L'ahur e lo trimfe

L'ahur e lo trimfe, ací qu'avetz dus mots gasconissim(e)s qu'èi seleccionat tà illustrar ua caracteristica de la lenga nosta qui sembla aver escapat a la sagacitat deus nostes lingüistas occitanistas: lo tractament de l'iat en gascon.
 Lo gascon qu'evita generaument los iats. La faiçon gascona mei correnta de resólver un iat a l'interior d'un mot qu'ei de'u copar en i  inserir ua h sonòra o unha auta consonanta enter las duas vocaus en causa. Mei rarament, lo gascon que pòt eliminar ua d'aqueras duas vocaus tà evitar que contribueishi a formar l'iat. Aus mots occitans e/o catalans aür , flaüta, gaús - caüs - còis, coerent, coet, veïcule-veïcle, trionfar etc que corresponen las fòrmas gasconas ahur; flabuta, flaguta, flahuta...; gahús, guèhus; coherent; cohet; vehicule; trimfar etc.

 Los lingüistas occitanistas non trantalhan en voler remplaçar lo mot urós (qui mèrcan dab lo lor sagèth infamant deu "francisme") per la fòrma anciana aürós. En occitan non-gascon, aquèra substitucion non pausaré dilhèu nat problèma, lhevat lo fèit que va en contra de l'usatge deus locutors naturaus. Totun, aqueth mot aürós n'ei pas briga acceptable en gascon, pr'amor  lo substantiu a la basa de l'adjectiu (aür en occitan non-gascon),  que s'i ditz plan ahur, que non aür. D'aqueth punt de vista, la fòrma "urós" que soa plan mei gascona que non pas "aürós" , puishque l'iat i ei evitat en la prumèra fòrma, que non en la dusau. Aürós n'ei pas briga un mot d'ahur gascon, mentre qu'urós, si. De fèit, l'esmudiment d'ua de las vocaus qui formarén sequenon un iat, qu'ei plan ua dusau manèira gascona de resólver lo problèma. Aquera solucion que s'arretròba dab los mots trimfe e trimfar atestats en gascon de l'epòca barròca, concretament hens Lo trimfe de la lengua gascoa, de Joan Guiraud d'Astròs (sègle 17). Malurosament, aqueths mots trimfe et trimfar, gasconissimes, que son estats hòrabandits peus occitanistas e remplaçats per trionf(e) e trionfar (o triomfe e triomfar). Totun, per un còp, los nostes braves lingüistas non pòden pas preténer que trimfe e trimfar e son "francismes". Non, ne'n son pas briga, que son gasconismes deus bons. E lhevar gasconismes deu lexic gascon, aquerò non seré pas har mustra d'un mesprètz shens limit envèrs lo noste idiòma? Que dèishin trimfar lo mot trimfe!

Puishque las quate sasons son
Los estafièrs de nòsta nimfa,
Son chivaus son los elements
Qui non dirà donc qu'era trimfa
E que trimfa supèrbiaments? 
E. L. (sègle 17) in Lo Trimfe de la lengua gascoa, J.G. d'Astròs, Ed. Per Noste 

Ua pagina que non ei ua paja.

Un lector saberut que'm da la coupa pr'amor qu'escrivi paja mentre qu'aurí d'escríver, segòn çò qui m'explica, pagina. Segon eth, lo mot gascon paja que seré empruntat au francés e que'u caleré remplaçar peu mot corrècte en occitan: pagina.

Jo ne'n soi pas d'acòrd. En efèit, los dus mots paja e pagina que coexisteishen plan en gascon naturau e n'i an pas briga la medisha significacion. Lo mot pagina que i ei considerat com un derivat diminutiu de paja, com ac suggereish la persisténcia de la n intervocalica qui coincideish dab la fòrma femenina de l'afixe diminutiu  -in: -ina (com hens berogina, anjolina, gojatina, Belina, etc on -ina  arrepresenta lo sufixe latin -inna) en contradiccion dab lo cas generau qui  vòu la n simpla deu latin  que s'i desapareishi: cosia, vesia, haria, garia, poria, mairia  etc. Andrèu Hourcade que ns'ensenhó pagina, en la soa lenga mairau,  que designava  especificament la huelheta de papèr qui serviva tà rotlà's la cigarreta de tobac, significacion qui n'a pas briga lo mot paja.
Dit autament, lo francés non hè pas briga besonh tà explicar la formacion deu mot paja en gascon. Que's deu tractar d'ua reconstruccion populara a partir deu mot sabent pagina prengut per ua fòrma afixada, d'aquiu la fòrma corta paja. Aqueth darrèr mot qu'ei a l'origina de mei d'un derivat afixat en gascon: prumèr, pagèra (unitat de mesura, lo mot qu'existiva en occitan ancian e en catalan ancian devath las fòrmas respectivas de pagela e pagella, cf. Coromines DECat) e pagerar, apagerar sinonimes de mesurar. Los qui afirman que lo mot gascon paja e seré un gallicisme, que son plan incapables d'i aportar la mendre pròva. Dongas jo qu'ac afirmi: las rasons que son bonas tà non pas remplaçar paja per pagina e guardem-nse plan de conhóner las significacions deus dus mots.

Mots gascons: abalòt, abarrotar; mots catalans: avalot, abarrotar.

Lo lexic deu gascon, segon la mia lista, que compòrta haut o baish cinc mila dus cent quate vints mots qui començan per la letra A. Se'n lhevam los nau cent trenta tres mots qui començan per arr- , qu'arribam a quate mila mots, haut o baish.

Hens aquera lista, qu'estimi, a vista de nas, la proporcion de mots absents deu lexic deu lengadocian segon lo diccionari de J. Ubaud,  a quinze - vint per cent. Au debut d'aquera lista de mots non-lengadocians , qui i tròbi abalòt (grafia de Per Noste) , qui Eric Gonzales recomanda, dab arguments deus bons, d'escríver avalòt. Aqueth mot qu'ei tanben catalan (avalot en catalan), enqüèra que lo mot catalan aja la significacion deu mot gascon arbaròt . Abalòt, segon Palay,  que significa simplament atropament, rencontre de dus grops e abalotà's que vòu díser  màve's tà formar un atropament. Sus la relacion qui arreliga abalot, arbaròt e abalut (latin voluta), que i tornarèi (EDIT 6 gèr de 2018: ved. messatge aquiu.  Los mots catalans avalot e avalotar e espanhòu alborote/ar/o que semblan de construccion gascona, remontant tà lat. voluta via abalut: abalòt, abalotar e arbaròt, arbarotar).

Un aute mot desconeishut deu lexic occitan non-gascon qu'ei abarrotar. No'u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, pas mei que abalòt. Aqueth mot abarrotar  que m'a interessat pr'amor que'u trobam tanben en catalan e en las lengas iberoromanicas, totun dab significacions plan distintas de la deu mot gascon. Especificament en gascon, abarrotar que vòu díser bastonejar, perseguir en bastonejar. Abarrotà's que vòu díser patacà's a còps de barròt, de bastòrra. Lo mot abarrotar qu'ei construsit a partir de barròt, derivat afixat de barra  qui, en gascon, e pòt designar ua sòrta de baston. Un barròt, especificament en gascon, que designa ua traca de bastòrra. Que's cau avisà's de que lo quite mot baston e pausa un problèma semantic en gascon, pr'amor deu risc de confusion dab un omonime baston de significat completament diferent.  Lo mot baston qu'ei un gasconisme qui designa un pielat de palhas, gèrbas secas, tojas, heuç,  qui serveish de sostratge. L'etimologia d'aqueth dusau mot baston que vien de basta,  un gasconisme tà designar plantas com la toja, emplegadas d'autescòps com a sostratge entau bestiar. De la medisha manèira, que i a dus vèrbes bastoar en gascon. Lo prumèr, uei lo dia extint o guaireben extint, qu'ei l'equivalent gascon regular  deu mot de formacion onguesa bastonar, aqueth darrèr mot qu'ei absent du diccionari de Palay. Totun, lo gascon qu'a conservat lo substantiu bastoada qui'n deriva (en occitan e en catalan: bastonada). Lo segon vèrbe bastoar que vau diser har (a)bastons, qu'ei a díser tribalhar en dalhar e amassar los vegetaus tà poder har lo sostratge . En gascon, lo bastoar qu'ei lo lòc on i creishen gèrbas o tojas. Jo que supausi qu'ei aquera possibilitat de confusion enter aqueths dus mots baston qui va provocar l'emplec deus mots barra e barròt  en lòc de baston e l'extincion deu vèrbe bastoar com a  sinonime de bastonejar, au profieit deu son aute sinonime abarrotar. En catalan com en gascon, lo vèrbe occitan bastonar n'i existeish pas, enqüèra que i trobam bastonada e, en gascon, bastoada. Per contra, lo gascon com lo catalan qu'an lo mot bastonejar,  de formacion clarament non-gascona  (en espanhòu: bastonear).

