Lo tèxte baionés d'Oviedo, seguida

Doncas, que tornam tà l'acte escriut en gascon per dus notaris de Baiona a l’atencion de l’avesque N’ Od (Odón en castelhan, Ot en catalan, Òt en gascon contemporanèu, Odon e Eudes en francés, Otto en alemand) d’Oviedo (Astùrias)  de part de la Glèisa de Baiona qui avèva prestat  19500 marbetins a l’av escat d’Oviedo deu temps de Don Fernando, lo predecessor de l'Òt. Un Gonsalbo Alfonso, comerçant d’Oviedo, que remborsè la soma aus baionés en nom de l’abesque, com reconegut per aqueth acte notariau.

28- Los sobrediitz procuredors e deposi-

29- taires en presenci de mi, notari, e dous testimonis de ius escriutz, constituitz personaumentz de lors bones, agradable e deliures voluntatz, e de lors certes sciences e certifiatz si con-

30- dichon de tot lor dret reconegon e autreian, han reconegut e autreiat, e reconechon e autreien que don Gonsalbo Alfonso, tender e ciutadant (sic) de la ciutat de Ouedo los ha

31-dat e liurat e pagat tot complidemens per nom e en loc e en persone dou reuerent pair en Christ moseinhor en N’Od, per la graçie de Diu abesque de Ouedo e dou capito e clerzie de le diite

32- ciutat e diocese d’Ouedo totz aquedz dezenau milie e V cens marbetins de le monede de Castele e de Leon  qui bau X diers lo marbetin…

Aquiu que’m cau hèr quauques comentaris.

En presenci  de mi : Qu’ei notat la forma occidentau de preséncia e açò « de mi » en lòc de « de jo », un cultisme o ispanisme.

E certifiats si condichon  de tot lor dret.
Certifiats qu'ei extranh, que sembla un gallicisme per certificats

Condichon qu'ei confonut dab lo mot condicion per Fernández González. Non crei pas qu'aquesta interpretacion aja d' èster acceptada tau quau, pr'amor de la sintaxi de la frasa, en particular deu mot si hicat juste abans. Condichon o condishon que deu representar ua forma d'un vèrbe, ça'm sembla. Totun, quin? Condir ? Lo vèrbe condir n'existeish pas en gascon e en francés contemporanèus. Notatz totun que lo mot condir ei plan atestat en francés ancian e que'u trobam en las lenguas romanicas vesias.   Condír que vien o vienèva deu vèrbe latin condire, vèrbe don lo sens èra, a l'origina, culinari. Lo sens prumèr de condire qu'èra adobar (un plat), assaborar, empeberar. Lo nom derivat de condire qu'ei conditio o condicio d'on vien lo nòste mot condicion. Lo sens prumèr deu mot latin conditio qu'èra lo d'adob d'un plat. De la medisha familha etimologica qu'ei lo mot condimentum (condiment). Lo mot condire qu’ei conservat en italian  dab lo sens originau deu mot latin d'adobar un plat, assaborar. En espanhòu cundir que s’a prengut un sens plan diferent : lo de créisher, d'exténe ‘s . En catalan, lo mot condir que i ei enqüèra present, totun de manèra considerada com colloquiau.  En alguerés,  condir qu'a conservat lo sens originau e culinari d'adobar (un plat), empeberar, atestat en la lengua catalana deu sègle XV, mentre lo mot en catalan modèrne de la peninsula iberica qu’ei vadut un calc semantic de l’espanhòu cundir. En aqueth tèxte, lo vèrbe qu'a visiblament lo sens de gaudir de (tot lor dret). Doncas ua auta ipotèsi que la d'un vèrbe condir en gascon que supausaré ua mala lectura deu mot condichon: coudichon que poiré representar lo nòste gaudishen (de gaudir) dit dab un accent néguer, véder la grafia  reconechon per reconeishen mes luenh. 

reconegon e autreian, han reconegut e autreiat, e reconechon e autreien: aquiu qu’avetz un bèth exemple de l’estile plan leugèr deus notaris !!! Los prumèrs dus vèrbes que son au preterit o perfèit (que non au present com interpretat malament per Fernández González)  : reconegón e autrejàn, o sia  en catalan : van reconèixer i van atorgar. Los segons dus que son au passat compausat ; en catalan : han reconegut i (han) atorgat. Los darrèrs dus que son au present de l'indicatiu (e non au futur de l'indicatiu ni au present deu subjontiu): reconeishen e autrejan, en catalan : reconèixen i atorguen. 

Tender : proprietari d’ua tenda, d'un magazin o d'ua botiga, botiguèr, comerçant, cf catalan tender, espanhòu tendero, medisha significacion.


Ciutadant: la t finau qu'ei anormau. Que's poiré dilhèu explicar per la ligason dab lo "de" qui segueish, qui poiré hèr passar la n de ciutadan de velara a dentau. 


En N'Od Qu'èi notada la repeticion de la N (En e N'), manèra de soslinhar la ligason sonora enter la particula aunorifica occitana En e la O de Òt.   


