Mots gascons: esbarrir, esbarriar; mots catalans: esbarriar, esgarriar

Aquesta setmana, que’m soi interessat a dus mots de mei deu lexic gascon : esbarrir e esbarriar e aus lors corresponents catalans esbarriar e esgarriar. Aqueths mots que son absents deu lexic de l'occitan non-gascon.

 Esbarrir qu'ei un mot a la mòda uei lo dia,  que sufeish de'u tipar sus google tà se n'apercéber. Qu'ei un gasconisme absent deu diccionari de Mistral. Que vòu díser (segon Palay):
1-pèrder lo camin: estraviar, descaminar, destrauviar, hòraviar,
2- esparricar, esbarrejar
3- (locaument, en Lavedan): partatjar, compartir.
Mistral qu'arreportè en son diccionari un derivat d'aqueth mot, l’adjectiu esbarrit, qu’ei a diser hòraviat, perdut. Totun, la significacion d’étourdi qui Mistral e prestè au mot n’èra pas briga corrècta.


Lo mot que sembla d’origina pastorau : ua anesca (oelha d'un an) esbarrida qu’ei ua oelha qui s'a perdut lo tropèth, aquera oelha qu'ei dita horastèra per Camelat (que non per Palay, peu quau horastèr e significa sonque  "de l'ahorèst").

 En catalan, los dus mot mei pròishe semanticament e morfologicament deu gascon esbarrir  que son esgarriar e esbarriar.
La definición deu mot esgarriar segon lo Gran Diccionari de la Llengua Catalana qu'ei atau:
Esgarriar
 [1653; segurament d'un encreuament de l'ant. descarrerar-se, der. de carrera 'camí', amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se pel que fa a la part inicial del mot]
 v 1 tr Fer que (algú, alguna bèstia) perdi el camí.
 2 pron 1 Perdre el camí, perdre's separant-se de la colla, del ramat, etc., de què formava part. En entrar al bosc es va esgarriar. Una ovella esgarriada. 2 fig Abandonar el dret camí. En aquesta edat és fàcil d'esgarriar-se. es_gar_ri_ar.

 Aqueth mot qu’ei pro recent en catalan (atestat sonque au sègle XVII). Coromines qu’encontrè un pòc de dificultat tà n’explicar l’origina etimologica  segon çò qui podem léger amont e qui rapèri aquiu: « segurament (sic) d’un encreuament de l’ant. descarrerar-se, der. de carrera « camí », amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se per que fa a la part inicial del mot ».

Mei simplament, lo mot catalan esgarriar qu'ei ua varianta fonetica deu mot au còp gascon (landés) e catalan esbarriar, aqueth darrèr dejà atestat en catalan au sègle XIV. Aqueth, tanpòc no’u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, per'mor qu’ei desconeishut en occitan non-gascon. L'ipotèsi etimologica prepausada per en Joan Coromines tà esbarriar qu'ei l'etimon arabe barr, arabe vulgar barri: endehòra, exterior, qui arretrobam hens lo mot occitan barri. Los lexicografes gascons que son d'un avís diferent: que hèn d' esbarriar la varianta (especificament landesa) d'esbarrejar (de barrejar, derivat afixat deu latin verrĕre qui significava escampar, esparricar, dispersar). La significacion d'esbarrejar / esbarriar en francés qu'ei disperser, éparpiller, segon Palay qui a represa la definicion balhada per l'abat Foix: disperser, éparpiller ça et là. L'ipotèsi etimologica de Coromines qu'a l'avantatge que's pòt aplicar autanplan tà esbarriar com tà esbarrir (e lhèu tà esbarricar, esparricar etc). Que cau notar qu'especificament en catalan de l'isla balear(a) d'Eivissa,  b'existeish lo mot esbarrejar qui ei efèctivament sinonime d'esbarriar. Que poiré estar un gasconisme.  O e seré meilèu ua mèra coincidéncia ?  En tot cas, en dehòra deu parlar eivissenc, lo mot esbarrejar qu'ei desconeishut en catalan com en occitan non-gascon.

 Esbarriar qu'ei de significacion mei larga en catalan que non pas en gascon. Que contien dejà en gèrme la nocion de pèrta qui n'a pas ni esbarrejar ni esbarriar en gascon, com ns'ac indica  lo Gran Diccionari de la la Llengua Catalana en las definicions de esbarriar :

 V1 tr1 Treure alguna cosa del lloc on habitualment es guarda i deixar-la en bandes on és difícil de retrobar-la. No sé pas on són, algú ha remenat els calaixos (N.B. las tiretas) i les ha esbarriades.