Dongas lo mot abarrotar que permet d'arrevirar en gascon lo mot occitan non-gascon bastonar, desconeishut en gascon. En catalan, lo mot abarrotar, de medisha etimologia, n'a pas briga la significacion deu mot gascon. Atau que nse'n ditz lo GDLC:

[de barrot]
	v tr 1 Falcar (l'estiba d'una nau) omplint tots els buits.
	2 1 Carregar (una nau) aprofitant tots els espais.
		2 p ext Emplenar completament, atapeir d'articles, de mercaderies, de persones, etc. (un magatzem, una botiga, un local, un vehicle, etc.). Abarrotar la nevera d'ampolles d'aigua.

Aquera definicion qu'ei tanben la deu mot en castelhan segon lo DLE:


(De barrote).

1. tr. Apretar o fortalecer con barrotes algo.

2. tr. Llenar completamente, atestar de géneros u otras cosas una tienda, un almacén, etc.

3. tr. Llenar un espacio de personas o cosas.

4. tr. Mar. Asegurar la estiba con abarrotes.

5. tr. Mar. Cargar un buque aprovechando hasta los sitios más pequeños de su bodega y cámaras, y a veces parte de su cubierta.

6. tr. Am. Saturar de productos el mercado, de manera que se deprecian por su excesiva abundancia.

Qu'arretrobam las definicions 1 a 5 dab lo mot abarrotar en portugués. Com s'ac pòt véder, abarrotar en catalan, espanhòu e portugués  n'a pas briga  la significacion deu mot gascon, a maudespieit de la concordança perfèita de fòrma. Aquerò que s'explica per la diferéncia semantica enter lo mot gascon barròt e los mots barrot o barrote en las lengas de la peninsula. En las lengas vesias, barra non significa pas briga baston, qu'a meilèu lo significat deu mot francés barre. Abarrotar dab la significacion de l'occitan non-gascon bastonar qu'ei un gasconisme vertadèr, gessit de la substitucion deu mot baston, ambigú en gascon,  per derivats de barra. Un aute mot  probablament derivat de barra qu'ei  barrica, gasconisme de la tecnologia viticòla adoptat per totas las lengas vesias, en particular peu francés (barrique). Que i tornaram un aute còp. 

Las banas de la mula.

Los asos e mulas que pòden portar banas. 

Vertat o non ?

, la f﷽﷽﷽ dhi pas lo mot en occitan)tentat de litres). ot bana n'ÒcÒc, `Oc, Òc-ben, la frasa qu’ei plan  vertat.

En tot cas, qu’ac ei en gascon.

En occitan non-gascon, pas tant. Que son las vacas qui pòrtan "de banas", non pas las mulas. 

Lo mot bana n’a pas la medisha significacion  en occitan non-gascon qu’en gascon.  Peus occitans non-gascons, una bana qu'ei un còrn.  En lenga nosta, bana non significa pas briga còrn, que designa un recipient, en particular lo de metau qui serveish - o meilèu serviva - tà transportar la  lèit. Ua bana qu'ei autanplan unha unitat de volume, corresponent a 20 litres.

Càuus, caua, gahús, tinha-hus (tinhahús), soritz-cauva, chauve-souris.

Gahús

Uei que m'agrada de'm tornar interessar a *càuus en hant la relacion enter aqueste mot galloromanic e lo mot cauva deu gascon o lo francés chauve qui trobam respectivament en soritz-cauva e chauve-souris. Que m'èi autanplan demandat perqué l'occitan a  "caús" (varianta: "còis") tà díser "gahús"  mentre lo francés que sembla ignorar aqueste mot.

L'etimologia de gahús qu'ei discutibla. W. von Wartburg qu'opinè lo mot gascon qu'èra un manlhèu basco (gauhuntz). Ne soi pas d'acòrd dab aquesta prepausicion,  que pensi lo mot  basco qu'ei un manlhèu indoeuropèu, celtic, romanic o gascon. En efèit, la fòrma mei anciana deu mot gascon qu'ei gaus (accentuacion indeterminada), shens nada evidéncia d'aspiracion quina que sia, nada traça de f en lo mot. O sia que lo mot gascon n'ei pas significativament diferent deu mot occitan caús, còis: l'etimologia qu'ei romanica, sia un celtisme (segon jo), sia un germanisme (segon romanistas com Wartburg), en tot cas, romanica. De la medisha faiçon, lo mot gascon gavèca n'ei pas significativament diferent de cavèca (un mot basco que'n deriva tanben: kaheka, id.).  Las fòrmas modèrnas guèhus, gahús que vienen d'ua prononciacion populara deu mot romanic gaus = caus, dab l'insercion d'ua h intersillabica entà copar l'iat, un modus operandi plan corrent en gascon.

Que supausi lo mot galloromanic càuus qu'ei d'origina celtica, kàwos. La lenga gallica qu'avè aumensh un mot cauos, representat en l'onomastica e la toponomia gallicas, totun la significacion deu mot que n'ei pas briga clara per coupa de l'abséncia de corresponents evidents en las lengas neocelticas (Ved Delamarre). Que'u trobam per exemple en lo nom de la nacion galesa deus Andecauii, qu'ei a diser, segon jo, literaument  los hòrt cridassèrs (ande- = hòrt, hèra; caus : cridassèr, gahús) que balhèn lo lor nom a la vila d'Angers. Delamarre que-nse balha un hèish d'exemples de  noms de tribus o de lòcs qui presentan aqueste mot cauus en composicion, tant en Gallia com en Bretanha (l'insulara) (ved. Dic. Gaulois, adrèça cauos). Per exemple, Chaomps(Aisne) de *Cauo-magos, camp deu 'cauus'  (gavèca o gahús) de comparar dab Chavenay (1004 Cavenoilus) de *Cauano-ialon (artiga deu chavan, deu gahús).  Qu'èra autanplan un petit nom: Cauos, Cauus, possiblament Cauia, Cauilla (gahus, gavèca?), comparable aus autes noms d'ausèth Cauanus (gahús) e Brennus (corbaish).  En las lengas neocelticas, que'u trobam sonque devath ua fòrma derivada deu celtic ancian kawannos o kwannos (de kauamos? = lit. lo mei cridassèr o auta fòrma afixada? O compausat kauo-uanos lit. gahús-tuaire? Totun, lo mot qu'ei present shens afixe en alemand (Kautz = gahús), que i tornarèi. W. von Wartburg qu'optava per ua origina sonque germanica deu mot *kawu, totun no'u segueishi pas aquiu, que consideri lo mot galés cauannu- (gahús) com ua fòrma derivada deu mot cauus. Atencon: aquesta ipotèsi de kauannu representant un derivat de cauus qu'ei personau,  n'ei pas jamei estada considerada peus linguistas. Dongas, au contra de çò qui poderatz léger en tots los bons obratges, jo que supausi lo mot cauus qu'èra shens que germanic, autanplan celtic, totun uei lo dia absent en las lengas neocelticas insularas, possiblament cadut en desus per coupa de l'omonomia dab un aute mot 'cauos' parion deu latin cauus (gualés, breton cau = gascon cau, cava, còva, cf. latin cavus, cava), alavetz remplaçat peu son sinonime cauannu (atestat en breton ancian cwan, breton modèrne cawan). Totun, lo mot non afixat qu'a suberviscut en alemand (al. kautz = gahús), possiblament un celtisme. En tot cas, deu mot  galloromanic càuus, sia celtisme, si germanisme, que deriva lo mot occitan còis, var. caús. La conservacion de la s deu cas subjècte, com la fluctuacion de l'accentuacion que s'explican com a sostien tà mantiéner la fòrma bisillabica, de valor onomatopeïca. Aquesta conservacion de la s finau qu'ei generau en romanç com en basco, lhevat benlèu lo cas hòrt interessant - lingüisticament e etnologica- deu mot landés "gat-hum" (sinonime de gahús) qui poderé provénier de ga(h)úm. Aqueste mot gat-hum que s'arreliga a la mitologia vascona de l'Esperit de la Nueit (Gaueko en basco) qui pòt gahar la fòrma d'animau, aquiu, un gat volaire (cf. chat-huant), com demorar immateriau (hum).
 Aqueste mot *kàwos / càuus, conservat en lenga d'òc ( còis, caús o sia gahús), que constitueish la basa d'ua seria de mots qui'n derivan per afixacion.
Dab lo sufix diminutiu  -etta  (d'origina celtica) la fòrma femenina de càuus, caua, que formè cauetta  (fr. chouette) e dab lo sufix despreciatiu -ekka (autanplan celtic) cauèca, (fr. chevêche, oc. cavèca, gascon cauèca, gauèca, gavèca, chavèca, eusk. kaheka etc). Los vascons que devón assimilar lo mot celtic o vascoromanic cauèca, gauèca au basco gaueko, literaument: de la nueit. En basco, Gaueko qu'ei lo nom d'un personatge nueitau, sovent mauhasent, de la mitologia vasc(on)a, l'Esperit de la Nueit qui pòt demorar invisible o qui's pòt préner ahurs d'animaus inquietants, en particular lop,  gahús, gavèca e tinhahús.
Alavetz, e lo mot cauannu? Possiblament ua fòrma afixada, per analogia dab los mots qui vienem de véder o un compausat.  D'aqueste cauànnus, que vienen lo mot de lenga d'òil chouan, francés chat-huant, en santongés chauan, passat en nòrd-gascon (chavan) , autanplan lo breton kawann (gahús en breton), etc.