Marbetins o marbatins: morabatins o maravedís en castelhan, morabatís o morabetís en catalan.


Diers: Dièr qu'ei la forma pròpiament gascona de dinèr, sinonim de sòu. La valor deu marbetin qu'oscillava enter 8 e 11 sòus. A Barcelona, que'n valèva 9 au sègle XV com au sègle XIII segon l'Alcover-Moll. 

La frasa arrevirada quasi mot a mot en men gascon que balheré quaucòm com :

Los ací-dessús nomentats  procuradors e depositaires en preséncia mia, notari, e (en preséncia) deus testimonis ací-devath nomentats (per: escriuts),

amassats de bon grat (de lor bona, agradabla e libra volontat), cadun (personaument) dab coneishença assegurada (sosentenut: de l'ahèr),  e atestats gaudint de tot lor dret, reconegón e autregèn, an reconegut e autrejat, reconeishen e autrejan que don Gonsalbo Alfonso, comerçant e ciutadan d’Oviedo a dat, liurat e pagat los deutes en nom e au lòc deu reverent pair en Crist mossenhor N’Òt, per la gràcia de Diu avesque d’Oviedo e deu capitòu e clergat de la dita ciutat e (deu) diocèsi d’Oviedo tots aqueths detzenau mila e cinc cents marbatins de la moneda de Castelha e Leon qui vau dètz di(n)èrs lo marbatin.


La seguida un aute còp!

Un extrèit deu manuscrit gascon d'Oviedo (1324): prumèra partida

Lo Tederic que m'avè demandat de hornir quauques tèxtes en gascon medievau. Doncas, que'vs vau balhar las partidas gasconas de la letra escriuta per notables baionés tà l'abesque d'Oviedo Odon (N'Od en gascon medievau) e conservada dens los archius de la catedrala d'Oviedo (Astúrias). La letra qu'ei escriuta en ua lengua notariau castigada. S'i pòden observar mantas particularitats qui caracterizan lo gascon maritime d'uei lo dia.  Que cau raperar que Baiona, com la quasi totalitat d’Aquitània, qu’èra ua possession deu rei d’Anglatèrra a l'epòca d'aqueste manuscrit (1327) e n’èra pas jamés estada francesa. La lectura deu tèxte originau, que la devem a Don José Ramón Fernández González, professor a l'Universitat d'Oviedo, qui la ns'arretranscrivó en bèth respectar las causidas graficas deu manuscrit. Que podem comparar aqueth tèxte dab lo deu conselh de "le  viele"  de Sent Sebastian, datat de 1304. La lengua qu'ei la medisha, totun la de Guipuscoa qu'ei un chicon espanholizada (lo vèrbe "açer" s'i mescla dab far) e dab causidas graficas  mes "pirenencas".


Uei que m'acontentarèi de la prumèra partida deu tèxte baionés, plan corteta. Legetz donc:

7-Conegude causa sie a todz que los sabis e religios seinhors en frai Peis de Fouguereilh,
8- sotzprior dou combent dous frairs prediquedors de Baione e tient loc dou sabi e religios senior, en frai Arremon de Fey, prior dou medihs combent, e en fray Peis Iohan
9- de Tachoures e en fray Peis de Caseilhs, frais e depositaires dou medihs combent ensemps ab lo diit sotzprior, procuredors hichemens dou reuerent pair en Christ
10-moseinhor en frai Guilhem, per le graçi de Diu cardenau de la sede de Rome e abesque de Sabine e aben son poder a les causes de ius contengudes, segont que
 11- par e es contincud en vn esturment public saierad en penden dab (sic) çere vermeilhe dou saied dou sobrediit moseinhor en frai Guilhem, abesque e cardenau
12- soberdiit e feit escriut e reçebut segont que pare per le man de mayester Bertran Bacher, notari public per l’apostolicau e imperiau auctoritat, lo tenor dou
13-qua (sic) de mot a mot entrou lo paragraphi de ius escriud en aqueste forme : in Dei domine, amen… 




Qu'ei notat lo digraf hs de medihs, los trigrafs inh e ilh, lo digraf ou, l'abséncia totau de mots acabant per a, lhevats a còps l'article la (mei generaument le dens lo tèxte) e causa dens la formula rituau d'introduccion  "conegude causa sie". Que i trobam tanben  l'article lanusquet lo/le, l'abséncia totau de j  qui i ei remplaçada sistematicament per un yod (i) ,  graçi e non pas gràcia, en conformitat dab la pronóncia deu gascon occidentau.

Que's pot audir l'accent néguer en léger lo tèxte: prediquedor per predicador...

Que sembla que lo digraf ou e pòt representar mes d'un fonème en aqueth tèxte.

Dens 'entrou", lo digraf que deu representar lo nòste òu [ɔw]. Entròu> entrò. En gascon contemporanèu, entrò qu'ei sinonime de dinc a, dinca, enquiò etc.