 2 Escampar coses aplegades, ordenades. Si tornes a esbarriar les escombraries, rebràs.

 Per contra, lo mot gascon esbarrir qu'a de significacions mei divèrsas que non pas las deu mot catalan esgarriar o las deu mot gascon esbarriar. Esbarrir, segon Palay, que signifia en francés égarer, perdre, répandre; a mei, en Lavedan, que significa partager. En fèit,  esbarrir qu'amassa la significacion qu'an los mots gascons  esbarrejar e esbarriar (esparricar, dispersar), dab la significacion deu catalan esgarriar (en gascon: estraviar, hòraviar, shens oblidar esgarar qui ei un gallicisme). Dit autament, , esbarrir, lhevada l'accepcion lavedanesa,  qu'ei l'exacte equivalent en gascon deu catalan esbarriar. Lo mot esbarrir qu'ei lo mot especificament e genuinament gascon, n'existeish pas en catalan. Esbarriar qu'ei comun au catalan e au gascon landés. Aqueth darrèr mot que poderé estar un catalanisme en gascon, on i ei estat con·honut dab  (es)barrejar. L'auta possibilitat qui non poish descartar, que haré d'esbarriar un "landesisme" en catalan (que n'i a, en efèit, de "landesismes" en catalan, particular(a)ment per ço qui tanh au vocabulari pastorau. Que'n balharèi un exemple mei luenh).

Adonc, esbarrir e esbarriar que serén duas fòrmas d'un medish mot, l'ua gascona, l'auta catalana. Esbarriar que degó estar manlhevat peus pastors landés de Catalonha e con·honut dab lo mot gascon esbarrejar, d'aquiu lo significat estrict d'esparricar qu'a lo mot esbarriar en gascon landés. Tà asseparar los dus significats deu mot  esbarriar: d'un costat, lo d'esbarrejar , mot dab loquau lo mot e's con.hon aisidament, e de l'aute, lo, fondamentau tà un pastor, de pèrder, d'extraviar,  en particular aplicat tad ua oelha qui s'ei hòraviada (esbarrida),  los pastors de Catalonha que's degón seleccionar la varianta fonetica  esgarriar mei aluenhada deu mot gascon esbarrejar, per contra pròishe deu gallicisme gascon esgarar qui significa pèrder. De tota faiçon, que sabem que la mutacion b-g o g-b n'ei pas hòrt significativa. Las lengas romanicas d'Aquitània e d'Espanha que'n son plen d'exemples d'aqueth escantilh.


L’origina semantica deu mot esgarriar qu’ei, a l'evidéncia, pastorau. Que cau raperar qu’en la Catalonha deu sègle barròc e  durant la Reneishénça en generau, lo mestièr de pastor qu’èra reservat taus « aquitans », com ns'ac rapèra lo cronista rossellhonés Francesc Comte (1586). Aqueths aquitans qu’èran evidentament gascons e, hòrt probablament e mei precisament, landés.

Atau qu'escriu Francesc Comte (extrèit de COMTE, Francesc. Il·lustracions deIs comtats de Rosselló, Cerdanya y Conflent (1586). Barcelona: Curial, 1995, p. 186-187):.



 "En lo estiu móntan los bestiars de la França y dels habitadors dels dits comtats (nòta de JdP : los dits comtats que son Rosselhon, Cerdanha e Conflent) en tan gran nombre que estan totes les navals poblades dels dits bestiars, faent en la nit molts focs, y entre ells sonant molts instruments de música pastoril com són : albays, dolçaynes (etc… ) y en los francesos alguns rebaquets, que ells acostumen sonar de diferent to de la música catalana. Y entre los dos de un regne y altre pàssan moltes conversacions perquè los guardians dels bestiars catalans també son de nacion francesa, y los demés son aquitans, perquè la complecció de la nació catalana no s’és poguda may conduhir ni inclinar en obres servils ni villanescas, ans bé, de los que los castellans anomènan villans, ells anomènan pagesos, y són de tant punt y honra molts d’ells, que per ella competexen ab qualsevol cavaller català ; per pobre que sian, per lo que toca a la honra, ab qualsevol senyor de títol, per poderós que sia. Y axí, essent los guardians catalans de nació francesa, com los dels bestiars francesos, ab curiositat, com tots los bestiars dels dos regnes son pujats en dites montanyes, se visitan per aber los uns dels altres, lo ésser de llurs parents y de llurs cases."