Gèira 

Lo celtic e/o galloromanic kàwos / càuus (ausèth nocturn, gahús) qu'ei probablament a l'origina deu mot  basco gauhontz (en navarresolabordan: gauhuntz; en soletan: gauhüntz), possiblament via lo gascon gaús, gahús. Lo mot indoeuropèu kawos / càuus qu'ei estat plan interpretat peus vascons com compausat de duas sillabas, "gaw hos", "gaw hús" la dusau plan marcada per l'aspiracion de la h  tà evitar a tot hòrt l'iat, exactament com gahús en gascon. Lo prumèr element kau, gau que soa com "nueit" en basco (gau, gaue), lo segond element qu'ei estat alavetz assimilat a un mot basco  huntz  (varianta soletana: hüntz),  qui pòt designar la  gèira e qui, per fòrça, s'a prengut lo dusau significat de gahús au nòrd (au sud: hontz). En basco, gauhuntz e huntz  (au sud: gauhontz, hontza ) que son sinonimes enter sí e que significan gahús. Notatz lo mot romanic qu' accèpta las duas accentuacions, en gascon com en lengadocian. L'accentuacion normau deu mot indoeuropèu que pòt estar conservada en gascon: guèus, guèhus, gàus, gàuus, càus, com còis en lengadocian. L'accentuacion que's pòt autanplan trobar inversada com a resultat de l'insisténcia tà copar l'iat en tot sostiéner la dusau sillaba: gahús, caús, gaús, gohús, guehús cf. basco gauhuntz, lengadocian gabús, catalan gaús, qui, tots, significan gahús e comparteishen la medisha etimologia.  La h, artefact fonic tipicament vascon, n'ei pas etimologica aquiu, qu'a precisament aqueth ròtle de marcar la dusau sillaba entà matar l'iat, exactament com la b de gabús (medisha significacion) qui trobam en lengadocian e la h deu mot basco gauhuntz. En basco d'Espanha e en lengadocian meridionau, qui ne coneishen pas  l'aspiracion de la h, aquesta h que pòt estar remplaçada per ua "b" gabontz (varianta de gauhontz) en basco, gabús en occitan.

Tinhahús - Tinha-hus

La relacion enter lo gascon gahús e lo basco gauhuntz, gauhüntz qu'ei evidenta: que s'ageish deu medish mot. Qu'avem vist quin lo mot en basco ei estat interpretat a partir deu mot celtic kàwos o deu mot eretèr vascoromanic gàus / gaús com un mot compausat de dus mots monosillabics: gau e huntz.  Aqueth dusau mot nòrd-basco huntz, varianta soletana: hüntz, qu'a ua dobla significacion, la de gèira e la de gahús. Qu'ei hòrt probablament a l'origina deu mot non lexicau "hus" qui trobam hens los mots d'ahur compausat tinhahús e tumahús e qui son sinonimes de soritz-cauva. La natura de mot compausat de tinhahús (que deverem escríver com tau: tinha-hus) qu'apareish pro clar hens la fonetica de la grafia  tignehùs  (sic, que non tignahùs!) emplegada per Palay,  e enqüèra mei clarament dab la grafia tigne-hus emplegada per Camelat e per Mistral. L'estructura deu (faus) sintagma que's pòt comparar a la deu son sinonime ausèth-tinha.

L'element cauva, lo de soritz-cauva, qu'ei evidentament lo medish que lo mot francés chauve de chauve-souris. Totun, en realitat, non s'ageish pas aquiu d'un derivat deu latin calvus, calva,  la soritz-cauva n'ei pas briga... cauva. Aqueth mot cauva  de  soritz-cauva que deu resultar de l'evolucion de la fòrma femenina deu noste mot càuus: caua  via l'adaptacion gascona deu mot compausat francés chauve-souris. En francés, a l'origina deu mot "chauve" (-souris) qu'arretrobam lo noste mot galloromanic caua, o mei exactament lo son variant cauua /kaw wa/, exactament com en gascon lo mot cauüs (càuus) b'ei un variant atestat de caüs (càus) (cf. Palay). D'aquera etimologia qu'atèstan las fòrmas valonas deu mot "chauve-souris": en valon, tinhahús que's ditz chawe-souri, escriut anticament cauwesoris (sègle XIII), segon lo CNRTL. Dongas, lo mot celtic puish galloromanic càuus, caua que devè designar  a l'origina lo gahús en conformitat dab la significacion celtica e l'etimologia indoeuropèa deu mot.  Puish, lo mot que's prengó lo sens mei generau d'aujami volaire nocturn, e en particular que va poder servir tà designar lo tinha-hús.  D'aulhors, b'ei plan lo significat probable deu mot gascon hus (deu basco huntz / hüntz): aujami volaire nocturn!  Adonc, que cau enténer lo mot chauve-souris com (ga)hús-murga, que non com murga cauva, e tot parièr en gascon dab soritz- cauva. 

Chauga (chauca)

En francés,  perqué lo mot "càus" a deishat de designar lo gahús? Qu'ei un efèit de l'invasion de Gàllia peus Francs. Que i arribèn dab lo lor mot  caua, de medisha origina etimologia indoeuropèa que lo mot celtic, totun dab la significacion, en francic, de corvid (corbaish, un aute ausèth cridassèr, totun diurn aqueste), que non la de gahús. Efectivament, lo mot chauve en francés qu'ei emplegat locaument tà designar la chauga segon lo FEW e lo  CNRTL, çò qui confirma plan la filiacion caua  > *cauwa  >chauve. La chauga o chauca  (lhèu de chauve x choucas) qu'ei ua espècia d'agraula pro rara peus país gascons, lo quite mot que deu estar un manlhèu d'òil. En gascon, lo mot cava (caua) que pòt locaument designar la quita agraula.

Agraula (corbaishina, cava)

Tà resumir e clavar,  qu'avetz aquiu los explics qui permeten d'arresólver lo problèma de l'etimologia deu mot gascon gahús en relacion dab lo son parion basco gauhuntz. Que comparteishen la medisha etimologia dab caús, los mots occitans còis, gabus  com dab lo mot catalan gaús e l'alemand kautz. Aquesta etimologia qu'ei aumensh galloromanica e, segon jo, un celtisme meilèu que non pas un germanisme (*kàwos / càuus: medisha significacion). Segon la teoria de W. von Waltburg, los mots romanics formats par afixacion deu mot kauua  tà designar los rapinhaires nocturns que derivan deu mot francic qui significava agraula.  Jo que pensi que son meilèu d'origina celtica, d'aquiu la significacion de rapinhaire nocturn e, per extension, la de tinha-hus, inexplicablas per la significacion francica deu mot. Lo mot basco gau huntz, prengut com a mot compausat o faus sintagma, qu'a generat lo mot huntz dab la medisha significacion. Aqueste mot huntz qu'ei a l'origina de l'enigmatic mot gascon 'hus' qui entra en la composicion de tinha-hus , tumar-hus (compréner 'hus' qui tuma lo carrèu de la hièstra)  qui designa lo petit mammifèr volaire nocturn (cf. ausèth-tinha, sinonim de tinha-hus). Lo mot chauve o cauva deus mots compausats chauve-souris e  soritz-cauva que presenta la medisha etimologia que la de gahus a partir de la fòrma femenina deu mot galloromanic (*càua>*càuua), qu'a  exactament la medisha significacion que la deu mot non-lexicau "hus" compausant tinha-hus e tuma-hus. En un aute messatge, qu'èi postulat lo mot catalan 'gamarús', d'etimologia non resolguda peus lingüistas, qu'èra de formacion gascona (catalanogascona, se voletz, qu'ei a díser d'un dialècte gascon o ibrid gascocatalan parlat d'autescòps per las comunautas gasconas en Catalonha): gamar-hús, sintagma qui interprèti literaument com ausèth nocturn qui pòrta lo 'gam' (malautia deu bestiar), eretatge d'ua epòca de supersticion obscurantista.