Ou que deu representar eu [œw] dens dou (deu) e Fouguereilh (Heugarelh), forma sufixada  de heugar,  lana on creishen las heuç o heuguèras (en catalan: falgar, falguera). Heugareil qu'ei lo nom d'un plan montanhòu deu costat de Lorda. Que cau notar que los noms de persona Fougarelh e Fougarel e son atestats en la França modèrna.  Hogar e hoguèra, variants de heugar e heuguèra, que's pòden confóner dab hoguèr  deu latin *focaris, a l'origina un adjectiu derivat de focus, huec.  Lo hoguèr qu'èra ua manèra d'aperar un ostau (cf. espanhòu hogar,  gascon septentrionau hoguèir, Jasmin qu'a foguèr: La pouësio aciéu tèn soun fouguè.  En Haut-Comenge, que i avem lo vilatge de Hogaron don lo nom, segon Mistral,  e voleré díser ostalon.  Dab aqueth sens, lo provençau qu'a  fogueiron, fugueiron;  en niçard: fogairon (TdF).


(Pèis Iohan de) Tachoures : Aquiu lo digraf ou que sembla representar [wœ] "taishoèras" en fonetica maritima. La taishoèra qu'ei la tuta deu taishon (Meles meles).  Uei lo dia, los noms de persona Taishoèra e Taishoèras que son plan espandits per Gasconha tota devath varias formas graficas  Tachouère, Tachouères, Tachoire e Tachoires (autescòps lo digraf francés oi qu'avè la medisha valor fonetica que l'occitan oè). Entà los mens lectors catalanofòns: taishon e taishoèra que's disen respectivament teixó e teixonera en catalan.

Hichemens. Atencion, la h d'aqueth advèrbe n'a pas nada valor fonetica, qu'ei muda, qu'ei aquiu sonque entà "hèr beròi". Ishaments  qu'ei ua forma tipicament baionesa, eishaments  aulhors, d'un mot qui vòu díser quauquarren com "egaument" . Ramón Fernández González que ns'indica hichemens que provién de ipsamente. Locaument, "iche" que s'emplega per "aqueste".

Combent: grafia fonetica de convent [kom'bœnt], uei lo dia [kum'bœn].

De ius (= de jus) = devath, dejus  (dejós en aranés e de cap a l'airau lengadocian)

 Abesque, que non auesque. Que soi d'acòrd dab Jan Lafitta, la grafia  avesque qu'auré d'èster horaban(d)ida deu gascon e remplaçada per abesque, en conformitat au còp dab l'etimologia -epíscopus- e la pronóncia gascona deu mot  (cf. tanben l’antologia deus tèxtes en gascon ancian de Luchaire).

 segont : qu'èi notat la t finau qui explica la  prononcia  dentau de la n finau d'aqueste mot en gascon. 

segont que par : segon çò qui (a)pareish,

 contincud = contengut (cf. cat. contingut)

 esturment= instrument. Esturment qu’ei la forma populara gascona deu mot mentre qu' instrument ei ua forma mes sabenta. En aranés: esturment.

Penden dab : que'm pensi que caleré corregir la grafia:  « pendent ab », la d de dab que soslinha la ligason sonora enter los dus mots com ac ei lo cas dab En N'Od.

Apostolicau e imperiau auctoritat.
En gascon, la màger partida deus adjectius acabant per –au (en latin -alis) que son demorats epicèns (qu'ei a díser invariables en genre)  pr’amor que derivan de mots romans don las formas masculinas e femeninas non presentavan nada diferéncia enter si  au cas regime . Qu’èra tanben lo cas en francés d’autescòps dab un gran nombre d’aqueths adjectius  (cf les lettres royaux de Racine). Lo francès e l’occitan-non-gascon contemporanèus que s’an estimat mes de reconstrusir  formas femeninas non etimologicas (royale etc). D'autes adjectius que son dens lo medish cas,  per exemple:

 fort/fòrt/ hòrt, la forma epicèn qu'ei demorada fossilizada dens noms de vilas com  Rochefort, Roquefort, Rocafòrt, Rocahòrt;

verd/vèrd: cf. Vauvèrd en Gard,

grand/gran: madame la grand (Racine), mère-grand (Perrault), grand’sœur (Lafontaine) , grand-rue, grand-place, grand-chose, etc. En gascon: le/la Lana Gran, la gran carrèra, gran causa etc.

gentil -cf. gentilfemme (Racine) e en francés contemporanèu gentiment, que non gentillement,

comun,

e un hèish d’autes.

De notar tanben que lo gascon occidentau e ua petita partida de l'orientau qu’an guardat epicèn lo mot triste com en francés e en espanhòu, mentre la rèsta deu gascon que distingueish  trista de triste. Lo catalan qu’a guardat epicèns, de manèra mes estricta que non pas lo gascon, mots com gran, gentil, etc, totun qu’a trist/trista, comú-comuna,  verd/verda, per exemple.

Saied, Saierad : sagèth, sagerat (en cat. segell, segellat)

De seguir lo còp qui vien per la rèsta deu tèxte!