Qu'ei d'aquera epòca que data l'entrada deu "landesisme" "chanca" hens lo lexic deu catalan  (xanca, 1575), dab los dus significats qu'a lo mot landés: l'escassa deu pastor e l'ajuda qui permet au chanquet (pèherit, andicapat etc, cat. xanc) de caminar. Lo praube Coromines que hasèva derivar xanca d'un mot…iranian  (totun via lo latin: zanca, tzanga: sòrta de cauçadura deus guerrèrs parts).  Qu'ignorava lo mot gascon chanca, que s'avèva oblidat de consultar lo diccionari de Palay, un còp de mei. Lo mot gascon chanca qu'ei un germanisme, probablament anglés. En anglés vielh lo mot shanke-  uei lo dia shank, que designava la cama e un segment (jolh amont o jolh avath) de la cama (cf. alemand: Schenkel). Qu'arretrobam exactament aqueth significat anglés : cama, segment de la cama dab lo mot espanhòu zanca e lo mot portugués sanca (significat qui n'èra pas deu mot latin zanca, tzanga qui designava ua sòrta de cauçadura rustica), çò qui dèisha imaginar  un apòrt germanic (anglés via lo gascon?), aumens semantic se non morfologic, taus mots espanhòus e portugués zanca e sanca. En tot cas, las significacions d'escassa e de tortejaire qu'a lo mot zanco en espanhòu, desconeishudas en portugués, que son gasconismes clars (possiblament via lo catalan: xanca, xanc).

Tà clavar en tot resumir:

En lenga gascona, esbarrir e esbarriar que son aparentats enter si,  morfologicament e semanticament.

Esbarrir que significa :
1- Hòraviar, pèrder lo camin, que's ditz en particular (totun autanplan shens) per ua bèstia qui dèisha lo tropèth.
2- Esbarrejar, esparricar.
3- (Locaument) Partatjar.
La significacion mei correnta de esbarrir qu'ei la de hòraviar, pèrder lo camin.

Esbarriar qu'ei un landesisme per esbarrejar, qu'ei a díser esparricar, escampar dab lo significat etimologic conservat en gascon e en catalan (esparricar, esbarrejar), que non lo de descampar (anar-se'n) qu'a lo mot escampar en gascon e en rosselhonés ni lo de hòragitar qu'a lo mot escampar en lengadocian.

En catalan, los dus mots que son esbarriar e esgarriar:
Esbarriar que significa en catalan:
1- Tréger quauquarren d'un lòc o d'un estat ordenat tà hicà'u a despart on s'i pòt pèrder (gascon: esbarrejar, esbarrir).
2- Esparricar, esbarrejar causas ordenadas, aplegadas (gascon: esbarrejar, esbarrir).

Esgarriar que significa:
 1- har qu'ua persona o ua bèstia pèrda lo camin, hòraviar (gascon: esbarrir)
2- pèrder lo camin, pèrde's en deishant ua aplegada o un arramat, un tropèth (gascon: esbarrir).

Atau que son los mots qui èi aprengut aquesta setmana.

EDIT. En aragonés,  esbarrir qu'ei sinonime d'esbarrar : har húger de paur, dispersar en espaventar, com ac hè l'ors dab l'arramat de motons. Lo mot esbarrar qu'a aquera significacion en catalan normat, a mei de la d'eslurrar, d'eslissar, compartida dab l'espanhòu esvarar. En portugués, lo mot esbarrar que significa encontrar involontàriament.  En gascon, esvarjar, esvariar, esvarir (har paur, espavantar) qu'ei a l'evidéncia lo medish mot que lo catalan vielh esvarar, deu quau lo mot esbarrar e sembla estar, au mensh parciaument, un variant contemporanèu. Totun, esbarrar en catalan non-normat qu'a plan los significats deu gascon esbarrir  (lhevat lo, lavedanés, de partatjar); e los deu catalan esbarriar (cf. Alcover-Moll).  Esbarrejar que poiré estar format a partir d'esbarrar. Fin finala, que ns'encontram dab ua seria pro larga de mots, a l'origina mei que mei deu registre pastorau,  los etimons deus quaus, supausadament divèrs, e's con.honen alavetz enter si.