Honts:
- Diccionaire de Bearnais et Gascon Modernes de Simin Palay
- Lou Tresor dou Felibrige de F. Mistral
- Bite-Bitante de M. Camelat
- Dictionnaire de la langue gauloise de X. Delamarre
-Dictionnaire en ligne du CNRTL
-Dictionnaires de basque
-

Un aute gasconisme en catalan balear: jutiperi, jutipiri (gascon jutipèri, jupitèri).

Aquesta setmana, que'm soi interessat a un aute mot gasconissime: jupitèri. Qu'èi rencontrat aqueth gasconisme en consultar l'excellent sit d'Hubert Dutech consacrat au Biarn e a la lenga biarnesa. Jupitèri que i ei balhat com a sinonime de galihòrça, d'abisme. A l'origina deu mot que i seré lo nom de Jupitèr. Totun, aquera etimologia de tradicion popular(a) n'ei pas corrècta, que resulta d'ua confusion a l'origina d'ua deformacion deu mot , com e'vse vau explicar.
Se consultam Palay, que i podem véder duas entradas jupitèri. La prumèra que i admet un variant: jutipèri. Aqueth darrèra fòrma deu mot qu'ei de segur la mei anciana, l'originau, pr'amor que l'arretrobam especificament a l'aute estrem deu maine gasconocatalan, en las islas Balear(a)s, dab ua significacion identica o plan similara a la deu mot gascon. Comparem las definicions balhadas per Palay dab las deu diccionari d'Alcover-Moll.

Palay ce ns'explica:

"Jupitèri, jutipèri; sm. Manigance à laquelle on a recours dans un cas embarassant, une extrémité ennuyante; simagrée.
Que se'n tire toustém dab quàuque jupitèri, il s'en tire toujours avec une manigance (Yan Palay); n'as pas besoungn de ha tan de jupitèris, il est inutile que tu fasses tant de gèstes, de simagrées, que tu jures tes grands dieux, etc…"

Adara vediam la definicion deu balearisme jutipiri (fòrma qu'a lo mot a Malhòrca e a Menorca) o jutiperi (medisha fòrma deu mot qu'en gascon, a Eivissa) :

JUTIPIRI (mall., men.) i JUTIPERI (eiv.). m. 
|| 1. Gest estrany fet amb la cara o amb les mans o contorsionant el cos, per fer riure o per riure's d'algú; cast. mueca, visaje, escarnio. S'atlot de dins la cuina li fa jutipiris d'amagat i s'esclata de rialles, Rosselló Many. 146. 
|| 2. Gest estrany, que crida l'atenció i fa riure encara que no intencionadament; cast.mueca, visaje. Ara mateix vetx es penestatge an es cantó fent jutipiris mentres ella no cern de son cedàs, Roq. 22. 
|| 3. Persona que fa moltes contorsions o gestos estranys (Men.). «Aquest al·lot és un jutipiri!» (Ciutadella).
    Fon.: ʒutipíɾi (mall., men.); ʒutipέɾi (eiv.).
    Etim.: del llatí vituperium ‘insult’. Tal vegada en la modificació de l'element inicial ha influït el mot Iuppiter, però no creiem que aquest sigui precisament el mot fonamental originari, sinó un simple modificador analògic de vituperium (cf. Spitzer Kat. Etym. 29).

Dongas, l'etimologia deu mot qu'ei resolguda: latin vituperium, que non Jupitèr. Qu'ei probable aquera confusion dab lo nom de la divinitat romana qu'ei a l'origina deu variant jupitèri e de l'auta significacion deu mot qui n'ei pas valedera sonque a Lescar. Tornem en çò de Palay:

"Jupitèri (Lescar): lieu haut, dangereux d'où on peut tomber, être précipité. Appliqué à une personne, a le sens d'aventureux et aussi d'espiègle. Qu'ère sus û jupitèri, il était sur un lieu très élevé; jupitèri de dròlle! Polisson!"

Dab aquera definicion de jupitèri  qu'arretrobam l'equacion lòc d'altitud =  precipici dejà mencionat entà galihòrça (catalan gallorsa), deu quau lo jupitèri de Lescar ei haut o baish sinonime. L'origina etimologica deu mot de Lescar non deu  totun pas estar  diferenta de la deu mot gascon generau e balear, dab totun l'influx deu nom de Jupitèr assimilat au diable.

Jo que pensi lo mot balear jutiperi  qu'ei un gasconisme de mei, com ac son los autes mots balears pai (gasc. pair) , sa (sic) pai, sa pare (tanben en gascon locau sa pair; cf. tanben lo mot coseranés enqüèra viu sapair per pair, construsit  dab agglutinacion de l'article salat femenin,  hens la locucion eth nòste sapair per eth nòste pair - comunicacion personau de l'amic Renaud Lassalle, collectaire per aqueths parçans deu gascon  orientau), mai (gasc. mair), es (sic) mai, es mare (de la medisha faiçon,  en gascon locau:  son mair, probablament  d'autescòps "so mair" com "sa pair", "sa hilh", cf. ma hilh enqüèra viu. Jo que supausi l'aspiracion de la f iniciau qu'ei a l'origina deu cambi de genre de l'article dab hilh  per un fenomèn d'atraccion fonetica, e, consecutivament, dab pair e mair per mimetisme logic) , papai, mamai, al·lot (gascon arlòt),  esbarrejar,  etc. En tot cas, tant jutipèri / jutiperi com esbarrejar que son absents deu lexic occitan non-gascon (en particular, absents deus diccionaris d'en Mistral e de na J. Ubaud) e deu catalan, sauv lo balear e, hèra locaument, lo parlar ceretenc. Ua simpla coincidéncia lexicau aleatòria enter gascon e balear qu'ei hòrt improbabla. Aqueras similituds que s'explican mei probablament per un apòrt important de gascons entau repoblament de las Islas Balear(a)s  arron la Reconquista. Hèra locaument en la Catalonha deu Nòrd, a Ceret (Vallespir), que i emplegan enqüèra lo mot jutiperis: un jutiperis qu'ei un  trufandèr mentre que fer jutiperis a algú que significa balhar a quauquarrés lo mau de mar, l'enveja de vomir. (P. Verdaguer, Diccionari del rossellonès, Ed. 62). N'ei pas lo solet gasconisme qui tobam en rosselhonés. A mei deus mots e locucions gascons incorporats hens lo lexic deu catalan generau, com: aloja, arlot/ al·lot, barrica, cadet, coet, Déu n'hi do, esparracar, , esbarriar/esgarriar, galet, galleda, gallorsa, goja, gojat (goiat), gaús, parrac,  parruca / perruca, perrot, porró, xanc, xanca, etc, la lista n'ei pas acabada;  que i trobam d'autes en diccionari d'Alcover-Moll (catalan, valencian, balear comm cajola, '' frai" per "germà", qui Verdaguer, en seguir Alcover-Moll e mei generaument los filològues espanhòus,  pensa erronèament estar ua fòrma derivada de fraire, ignorants que son tots deu mot gascon. B'ei simple: gasconisme  n'ei pas un mot deus lexics deu diccionari generau de la lenga catalana de l'Institut d'Estudis Catalans e deu gran Diccionari de La Llengua Catalana, pas mei que lo mot gasconismo n'ei un mot deus diccionaris espanhòus. Lo gascon que i ei -a tòrt- con·honut dab lo provençau (provençalisme, provenzalismo). Aquò que'vse dèisha a banda tots los mots de formacion especificament gascona, segon las règlas pròpias deu gascon, distintas de las de l'occitan non-gascon. La màger partida d'aqueths gasconismes qui trobam en catalan no's tròban pas hens lo diccionari occitan de Josiana Ubaud, pr'amor, justament, que son mots gascons e non pas lengadocians.

Mots gascons: arna, arla, arlòt; mots catalans: arna, arlot, al·lot. O quin passar de l'arla tau gojat.

