Kolejny spacer w Muzeum Narodowym w Warszawie, pozwolił nam zagłębić się w skomplikowanym świecie znaczeń roślin przedstawianych w sztuce bardzo dawnej. Średniowiecze było epoką pełną symboli, pełną duchowości, pełną odniesień do religii. Nic więc dziwnego, że pojawiające się na obrazach rośliny nie były jedynie ozdobnikami, ale stanowiły przemyślany element kompozycji.
Spacer był wyjątkowo ciekawy, a symbolika roślin - niekiedy zaskakująca. Popatrzmy z bliska na kilka, wybranych dzieł sztuki, które podziwialiśmy.
Piękna Madonna z Wrocławia, ok 1390-1395
Ta wyjątkowa rzeźba jest bardzo charakterystyczna dla tzw. pięknych madonn. Były to bardzo wyidealizowane i uduchowione przedstawienia Matki Boskiej z Dzieciątkiem, tworzone na przełomie XIV i XV wieku.
Przedstawienie Matki Boskiej z Chrystusem ma głębokie znaczenie symboliczne. Ta para, jest odzwierciedleniem pierwszej pary: Adama i Ewy, tym razem posłusznych, oddanych Bogu. Owoc, który matka przekazuje dziecku to jabłko lub granat. Symbolicznie jest to nawiązanie do jabłka z rajskiego ogrodu, ale także do przyszłego poświęcenia życia Chrystusa. Być może właśnie dlatego, chłopiec odpycha jabłko, przyjmując ten dar z obawą, wyrażającą także znajomość i zgodę na przeznaczony mu los. W wielu przedstawieniach świętej rodziny, Chrystus trzyma w ręku jabłko, oznaczające przyszłe odkupienie i zmartwychwstanie.
Tryptyk Ukrzyżowania, 1468
W kolekcji arcydzieł średniowiecznych Muzeum Narodowego znajduje się wiele fragmentów dawnych ołtarzy. Jednym z nich jest Tryptyk przedstawiający Ukrzyżowanie. W bocznych częściach ołtarza przedstawiono figury świętych, którzy co prawda wydają się być już wniebowzięci, ale ich bose stopy stąpają po łące.
Warto zauważyć, że na rajskich łąkach kwitną i owocują poziomki. Ta niepozorna roślina miała symboliczne znaczenie. Już od czasów starożytnych, poziomki (słuszna uwaga Kasi, że nie truskawki) były traktowane jako "rajskie owoce" rosnące zarówno w niebie jak i "w ziemskim" raju. Owoce były także traktowane jako źródła grzechu, być może dlatego święty je depcze, omijając znacznie bardziej niewinne białe kwiaty. W scenie ukrzyżowania, w pustynnym krajobrazie jedyną widoczną rośliną jest oset. Symbolizował on zdradę (być może Judasza), grzech i złośliwość. Z drugiej strony był jedynym kwiatem, który wyrósł i zakwitł na nieurodzajnej glebie, a zatem pokazywał sens ukrzyżowania i późniejszego zmartwychwstania Chrystusa, które przyniesie owoce z ziemi nieurodzajnej.
Kwatery skrzydeł Poliptyku Strzegomskiego, 1486/1487
Na obrazach stanowiących części kolejnego, znaczącego ołtarza, najważniejsze wydają się postacie ludzkie: Chrystus zmartwychwstał, przerażeni wartownicy uciekają od grobu. Pomiędzy postaciami widać jednak kilka nieprzypadkowo umieszczonych roślin.
Zmartwychwstający Chrystus stawia stopę na brzegu grobowca, na liściach paproci. Paproć nie często pojawia się na średniowiecznych obrazach. Symbolizuje ona pokorę, pogodzenie z losem, szczerość i gotowość przyjęcia lodu narzuconego przez Boga. Pomiędzy szatami strażników wyraźnie rozpoznajemy kępkę mniszka lekarskiego (mlecza), który ze względu na gorzkawy smak był rośliną związaną z męką Chrystusa. Również jego wiosennie kwitnienie, symbolizowało odrodzenie życia po zmartwychwstaniu. Bardziej przyziemnie- był to kwiat kwitnący wiosną, w czasie świąt Wielkanocy.
Maria w sukni z kłosami, 1491
Motyw młodej Marii okrytej suknią z kłosami był popularny w XV wieku. W zbiorach kilku muzeów znajdują się zarówno rzeźby jak i obrazy. Eksponat z Muzeum narodowego został niedawno gruntownie odrestaurowany i wprost zachwyca swoją świeżością.
Maria w sukni z kłosami to młoda dziewczyna, jeszcze przed zwiastowaniem. Służy w świątyni, nie spodziewając się swoich dalszych losów. Jednak jej suknia jako jedyny motyw zdobniczy wykorzystuje kłosy. Kłosy w oczywisty sposób kojarzą się ze zbożem, a więc żyznością, płodnością, pokarmem. Bezpośrednio nawiązuje to do plonu życia Marii - Chrystusa, ale także pośrednio do kłosów zboża wykorzystywanych do wypieku hostii - symbolizujących ciało Chrystusa. Podobne znaczenie jak kłosy pszenicy miały liście winorośli podkreślające związek macierzyństwa Marii z ofiarą eucharystyczną. Zarówno kłosy pszenicy jak i liście winogron były częstym symbolem łączonym z wizerunkiem Marii.
Sceny z życia Marii i Dzieciństwa Chrystusa - skrzydła Ołtarza Hamburskiego, 1499
Ołtarz Hamburski przedstawia aż 16 scen z życia Marii i Dzieciństwa Chrystusa. W połowie XIX wieku trafił on do Malborka, skąd po II wojnie światowej przeniesiono go do Muzeum Narodowego. Na 16 planszach namalowano sceny bardzo realistyczne, odwzorowane bardzo szczegółowo z dbałością o detale. Wydaje się, że to postacie są tutaj najistotniejsze.
Tymczasem u stóp osiołka widzimy kępkę babki pospolitej. Ta mało dekoracyjna roślina była często malowana na łąkach, po których stąpały postacie. Babka była symbolem spokoju i pokory. Jej wydłużone, lancetowate kwiatostany przypominające kształtem włócznię, wskazują na zapowiedź męki Chrystusa. Na fragmencie ołtarza, Józef sięga po daktyle rosnące wysoko na drzewie. Gałęzie naginane są do dołu przez anioły, wezwane na pomoc przez zgłodniałego Jezusa. Można więc uznać je po prostu za owoce, służące do wykarmienia zmęczonej świętej rodziny. W dawnych czasach, owocujący daktylowiec symbolizował udane, spokojne życie małżeńskie. Był też nazywany "drzewem życia", gdyż wyrabiano z niego także meble, belki, plecionki, kosze. Sama palma daktylowa jest związana z oddawaniem czci władcy, sprawiedliwemu, dobremu, żyjącemu wiecznie. W odniesieniu do Chrystusa, jest to znów podwójnie symboliczne.
Informacje praktyczne:
Spacer był częścią projektu ZIELONE MIASTO w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Symbolikę natury doskonale opisał Lucia Impelluso w wydanej także w języku polskim książce Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta (Nature and Its Symbols)
