Qu’aprofieitèi d’un sejornet a Besièrs tà crompà’m lo darrèr libe de Na Josiana Ubaud "Escrich sus lei Femnas – Escrichs de Femnas", editat per l'I.E.O. Lengadòc. Aqueth obrage, escriut en un provençau plan clar, quitament per l'aprenedís gasconofòne qui soi, qu’ei un pleitei au còp d’encarg contra lo sexisme masclista occitan e de defensa a la Hemna com a egau deu son parion mascle, totun victima de l’ostracisme e de la bestiessa de part de la gent masculina.
Com a provençau e com a hemna, Na Josiana Ubaud que'n sap de çò qui parla. Que soslinha, dab tota l'arrason, ce’m sembla, l’origina culturau mediterranèa d’aqueth sexisme qui denóncia. Ua gran partida de l’argumentacion qui sostien lo son devís qu’ei basada sus un estudi deu lexic, deus dísers e deus arreproèrs « occitans », en fèit essenciaument lengadocians e provençaus. E que ns'apren, en passar, qu'Alibèrt qu'èra particular(a)ment sexista e misogine. E l'autora que ns'i balha extrèits literaris d'autoras occitanas, plan causits tà illustrar lo talent injustament pòc reconeishut o pòc valorizat d'aqueras. E jo que'm soi regalat en saborar aqueths textons, poèmas mei que mei.
Shens voler càder en un anti-occitanisme primari ni enqüèra mensh denegar lo problèma pausat peu sexisme masclista en la societat nosta, que soi arribat a la conclusion la cultura gascona qu’ei fòrça mensh masclista que non pas la descriuta per Na Josiana Ubaud. La màger part deu biaish lexicau e de las ditas denonciats per Na Josiana Ubaud n’existeishen pas en gascon. Quiò, que podem constatar lo lexic gascon n’ei pas autant masclista com lo deu lengadocian e deu provençau. Segur, en gascon que i a tèrmis tà qualificar hemnas de tau o tau tipe fisic o morau. Totun, contràriament a çò qui'nse descriu Na Josiana Ubaud entà l'occitan non-gascon, lo lexic gascon qu’ei en generau fòrça mei "paritari". Los mots despreciatius que i consèrvan las duas fòrmas, la masculina e la femenina, e que s’aplican atau autant taus òmis com tà las hemnas. Tà'n préner un solet exemple, lo gascon que coneish plan lo mot carronha dab la significacion despreciativa raperada per Na Josiana Ubaud. Totun, qu'avem autanplan lo mot carronh, çò d’equivalent reservat taus mascles. Aqueth mot qu'ei absent en occitan non-gascon. Aquera observacion de "l'equitat lexicau" en gascon qu’ei pro generau per çò qui tanh aus mots o expressions qualificats de sexistas per Na Josiana Ubaud, dab arrasons de las bonas en son cas; totun, pas tandas en noste, ce'm sembla.
Jo que pensi lo sexisme masclista qui denóncia Josiana Ubaud qu’ei, en gran partida, l’eretage d’ua cultura mediterranèa, completament estranha en país gascons, E que voi raperar aquiu dus elements culturaus en rapòrt dab la relacion dab lo genre e las hemnas qui’m semblan interessants de soslinhar tà plan avisà's que lo fondament de la cultura pireneo-gascona qu'ei hèra diferent de la provençau, la mediterranèa, la greco-latina, a maudespieit de la parentat lingüistica enter gascon e provençau.
1- En la lenga indigèna deus vascons, lo genre non s'aplica pas briga aus mots. N'i a pas nat masculin ni femenin en la gramatica basca, contràriament au cas de las lengas indo-europèas e enqüèra mei dab las lengas semiticas en las quaus quitament totas las fòrmas verbaus e son "sexuadas". Aquerò que'm sembla un prumèr punt fondamentau.
2- E puish, que cau raperar lo personatge situat au grad mei haut deu panteon vascon qu’ei de caractèr femenin. Qu'ei Mari peus bascos e Mariuena peus aragonés. Aquerò tanben qu'ei un treit diferenciador fondamentau per rapòrt a la cultura greco-latina e indo-europèa en generau.Mari qu'ei ua divinitat cavernicòla omnipotenta. Qu'ei lo personatge mei potent e mei temut de la mitologia basca. Qu'imparteish justícia, assistada tad aquò per sorginak (sòrtas de broishas) encargadas de castigar aus qui faussan lo reglament e enfrenhen las leis. A mei, que genèra las honts e las dotz a l'origina deus arrius e que mestreja lo clima. Qu'ei en particular responsabla de las pericladas. Qu'ei ua sòrta de Zèus femenin enqüèra que demora hens espelungas, o ua sòrta de Pachamama vascona. Segon la tradicion basca, la residéncia mei importanta de Mari qu’ei ua espelunga suu penent orientau deu mont Anboto en Biscàia. Aquera espelunga, coneishuda com a Mariren Koba « Espuga de Mari», que balha ad aquera montina un caractèr quasi sacrat. Un deus escais-noms de Mari qu'ei Anbotoko Dama, La Dauna d'Anboto. Que't pòt presentar mustras divèrsas quan e's vòu vededera entaus umans, l'ahur mei frequent estant lo d'ua beròia hemna elegantament vestida d'ua longa rauba verda. Totun, que pòt préner d'autas fòrmas, quitament de las non-umanas.