Arla (Tineola bisselliella)  (fòto tirada de Wikipedia)

Lo francés, l'occitan, lo catalan, l'italian, l'espanhòu e l'anglés que comparteishen un mot qui , a maudespieit de fòrmas un chic distintas, adaptadas segon cada lenga, e's dèisha plan arreconéisher. Que son, respèctivament segon l'idiòma:  fr: herlot e arlot,  oc: arlòt, cat: arlot e al·lot, it: arlotto, esp: arlote e an: harlot. Las nuanças de significacion deu mot que pòden variar d'ua lenga a l'auta. En generau, que designa un pilhard, un sacaman e /o  un òmi de mala vita, un cocarro. En balear, lo mot al·lot que vòu díser gojat. L'etimologia deu mòt qu'èra demorada non sabuda, non explicada,  dinc a la parucion d'aqueste messatge qui vse n'apòrta l'explic.

A cada còp que ns'encontram un mot d'etimologia desconeishuda, que'nse cau pausar la question se l'origina deu mot no'n poderé pas estar gascona. Lo mot arlòt qu'existeish plan en gascon, la significacion que n'ei òmi de mala vita, cocarro, gusmand, garlamand, escrocaire (Palay). Aqueste mot qu'a l'ahur d'un derivat afixat. En gascon (e pas sonque en gascon), que i trobam lo candidat com a supòrt de l'afix: lo mot arla qui serveish tà designar aqueth insècte  qui's minja los teishuts. Per extension, aqueth mot arla que pòt designar d'autes insèctes guastadors e quitament la tinha.  L'etimologia deu gasconisme arla qu'ei, segon jo, sharnèga, en combinar  lo mot (h)ar  qui significa vèrmi en basco e lo mot romanic lana (en gascon: lan).  La locucion *'arlana, lit. vèrmi (de) lan,  que seré a l'origina deus mot arla (arron la pèrta de la n intervocalica latina, caracteristica deu gascon) e deu son variant arna (qui a conservat  la n latina). Aqueth variant dab n que s'arretròba autanplan en catalan com en occitan non-gascon, que n'ei l'unica forma deu mot en aqueras lengas  (atestat en catalan peu sègle 14 ençà, probablament un occitanisme), dab la medisha significacion qu'en gascon.

En gascon, deu mot arla que deriva lo vèrbe arlar o meilèu arlà's qui significa estar desguastat (per las arlas). Tostemps en gascon, lo mot arlan(t)  que significa pilhard, raubaire (Palay). Arlan(t) dab aquera significacion de pilhard que deriva d'arlar (e arlar d'arla) com lo mot poblan(t) e deriva de poblar (e poblar de pòble).

D'arlan(t)- arlan(d) que vien lo vèrbe gascon arlandejar qui significa pilhar, rapilhar (Palay) com ac hèn las arlas peus teishuts.

D'arla que vien lo mot arlòt: òmi aule, òmi  de mala vita, cocarro, escrocaire. Com arna, arlot n'ei pas atestat en catalan sonqu'a partir deu sègle 14  segon lo GDLC. Lo mot catalan arlot qu'a o qu'avè la medisha significacion d'òmi aule, òmi de mala vita, eretada deu gascon. En particular, un arlot que's ditz  en catalan d'un òmi qui viu au despens d'ua prostituta o sia, en gascon, un macarèu. Puish en catalan lo mot que's va préner la significacion mei aunèsta e simpla de gojat (o sia sinonime de noi en catalan), en pérde'n atau tota connotacion despreciativa qu'avè lo mot a l' origina.  Lo noste mot qu'a aquesta significacion de gojat especificament en balear. La pronóncia balear(a) deu mot qu'ei exactament la medisha qu'en gascon landés, qu'ei a díser /allòt/, uei lo dia lo mot balear qu'ei grafiat al·lot en catalan contemporanèu.

Tà resumir, lo mot arlòt  qu'ei un gasconisme clar, derivat afixat deu mot arla. Aqueth gasconisme qu'ei estat adoptat en mantua lenga europèa com l'occitan non-gascon, lo catalan, lo francés, l'espanhòu,  lo basco, l'italian e l'anglés.

L'etimologia deu mot arlòt, identica a la deu mot gascon arla e deu mot au còp occitan e catalan arna, qu'èra demorada shens explic dinc a la parucion d'aqueste messatge. Per qué? Simplament pr'amor de la pòca consideracion e pòca coneishença a la lenga gascona de part deus romanistas, occitanistas inclús, enlugranats que demoran peus estudis de la "lenga deus trobadors" e de l'occitan dit "referenciau". Lo mot arla qu'ei de formacion tipicament gascona e qu'ei sonque deu lexic gascon. De segur, aquerò n'a pas empachat lo mot arlòt de viatjar e d'estar adoptat per totas aqueras lengas europèas de gran prestigi.








.

Mots gascons: galihòrça, agalòrça, galòrça; mot catalan: gallorsa, galorza.

Un mot corrent en gascon e gasconissime qu'ei galihòrça (precipici). Palay que'u con.hon dab agalòrça, a tòrt segon Coromines (en El parlar de la Vall d'Aran). Segon lo regretat lingüista catalan, lo prumèr que seré ua fòrma gascona deu latin quadrifurcus (cairehorc) mentre que lo segond e seré un derivat d'aqualis dab un qualificatiu qui demora a precisar. Pas clar ni tròp convencent quant a quadrifurcus , que tròbi jo.

Que i a un tresau mot qui poderém hornir ad aquera lista, e aqueth qu'ei galòrça. Que's ditz d'ua persona de gran talha, voluminosa, maufotuda (Palay). Que'm soi interessat au fèit qu'aqueth mot e s'arretròba en catalan : gallorsa, antigament galorza (vediatz l'Alcover-Moll) -en supausar que s'agesca plan deu medish mot que lo mot gascon, que non d'un omonime. En catalan, lo mot gallorsa que designa un arramat d'aulhas qui ei miat tà pèisher en pradas d'altitud, en estivas, e, tostemps en catalan, lo dret de gallorsa qu'ei- en tèrmis juridics, lo dret de har pasturar las bèstias en ua prada, en generau comunau o, en tot cas, qui n'apartien pas au proprietari deu tropèth. Coromines qu'arreliga lo mot catalan aus mots bascos gail, gailor, galdur qui significan extremitat, proheminéncia, bèc, som, cima, e qu'explica semanticament lo mot gallorsa com "lòc de cimas", o sia lòc d'altitud. Se lo basco a efectivament balhat aqueth mot tau romanç deus catalans, que seré estonant que n'ac hascosse pas tot parièr en romanç pròpi deus vascons, o sia en gascon. Dit autament, lo mot gascon galòrça que'n deuré aver la medisha origina etimologica que lo mot catalan, dab la significacion prumèra de "lòc de cimas" e la significacion de precipici qu' a (a)galòrça que s'explicaré simplament peu cambi deu punt de vista: deu còth estant cap avath, en lòc d'avath de cap a las cimas com peu mot catalan. N'ei pas impossible que lo mot agalòrça e sia en fèit ua fòrma deu mot galòrça, per diaferèsi de l'article (la/era/sa galòrça > l'/er'/s'agalòrça) e atraccion de aqualis, dejà vist dab gau (de canalis) e agau.

Que i agó possibilitat de confusion semantica enter galòrça o agalòrça d'ua part e galihòrça de l'auta. Totun, aqueth darrèr mot que'm sembla d'etimologia distinta e d'arreligar a la seria deus mots quasi sinonimes enter si: galihonha, galihèrna, galigòrça,  baricomba,  baticomba  etc. Jo que crei qu'aqueth "gali" deu mot galihòrça (com  bari, bati d' autes membres d'aquera seria), que deu arrepresentar lo mot  gau qui ei la fòrma populara pirenèogascona de canal(is) (cf. lo galet de la vath etc). Canau en país tòi que designa ua garganta pregona, ua gòrja. Atau que poderém prepausar com a ipotèsis etimologicas: galihèrna, de  canal(is) inferna (o sia canau pregona); galihòrça de canal fortia o ortia (canau impetuosa o canau-precipici ved. galigòrça); galihòssa, de canal  fossa , o sia canau cavada, de fossa, en latin, participi de fŏdĕre qui significa cavar;  galihonha de canalis funda: canau hurgada, remudada, segotida  (funda, participi deu latin fundiĕre, cf. en gascon honhar qui deriva d'aqueth vèrbe latin).  E fin finala que i hornirèi galigòrça : canalis + cortia - deu mot d'origina pre-romana, celtica, cortia , gascon gòrça, qu'arretrobam hens lo toponime gascon gòrça  (= precipici en país tòi) e en aragonés Ribagòrça, com ac soslinhava Palay e a maudespieit de l'opinion pòc credibla de Coromines qui i vedèva l'adjectiu curtia deu latin curtare. L'opinion de Coromines qu'èra basada sus ua interpretacion latina medievau deu nom Ribagòrça, totun que pausa un problèma semantic (per aqueths parçans, cortar non significava pas talhar, copar, en contra de çò qu'avançava Coromines). Meilèu, ribagòrça com galigòrça (de, respectivament, ripa + cortia e canal + cortia) que serén  formats com baricomba e  baticomba (valle + cumba). Qu'ei de notar lo mot benasqués galiberna - probablament deu gascon galihèrna, que designa ua persona de gran talha, exactament com lo gascon galòrça. L'expression benasquesa  gran coma un galiberna que s'arrevira en espanhòu en: alto como un monte. Precipici o mont, qu'ei tostemps un ahar de punt de vista, fin finala.

