσεις που καλύπτονται πίσω από μετριοπαθείς χαμηλόφωνου ειδικούς που ομνύουν στο όνομα της Π.Ο.Υ. Εκείνη ήταν μια κατάσταση που ταίριαζε σε μια πειθαρχική μαζική κοινωνία όπου ο καταναγκασμός ήταν εξωτερικός , καταναγκασμός της βιοπολιτικής και των σωμάτων. Ετούτη εδώ μια κατάσταση εξαίρεσης εσωτερικευμένη , εξατομικευμένη, όπου την Βιοπολιτική αντικαθιστά σιγά σιγά η Ψυχοπολιτική[14] μια κατάσταση εξαίρεσης που ενσταλάζεται εντός μας και σχηματίζει μια «εσωτερική φρουρά» ,όπως ονόμασε κάποτε ο Φρόιντ το «Υπερεγώ».
[1] Πληθος στοιχειων για αυτό το αρθρο αντληθηκαν από το «Δίκαιο και Ιδεολογία. Ανθρώπινα Δικαιώματα, Κατάσταση Εξαίρεσης και Ποινικό Δίκαιο του Εχθρού» του Θεοδωρίδη Παντελή http://ikee.lib.auth.gr/record/134488/files/GRI-2014-12513.pdf
[2] https://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Schmitt[3] https://en.wikipedia.org/wiki/Carl_Schmitt
[4] Carl Schmitt, Πολιτική θεολογία. Τέσσερα κεφάλαια γύρω από τη διδασκαλία περί κυριαρχίας, Μετάφραση επιλεγόμενο Παναγιώτης Κονδύλης, εκδ. ΛΕΒΙΑΘΑΝ, Αθήνα 1994, σ.29
Giorgio Agamben, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, επιμέλεια –επίμετρο: Γιάννης Σταυρακάκης, Scripta Αθήνα 2005, σσ. 22-23
[6] Βλέπε περισσότερα στο https://imerologiakarantinas.gr/%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd%cf%80%ce%b5%ce%b9%ce%b8%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf%89%ce%bd%ce%af%ce%b1-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%84%ce%b7%ce%bd/
[7] https://imerologiakarantinas.gr/%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%80%ce%b5%ce%b9%ce%b8%ce%b1%cf%81%cf%87%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf%89%ce%bd%ce%af%ce%b1-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%84%ce%b7%ce%bd/
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Giorgio_Agamben
[9] Giorgio Agamben, Homo sacer. Κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, μτφ Παναγίώτης Τσιαμουρας εκδοσεις Scripta , 2005
[10] Zygmunt Bauman, Ζωή για κατανάλωση , εκδόσεις Πολύτροπόν, μετάφραση Καραμπελας Γιώργος , 2008
[11] Zygmunt Bauman, Ρευστοί καιροί: Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας, μετάφραση: Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας, εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σελ. 170-172
[12] https://www.efsyn.gr/ellada/koinonia/240641_se-karantina-i-enimerosi-haropaleyei-i-eleytheria-toy-typoy
[13] Επιστημονική αφωνία σε ώρα κρίσης; Ακρίτα Καϊδατζή, Ιφιγένεια Καμτσίδου, Χαράλαμπος Κουρουνδής https://www.kathimerini.gr/1075365/article/epikairothta/ellada/episthmonikh-afwnia-se-wra-krishs
[14] BYUNG CHUL HAN , Psychopolitics , Neoliberalism and the nev technologies of power , Verso, 2017,σελ 19-20