Lo personatge haut-aragonés de Mariuena que comparteish caracteristicas comunas dab la Mari basca, com la de demorar en espugas. Totun que'n presenta d'autas qui'n son distintas. En particular, Mariuena qu’ei fòrça mei benivolenta envèrs los umans que non pas Mari. Lo quite nom de Mariuena qu'evoca un èstre ben·hasent, lo nom que vien probable deu basco Mari ona, literaument: la Mari buena, mentre que la divessa basca b'ei coneishuda locaument au bascoat com a Marigaizto, literaument Mari maishant(a). No's cau pas briga avisà's de contrariar a la Mari basca, mentre qu'en Haut-Aragon, Mariuena que hè beneficiar los umans deus sons poders magics.
En Gasconha, aqueth personatge vascon omnipotent que s'ei vestit d'ua pelha crestiana en s'assimilant completament a Maria, la mair de Crist. Que's cau brembar deu nombre pro gran d'aparicions subernaturaus femeninas qui compda la tradicion popular(a) per la montanha nosta. Que son de dus tipes: lo prumèr qu'implica las encantadas o hadas. Aqueras que representan divinitats segondàrias. Que son sovent nimfas, d'esperits de l'aiga, hilhas de Mari la mair deus arrius. Las hadas que hèn tanben de gojas au servici de la divessa mair. En catalan, aqueras hadas (en cat. fades) que son ditas precisament encantades, dones (= gasc. daunas) d'aigua, aloges o goges. Los darrèrs dus mots -se non los autes- que'm pareishen signar ua importacion mitologica gascona en Catalonha. En efèit, alòi-alòja qu'ei un mot gascon qui significa nèci-a, innocent-a. L'origina semantica d'aqueth mot qu'ei probable en aquera legenda segon laquau Sent Alòi qui avè de herrar un chivau, amputè la pata de la prauba bèstia tà la poder herrar mei comodament. Que sufeish de léger los Condes deus Monts e de l'Arribèra tà s'avisar que las hadas gasconas i son sovent descriutas com a nècias. O e caleré meilèu interpretar lo mot catalan aloja com artesana de metallurgia, orfebra? Cf. lo conde deu haur e de la hada hens los Condes deus Monts e de l'Arribèra. Quant a la goja, qu'ei la macipa, la serviciala, en gascon. Lo dusau tipe que concerneish las aparicions mariaus pròpiament ditas. Que cau remercar totas las aparicions mariaus que's solen har laguens espelungas o tutas, dab l'excepcion notabla de la de Montossèr qui's hasó en ua capèra en ruïna. Segon la tradicion, a l’espelunga de Bètharram (comuna de Lestela), ua dauna que i aparescó tà sauvar una gojata qui èra a 's negar (la tradicion que remonta aumens tau sègle XI). Un aute exemple qu’ei lo de l'espuga de Medós, enter Banhèras e Campan, on i aparescó ua dauna a una gojata anomenada Lilòia (1648), mentre qu'a Montossèr (au ras de Labarta de Nèsta) qu'estón tres gojatas qui la vedón (1848). L'exemple mei coneishut e de fama internacionau que demora l'aparicion de la dauna hens la tuta de Massavielha (Lorda, 1858), de la quau Bernadeta Sobirós e testimoniè. La dauna que's va presentar en prononciar, en bon gascon, la frasa plan coneishuda: "Que sòi era Immaculada Concepcion". En Gasconha com en Aragon, lo personatge qu’ei benefic entaus umans en exerçant lo son poder subernaturau tau lor profieit. De totas aquestas aparicions mariaus per la montanha gascona, sonque la de Lorda qu’ei arreconeishuda de manèira oficiau per la Glèisa catolica, enqüèra que totas e’n hèn l'objècte de cultes e d'aplecs.
E que m’agrada de raperar Gasconha qu’ei lo país de la dauna dab lo capulet, la de la bandèra gascona qui vedem sus la planta web deu blòg. Un simbèu nacionau dab ua figura femenina, aquerò que demora tròp rar tà non pas estar soslinhat.
En tot cas, qu’èi lejut dab interés e simpatia lo libe de Na Josiana Ubaud. Que’m pensi l'autora qu’a tota l'arrason entà cridar tà que justícia e sia hèita e l'arrespèit tornat envèrs las hemnas, e aquerò, de segur, que vau autant per Gasconha com per la rèsta deu món.