EDIT: Un legedor plan aimable que'm hè saber qu'en parlar aussalés, lo mot balihòrça qu'a la significacion qui Coromines e prèsta au mot catalan gallorsa, c'ei a díser quauquarren com "peisheder d'altitud, estiva", que non la de "precipici". Aquerò que pleiteja per ua etimologia comuna entà los mots  catalan e gascon gallorsa , galòrça, agalòrça e galihòrça, en contra de l'ipotèsi prepausada amont. Que vs'enviti a léger los comentaris.
Alavetz, que vse'n prepausi unha auta ipotèsi etimologica, diferenta de la de Coromines e qui pòt conciliar lo mot catalan gallorsa e los mots gascons galòrça e agalòrça. En lòc d'un mot "basco-iberic" (tà emplegar la terminologia dobtosa de Coromines),  hòrt ipotetic e fin finala absoludament shens nat supòrt documentari, que vse'n prepausi unha auta origina, ben gascona aquesta: lo mot catalan gallorsa  (un gasconisme) e los mots gascons galòrça, agalòrça  que derivarén de canal fortia  : canau impetuós.  Com e'n testimònia l'istuèra aussalesa, lo mot que pòt tanben servir tà designar un lòc d'altitud, ua estiva, on e's situa la partida mei amont deu precipici,  "près des cols" com ac indica Palay en la definicion deu mot galigòrça.  Que cau raperar la significacion de lòc d'altitud aplicada a un mot concebut a l'origina tà designar ua depression geologica n'ei pas quauquarren d'unic en catalan e en gascon: que'n coneishem aumensh un aute exemple dab lo mot coma (deu celto-romanic cumba) qui s'a prengut la significacion de tuc, de cima en gascon e de peisheder d'altitud en catalan  mentre que lo mot, a l'origina, non designava sonque ua depression geologica, ua traca de vath. En gascon, lo mot cumba associat a vall- (baricomba, baticomba) qu'ei precisament sinonime de galihòrça, agalòrça (precicipi).
La preséncia de gasconismes hens lo vocabulari catalan tanhent au pastoralisme que's deu explicar per lo fèit que los pastors "catalans" èran d'autescòps tots gascons, fèit istoric ignorat peu praube Coromines.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wikipedia. 

Mots gascons: esbarrir, esbarriar; mots catalans: esbarriar, esgarriar

Aquesta setmana, que’m soi interessat a dus mots de mei deu lexic gascon : esbarrir e esbarriar e aus lors corresponents catalans esbarriar e esgarriar. Aqueths mots que son absents deu lexic de l'occitan non-gascon.

 Esbarrir qu'ei un mot a la mòda uei lo dia,  que sufeish de'u tipar sus google tà se n'apercéber. Qu'ei un gasconisme absent deu diccionari de Mistral. Que vòu díser (segon Palay):
1-pèrder lo camin: estraviar, descaminar, destrauviar, hòraviar,
2- esparricar, esbarrejar
3- (locaument, en Lavedan): partatjar, compartir.
Mistral qu'arreportè en son diccionari un derivat d'aqueth mot, l’adjectiu esbarrit, qu’ei a diser hòraviat, perdut. Totun, la significacion d’étourdi qui Mistral e prestè au mot n’èra pas briga corrècta.


Lo mot que sembla d’origina pastorau : ua anesca (oelha d'un an) esbarrida qu’ei ua oelha qui s'a perdut lo tropèth, aquera oelha qu'ei dita horastèra per Camelat (que non per Palay, peu quau horastèr e significa sonque  "de l'ahorèst").

 En catalan, los dus mot mei pròishe semanticament e morfologicament deu gascon esbarrir  que son esgarriar e esbarriar.
La definición deu mot esgarriar segon lo Gran Diccionari de la Llengua Catalana qu'ei atau:
Esgarriar
 [1653; segurament d'un encreuament de l'ant. descarrerar-se, der. de carrera 'camí', amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se pel que fa a la part inicial del mot]
 v 1 tr Fer que (algú, alguna bèstia) perdi el camí.
 2 pron 1 Perdre el camí, perdre's separant-se de la colla, del ramat, etc., de què formava part. En entrar al bosc es va esgarriar. Una ovella esgarriada. 2 fig Abandonar el dret camí. En aquesta edat és fàcil d'esgarriar-se. es_gar_ri_ar.

 Aqueth mot qu’ei pro recent en catalan (atestat sonque au sègle XVII). Coromines qu’encontrè un pòc de dificultat tà n’explicar l’origina etimologica  segon çò qui podem léger amont e qui rapèri aquiu: « segurament (sic) d’un encreuament de l’ant. descarrerar-se, der. de carrera « camí », amb desviar-se, i amb influx de esgarrar-se per que fa a la part inicial del mot ».

Mei simplament, lo mot catalan esgarriar qu'ei ua varianta fonetica deu mot au còp gascon (landés) e catalan esbarriar, aqueth darrèr dejà atestat en catalan au sègle XIV. Aqueth, tanpòc no’u trobaratz pas hens lo diccionari de Mistral, per'mor qu’ei desconeishut en occitan non-gascon. L'ipotèsi etimologica prepausada per en Joan Coromines tà esbarriar qu'ei l'etimon arabe barr, arabe vulgar barri: endehòra, exterior, qui arretrobam hens lo mot occitan barri. Los lexicografes gascons que son d'un avís diferent: que hèn d' esbarriar la varianta (especificament landesa) d'esbarrejar (de barrejar, derivat afixat deu latin verrĕre qui significava escampar, esparricar, dispersar). La significacion d'esbarrejar / esbarriar en francés qu'ei disperser, éparpiller, segon Palay qui a represa la definicion balhada per l'abat Foix: disperser, éparpiller ça et là. L'ipotèsi etimologica de Coromines qu'a l'avantatge que's pòt aplicar autanplan tà esbarriar com tà esbarrir (e lhèu tà esbarricar, esparricar etc). Que cau notar qu'especificament en catalan de l'isla balear(a) d'Eivissa,  b'existeish lo mot esbarrejar qui ei efèctivament sinonime d'esbarriar. Que poiré estar un gasconisme.  O e seré meilèu ua mèra coincidéncia ?  En tot cas, en dehòra deu parlar eivissenc, lo mot esbarrejar qu'ei desconeishut en catalan com en occitan non-gascon.

 Esbarriar qu'ei de significacion mei larga en catalan que non pas en gascon. Que contien dejà en gèrme la nocion de pèrta qui n'a pas ni esbarrejar ni esbarriar en gascon, com ns'ac indica  lo Gran Diccionari de la la Llengua Catalana en las definicions de esbarriar :

 V1 tr1 Treure alguna cosa del lloc on habitualment es guarda i deixar-la en bandes on és difícil de retrobar-la. No sé pas on són, algú ha remenat els calaixos (N.B. las tiretas) i les ha esbarriades.

 2 Escampar coses aplegades, ordenades. Si tornes a esbarriar les escombraries, rebràs.

 Per contra, lo mot gascon esbarrir qu'a de significacions mei divèrsas que non pas las deu mot catalan esgarriar o las deu mot gascon esbarriar. Esbarrir, segon Palay, que signifia en francés égarer, perdre, répandre; a mei, en Lavedan, que significa partager. En fèit,  esbarrir qu'amassa la significacion qu'an los mots gascons  esbarrejar e esbarriar (esparricar, dispersar), dab la significacion deu catalan esgarriar (en gascon: estraviar, hòraviar, shens oblidar esgarar qui ei un gallicisme). Dit autament, , esbarrir, lhevada l'accepcion lavedanesa,  qu'ei l'exacte equivalent en gascon deu catalan esbarriar. Lo mot esbarrir qu'ei lo mot especificament e genuinament gascon, n'existeish pas en catalan. Esbarriar qu'ei comun au catalan e au gascon landés. Aqueth darrèr mot que poderé estar un catalanisme en gascon, on i ei estat con·honut dab  (es)barrejar. L'auta possibilitat qui non poish descartar, que haré d'esbarriar un "landesisme" en catalan (que n'i a, en efèit, de "landesismes" en catalan, particular(a)ment per ço qui tanh au vocabulari pastorau. Que'n balharèi un exemple mei luenh).

