A prepaus de Pedro de Santamaría y Rutie, governador de la Val d'Aran e Castèth-Leon.

L’aute dia qu’èri a seguir, per l'internet e dab un retard de quauques mes, ua conferéncia sus la guèrra de succession en la Vath d’Aran, qui Patrici Poujade  hasó a Barcelona. Que comencè lo son devís en son occitan, puish que'u continuè en catalan e que'u clavè  en arremerciar l’audiéncia en aranés.  Que m’agrada hòrt quin Patrici Poujade e parla occitan, de manèira hòrt limpida per jo. E qu’èi podut enténer que parlava beròi plan catalan, dab un bon accent e l’encant de quauques occitanismes, la vertat: ben poquets,  qui n'escuravan pas briga lo son devís.

En tot escotà'u, que vedoi a aparéisher ua diapo qui reprodusiva  la cobèrta d’un libe deu sègle 18,  on i figurava lo nom deu governador de la vath d’Aran de l’epòca, lo brigadèr Pedro de Santamaría y Rutie. Qu'ei ad aqueste personatge que devem l'iniciativa de l'edicion d'aqueth libe en 1752, qui èra, en realitat, ua reedicion de las Ordenaciones etc qui eston promulgadas e pareishudas en 1613 per mandat deu rei Felip III d'Espanha e a las quaus hè explicitament mencion la navèra lei de regim especiau d'Aran adoptada peu parlament catalan, pòc de temps a. Los legedors qui seguitz regularament aqueth blòg  non seratz pas susprés de l’interés qui pòrti tad aqueste personatge. A maudespieit deu nom d’ahur plan castilhan, Pedro de Santamaría qu’èra un basco de lenga gascona, un vascon com ac diseré Halip Lartiga dab tota la rason, un navarrés en tot cas,  neishut a Heleta en Baisha-Navarra, a un trentenat de quilomètres de Baiona. Lo gascon, qui èra lo romanç parlat en Baisha-Navarra despuish aumensh lo sègle 12 abans d'i estar acaçat e remplacat peu francés arron la revolucion francesa, qu'èra la lenga mairau deu noste Pedro de Santamaría. L'ostau de Santamaria, on vadó don Pedro,  qu'existeish enqüèra uei lo dia, que'n podetz véder la maison hens la fòto, a man esquèrra respècte a la glèisa parropiau Senta Maria de Heleta. La bastissa tau com la vedem uei , dab las soas dependéncias  (antigament corts) que deu remontar au sègle 17,  qu'ei a díser que devè dejà existir apuprès atau deu temps deu noste Pedro. Que i podetz dromir, que hè de casa rurau.

La mair de Pedro de Santamaría, na Gràcia de Rutie (oficiaument Gracie de Charitte de Ruthie en francés), qu'èra l’ainada d’ua frairèra de sèt. Lo castèth de Rutie, on neishó na Gràcia , que's tròba a Aussuruc, en Sola. Rutie qu’ei l’adaptacion gascona d’un toponime basco,  uei lo dia Ürrütia .  Totun, la filiacion qui arreligaré lo nom gascon Rutie au mot basco Ürrütia que pausa un doble problèma. Lo prumèr qu’ei lingüistic. La correspondéncia enter lo mot soletan ürrütia e lo gascon rutie n’ei pas de las mei simplas. Lo dusau, enqüèra mei problematic, qu’ei semantic. Urrutia que significa lòc estremat, lòc apartat. Òr, l’ostau de Rutie n'ei pas briga estremat, que’s situa au bèth centre deu vilatge d’Aussuruc. Lo castèth que’s quilha au pè d’ua galihèrna, au pregon d’ua vath on i cor l'arriu Guessalia. Au som d’aquesta galihèrna que s’i tròba la glèisa deu vilatge. Alavetz, jo qu'èi hèita l'ipotèsi que lo nom gascon de l'ostau, Rutie, qu'a de suggerí'nse un aute en basco: Arrütia (que non Ürrütia)  qu’ei a díser exactament lo lòc de galihèrnas en basco (arrutia = place of charms, lugar de barrancos ). Arrütia, prononciat Arrutie en gascon soletan (qui èra deu gascon occidentau, solide), que's degó estar transformat en Rutie per ipercorreccion, la sillaba "arr" estant assimilada a la particula prostetica deu gascon (com en arriu, arrespóner etc.), qui èra considerada com a trèit vulgar d'evitar.  Arrütia que degó vàder ürrütia per confusion plan sharnega:  Arrütia-ko (etxea) -> (l'ostau) d'Arrutie >de Rutie> d'Urrutie> Ürrütia-ko. Urrutia qu’ei un nom hòrt mei frequent que non pas Arrutia, enqüèra que Arrutia e sia plan atestat au còp com a nom de lòc e nom de persona. Enfin, que n'ei sonque l'ipotèsi qui'vse prepausi, pas arren mei.

En tot cas, Tristan de l'ostau de Santamaria de Heleta, eth medish de mair soletana, que maridè ua soletana, Gràcia de Rutie, lo 9 de junh de 1690. Qu'avón quate hilhs. 