Adonc, esbarrir e esbarriar que serén duas fòrmas d'un medish mot, l'ua gascona, l'auta catalana. Esbarriar que degó estar manlhevat peus pastors landés de Catalonha e con·honut dab lo mot gascon esbarrejar, d'aquiu lo significat estrict d'esparricar qu'a lo mot esbarriar en gascon landés. Tà asseparar los dus significats deu mot  esbarriar: d'un costat, lo d'esbarrejar , mot dab loquau lo mot e's con.hon aisidament, e de l'aute, lo, fondamentau tà un pastor, de pèrder, d'extraviar,  en particular aplicat tad ua oelha qui s'ei hòraviada (esbarrida),  los pastors de Catalonha que's degón seleccionar la varianta fonetica  esgarriar mei aluenhada deu mot gascon esbarrejar, per contra pròishe deu gallicisme gascon esgarar qui significa pèrder. De tota faiçon, que sabem que la mutacion b-g o g-b n'ei pas hòrt significativa. Las lengas romanicas d'Aquitània e d'Espanha que'n son plen d'exemples d'aqueth escantilh.


L’origina semantica deu mot esgarriar qu’ei, a l'evidéncia, pastorau. Que cau raperar qu’en la Catalonha deu sègle barròc e  durant la Reneishénça en generau, lo mestièr de pastor qu’èra reservat taus « aquitans », com ns'ac rapèra lo cronista rossellhonés Francesc Comte (1586). Aqueths aquitans qu’èran evidentament gascons e, hòrt probablament e mei precisament, landés.

Atau qu'escriu Francesc Comte (extrèit de COMTE, Francesc. Il·lustracions deIs comtats de Rosselló, Cerdanya y Conflent (1586). Barcelona: Curial, 1995, p. 186-187):.



 "En lo estiu móntan los bestiars de la França y dels habitadors dels dits comtats (nòta de JdP : los dits comtats que son Rosselhon, Cerdanha e Conflent) en tan gran nombre que estan totes les navals poblades dels dits bestiars, faent en la nit molts focs, y entre ells sonant molts instruments de música pastoril com són : albays, dolçaynes (etc… ) y en los francesos alguns rebaquets, que ells acostumen sonar de diferent to de la música catalana. Y entre los dos de un regne y altre pàssan moltes conversacions perquè los guardians dels bestiars catalans també son de nacion francesa, y los demés son aquitans, perquè la complecció de la nació catalana no s’és poguda may conduhir ni inclinar en obres servils ni villanescas, ans bé, de los que los castellans anomènan villans, ells anomènan pagesos, y són de tant punt y honra molts d’ells, que per ella competexen ab qualsevol cavaller català ; per pobre que sian, per lo que toca a la honra, ab qualsevol senyor de títol, per poderós que sia. Y axí, essent los guardians catalans de nació francesa, com los dels bestiars francesos, ab curiositat, com tots los bestiars dels dos regnes son pujats en dites montanyes, se visitan per aber los uns dels altres, lo ésser de llurs parents y de llurs cases."

Qu'ei d'aquera epòca que data l'entrada deu "landesisme" "chanca" hens lo lexic deu catalan  (xanca, 1575), dab los dus significats qu'a lo mot landés: l'escassa deu pastor e l'ajuda qui permet au chanquet (pèherit, andicapat etc, cat. xanc) de caminar. Lo praube Coromines que hasèva derivar xanca d'un mot…iranian  (totun via lo latin: zanca, tzanga: sòrta de cauçadura deus guerrèrs parts).  Qu'ignorava lo mot gascon chanca, que s'avèva oblidat de consultar lo diccionari de Palay, un còp de mei. Lo mot gascon chanca qu'ei un germanisme, probablament anglés. En anglés vielh lo mot shanke-  uei lo dia shank, que designava la cama e un segment (jolh amont o jolh avath) de la cama (cf. alemand: Schenkel). Qu'arretrobam exactament aqueth significat anglés : cama, segment de la cama dab lo mot espanhòu zanca e lo mot portugués sanca (significat qui n'èra pas deu mot latin zanca, tzanga qui designava ua sòrta de cauçadura rustica), çò qui dèisha imaginar  un apòrt germanic (anglés via lo gascon?), aumens semantic se non morfologic, taus mots espanhòus e portugués zanca e sanca. En tot cas, las significacions d'escassa e de tortejaire qu'a lo mot zanco en espanhòu, desconeishudas en portugués, que son gasconismes clars (possiblament via lo catalan: xanca, xanc).

Tà clavar en tot resumir:

En lenga gascona, esbarrir e esbarriar que son aparentats enter si,  morfologicament e semanticament.

Esbarrir que significa :
1- Hòraviar, pèrder lo camin, que's ditz en particular (totun autanplan shens) per ua bèstia qui dèisha lo tropèth.
2- Esbarrejar, esparricar.
3- (Locaument) Partatjar.
La significacion mei correnta de esbarrir qu'ei la de hòraviar, pèrder lo camin.

Esbarriar qu'ei un landesisme per esbarrejar, qu'ei a díser esparricar, escampar dab lo significat etimologic conservat en gascon e en catalan (esparricar, esbarrejar), que non lo de descampar (anar-se'n) qu'a lo mot escampar en gascon e en rosselhonés ni lo de hòragitar qu'a lo mot escampar en lengadocian.

En catalan, los dus mots que son esbarriar e esgarriar:
Esbarriar que significa en catalan:
1- Tréger quauquarren d'un lòc o d'un estat ordenat tà hicà'u a despart on s'i pòt pèrder (gascon: esbarrejar, esbarrir).
2- Esparricar, esbarrejar causas ordenadas, aplegadas (gascon: esbarrejar, esbarrir).

Esgarriar que significa:
 1- har qu'ua persona o ua bèstia pèrda lo camin, hòraviar (gascon: esbarrir)
2- pèrder lo camin, pèrde's en deishant ua aplegada o un arramat, un tropèth (gascon: esbarrir).

Atau que son los mots qui èi aprengut aquesta setmana.

EDIT. En aragonés,  esbarrir qu'ei sinonime d'esbarrar : har húger de paur, dispersar en espaventar, com ac hè l'ors dab l'arramat de motons. Lo mot esbarrar qu'a aquera significacion en catalan normat, a mei de la d'eslurrar, d'eslissar, compartida dab l'espanhòu esvarar. En portugués, lo mot esbarrar que significa encontrar involontàriament.  En gascon, esvarjar, esvariar, esvarir (har paur, espavantar) qu'ei a l'evidéncia lo medish mot que lo catalan vielh esvarar, deu quau lo mot esbarrar e sembla estar, au mensh parciaument, un variant contemporanèu. Totun, esbarrar en catalan non-normat qu'a plan los significats deu gascon esbarrir  (lhevat lo, lavedanés, de partatjar); e los deu catalan esbarriar (cf. Alcover-Moll).  Esbarrejar que poiré estar format a partir d'esbarrar. Fin finala, que ns'encontram dab ua seria pro larga de mots, a l'origina mei que mei deu registre pastorau,  los etimons deus quaus, supausadament divèrs, e's con.honen alavetz enter si.

Sobaco e galillo: dus gasconismes anatomics en espanhòu.

La question de l'origina etimologica deu mot espanhòu sobaco (gasc. eishèra) que demora en generau shens nada responsa de part deus saberuts de la lenga espanhòla.

 Per tant, Gerhard Rohlfs, en son estudi sus la lenga gascona, que'nse raperè la solucion que s'avè de trobar en gascon. De fèit, l'etimologia deu mot gascon pirenenc sobac qu'ei clara. Que resulta de l'aglutinacion de l'article salat so (latin ipso)  dab lo mot obac o ubac: s'obac >sobac.

 L'emplec de l'article salat so (au femenin: sa, deu latin ipso e ipsa) qu'èra hòrt corrent en gascon pirenenc dinc a ua epòca relativament recenta, que cadó extint a la fin deu sègle 19 o a la debuta deu sègle 20, remplaçat en generau per eth /era. Totun, l'article salat que demora fossilizat en onomastica gascona Com a exemples, citem Soumoulou / Somolon, Socasau, Sapene/Sapena, Sacase/Sacasa, Sarrieu/Sarriu  etc. La scripta medievau deu gascon qu'evitava dejà d'emplegar l'article so/sa, qu'emplegava meilèu el/la o lo /la, lhevats los noms de lòc e de persona qui, eths, n'èran sovent pas adaptats: Zaforcada, Zaplana etc. Que i tornarèi un aute còp dab quauques extrèits de tèxtes medievaus com a exemples.

 Obac (var. ubac) en gascon que vòu díser  nòrd (Palay).  Que deriva deu mot latin opacus qui significava opac, escur. Adonc, obac qu'ei lo parion etimologic, de formacion populara, deu mot sabent opac. L'ubac (var. ubaga, aubac, aubaga, d'autes còps l'obac) que designa(va) lo penent nòrd d'ua montanha, lo qui demora(va) a l'ombra, a l'escur, a l'empara deu só. Lo mot ubac qu'ei emplegat en concurréncia dab omprèr, ombrèr, ombriu, envèrs etc  dab preferéncias regionaus marcadas (cf. ALGc.  IV,  mapa n° 1102, cf adreça ubac en lo diccionari de Massourre.

D'aquera significacion "a l'empara deu só, a l'escur" que derivan las significacions modèrnas deu mot sobac: 1- acès, empara, sela, apric cobèrt - la prumèra partida deu mot sobac qu'evoca, d'ua faiçon enganaira, un prefixe so-,  sob (sos),  çò qui renfòrça lo concèpte innovator d'apric cobèrt ligat ad aquera fòrma deu mot. Lo mot aragonés soba: abric cobèrt, tuta,  qu'ei probable a l'origina de la confusion. De la medisha manèra, en gascon, soala, sobala: abric cobèrt, tuta (deu. latin subala qui significa eishèra). En aragonés, la forma aglutinada que i ei estada adoptada: sobago, lo mot que i a guardat lo significat primitiu d'obac: penent nòrd, uei lo dia cadut en desús  per la part gascona. Jo qu'èi postulat mantuns còps l'existéncia passada d'un diasistèma pirenenc, navarroaragoneso-gascon.  L'evolucion semantica deu mot sobac  que suporta la realitat popular(a) d'aqueste diasistèma.
 2- Qu'arretrobam aquera idèa de cobèrta, de partida amagada, dab la dusau significacion de sobac:  partida deu còs, normaument amagada deu só e de la vista, comprenguda  enter los dus braç d'ua hemna, o sia lo piet femenin, la popa, autanplan com lo vestit (s'obac, qu'ei a díser "l'opac") qui amaga los piets d'ua hemna.

Lo catalan qu'a tanben lo mot obac dab lo significat primitiu deu mot, ara extint en gascon: vessant d'una muntanya, més ombrívol, menys calorós, més humit (G.D.L.C.). D'aquiu vien lo toponime malhorquin Subac, de formacion identica au gascon sobac (lo catalan mahorquin qu'emplega l'article salat): Subac = S'obac.





Lo mot espanhòu sobaco (sinonime d'axila) qu'ei un gasconisme clar. La significacion d'eishèra qu'a aqueth mot en espanhòu que deriva de la significacion anatomica deu mot sobac en gascon e per confusion dab un descendent deu latin "subala" = eishèra (aragonés: soba, gascon soala, sobala: abric cobèrt, tuta, fr. abri sous roche).

N'ei pas lo solet gasconisme anatomic qui trobam en espanhòu. Un aute qu'ei galillo (sinonime de úvula) . Jo que'n dedusi - e que'n soi aparentament lo prumèr a hà'c- galillo, var. gallillo-  qu' ei simplament ua fòrma espanholizada de galet (lo deu béver a galet). Galet qu'ei un derivat afixat deu mot gascon gau ( f.). Aqueth darrèr mot qu'ei la fòrma pròpia que s'a prengut lo mot latin canalis en los Pirenèus.  En gascon, la gau e l' agau que son duas fòrmas d'un solet mot, sinonime de canau. De fèit, gau que deu arrepresentar ua fòrma gascona de canalis (canau), la mei "regular(a)"  pr'amor de la pèrda de la n intervocalica latina qui caracteriza lo noste idiòma. Donc galet qu'arrepresenta ua forma populara pirenèo-gascona de canalet (e galeta, de canaleta).

 Segon Palay, galet en gascon que designa un canalet en fòrma de honilh e particular(a)ment lo honilh anatomic: la canau de la faringe e, per extension, la garganta (sinonime de gargamèla e de galipet).  En espanhòu, galillo (mot popular sinonime d' úvula) que designa lo lenguet de la faringe, çò qui aperam autanplan en gascon la lengueta,  lo gargamèu (forma masculina de gargamèla) o la galipeta (forma femenina de galipet).

En aragonés, gallé (fòrma arreconstrusida a partir de gallete, adaptacion aragonesa deu mot gascon galet), que s'a guardat lo significat de garganta qui n'a lo quiti mot galet en gascon, mentre galillo, gallilo o gallillo  (autas fòrmas adaptadas de gal(l)ete, de galet,  obtiengudas en cambiar lo sufixe diminutiu -ete en -illo)  que serveish en aragonés tà designar sia lo  lenguet de la faringe sia l'òs deu còth (cast. nuez de Adán), segon los parlars.
Tostemps en aragonés, un gallo qu'ei ua chorrada de liquide (deu benasqués gall erronèament dedusit de, o arreconstrusit a partir de, gallet, deu mot gascon galet. En benasqués, que's beu indistintament  a galet o a gall.)
'
 Los mots espanhòus gallete (qui, en espanhòu, e pòt significar autanplan la garganta com lo lenguet de la faringe)  e galleta (lo recipient dab pishader: "vasija pequeña con un caño torcido para verter el licor que contiene", segon la definicion deu DLE, en gascon: galeton) , en portugués: galhete (garganta) e galheta (lo recipient, en gasc. galeton, en oc. bureta)  e en catalan: galet e galleda (antig. galleta, gasc. selha, herrat) qu'an tots la medisha origina etimologica. Tots aqueths mots peninsulars que derivan deu mot pirenèo-gascon gau (lat. canalis) a partir de galet e de galeta. L'expression catalana beure a galet (cast. beber a gallete) qu'ei d'origina gascona (béver a galet, per oposicion a béver a pòt), com ei probablament o possiblament d'origina gascona lo mot qui designa lo recipient emblematic deus catalans: porró o sia porron (derivat afixat de poth,  deu lat. pullus, cast. gallo,  allusion a la fòrma a ausèth d'aqueste flascon). En gascon, un poron qu'ei un "petit poth" -o sia en catalan: un gall menut, un gallet- mentre lo derivat porron que designa la tortola (cast. e cat. tórtora). Per la montanha gascona, porron que designa autanplan lo flascon de vèire enqüèra que los gascons s'estiman mei de béver  a galet dab ua bota o boteta.

Qu'ei hòrt probable los mots gallete, galillo e sobaco qu'arribèn dinc a l'espanhòu en passar peu navarroaragonés, lenga largament intercomprensibla au còp dab lo gascon e dab lo castilhan, o, lhèu mei exactament, peus parlars deus poblants de Navarra e d'Aragon, acostumats a mesclar las diversas modalitats romanicas de la region pirenenca. Lo mot sobaco que passè de l'espanhòu tau portugués: sobaco o sovaco, en s'i guardant la significacion d'eishèra. Quant aus mots gascons galet e galeta, que passèn per l'espanhòu (gallete, galleta) tà arribar en portugués (galhete, galheta) on s'i an guardat enquèra uei lo dia los significats respectius de garganta e de galeton. Que cau notar qu'en gascon, lo mot galeton qu'ei doblament afixat, probablament derivat de galeta qui, a mei de designar lo canèth de la hont, e devè d'autscòps designar lo flascon dab pishader, significacion conservada per galleta/galheta en espanhòu e en portugués mentre qu'en gascon Palay non la notè pas sonque tà galeton (confusion en gascon dab lo mot qui designa l'artesan qui fabrica la "galeta",  lo galeton qu'ei entà la galeta çò qui lo batalhon (fabricant de batalhs) ei  entau batalh de la campana.

Aqueth message qu'èra tà illustrar, après Gerhard Rohlfs,  quin la coneishença deu gascon e podè ajudar ad arresòlver l'etimologia de mots en catalan, espanhòu e en portugués. Lo gascon qu'a prestat mots e expressions en las lengas de la peninsula vesia.

N.B. Las illustracions d'aqueth messatge que son tiradas de la wikipèdia.