L‘ainat de la frairèra, lo futur mèste de l’ostau deus Santamarias a Heleta,  Peiròt o Pierre, que vadó lo capitani de la plaça hòrta de Sant Joan Pè de Pòrt, dongas au servici deu rei de França. Lo capdèth, Pedro (n'èra pas lo prumèr cas de dus frairs dab lo medish petit nom en aqueste ostau com en d'auts) que se n'èra anat  tà Espanha tà hicà's au servici deu rei d’Espanha com a militar. Jehan, lo tresau, lo caperan de la frairèra, qu'estó canonge a l’Isla de Baish, en Gasconha. De joenet,  Jehan n’avè pas podut obtiéner l'ofici de caperan de la parròpia Senta Maria de Heleta,  pr’amor lo son oncle  Arnauton de Rutie,  un frair  mei joen de la mair, que i èra enqüèra e tostemps.  Aqueth darrèr no’s morí pas sonque  en 1737, tostemps caperan de la parròpia. Lo quatau,  Armand, qu'èra oficièr de la marina francesa e que's morí de la pèsta a Tolon.

Per tradicion despuish l’epòca deu rei Francés prumèr de França, los de Rutie qu’anavan servir lo rei de França, çò qui permetèva aus capdèths (qui n’eretavan pas arren, n’ac cau pas oblidar) de’s véder recompensar  en recéber  dinèr e pensions. Atau, lo capdèth Peiròt de Rutie, eclesiastic e confident deu rei Enric II de França  e de Diana de Peitieus, que's podó crompar arren mensh que lo castèth de Cheverny  dab totas las tèrras e lo títolh per 45000 liuras en 1547 (que cau léger l'estudi de Joël Larroque, de l'associacion ikerzaleak de Mauleon). En generau, en aqueras familhas infançonas  pirenencas, un deus capdèths, a cada generacion, qu'èra destinat a har de caperan, mentre los autes que hasèvan de militars. L'arrèr onco de Pedro de Santamaria y Rutie, Pierre  de Charrite de Ruthie, un frair deu pairan deu costat de la mair, qu'estó un teologian prestigiós. Qu'estó arquidiacne de Sent Bertran de Comenge e puish que vadó avesque de Rius (Volvèstre) de 1706 dinc a sa mort en 1718.  Lo capdulh deu Volvèstre que guarda la memòria de Pierre de Charitte de Ruthie, ua placa en son aunor que i ei estada hicada sus un mur de l'antic palais episcopau.


  Los  de Santa Maria (o Santamaría), per contra, que se n'anavan tà servir lo rei d’Espanha en seguir ua tradicion familhau plan navarresa, qui remontava plan abans lo règne d'Enric IV e non s'èra pas arrestada desempuish, dinc a la revolucion. Lo reiaume vascon de Navarra (capdulh: Pampalona), fondat au sègle 9 peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe Énec Arista, que demorè independent dinc a l'annexion de la partida sudpirenenca per decision de  Carles Quint, seguida, quauques decadas mei tard, per l'annexion de la rèsta deu reiaume a França peu fèit deu coronament deu rei de Navarra  com a Enric IV de França (sègle 16).  Dongas los capdèths navarrés de l’ostau de Heleta, quan n'èran pas caperans, que hasèvan de militars prumèr au servici deu rei d'Espanha puish,  arron lo règne d'Enric IV, autanplan au servici deu rei de França, segon los cas.  Los capdèths de Santa María  (escriut autanplan Santamaría) que fondèn ostaus per tota Espanha com ac hason los de Ruthie en França. Los Santamaría que hasèn partida de la "hildalguía" espanhòla, çò qui explica la fòrma espanhòla deu nom de l'ostau de Heleta, Santa María o Santamaría meilèu que non Sente Marie o Sentemarie qui èra la fòrma pròpiament gascona qui trobam hens los manuscrits en gascon conservats aus Archius Generaus de Navarra, a Pampalona.  Aquò qu'explica tanben quin èra possible qu'un capdèth « francés » (en realitat navarrés) e podèva arrepresentar lo rei d’Espanha, dab tots los poders deu rei per procuracion, com a governador en Aran. Abans eth, que n'i avó d'autes , deus capdèths de l'ostau de Santa Maria, tà har de corregidores o governadors. Lo darrèr capdèth heletar abans lo noste Pedro a n'estar  governador que n'èra un aute Pedro,  un sègle abans, Pedro de Santamaría y Santamaría qui estó  governador de Saragossa en 1627. Eth tanben qu'èra neishut a Heleta après lo règne deu noste Enric, dongas qu'èra en principi un subjècte deu rei de França.   Lo noste Pedro  S. y Rutie que fondè lo son pròpi ostau a Barcelona, on s'i morí en 1758. N'èra pas l'unic ostau de Santamaría a Barcelona, los Santamaria catalans com los deu nòrd d'Espanha (Bascoat, Aragon, Cantàbria e Castilha, mei que mei), shens parlar de los lors parents sudamericans com los Santamaría de Colombia e los de Chile, que son  tots descendents de mei d'un capdèth de l'ostau de Heleta, mentre, arron la revolucion, los Santamaria francés que vadon Saintemarie ou Sainte Marie, dab descendents qui pòrtan enqüèra aqueste nom uei lo dia.  

Carles II de Navarra e Joan de Bearn (un chic d'istòria gascona)

L'istòria deus Gascons no's pòt pas resumir a la d'ua simpla partida d'ua Occitània teorica. Los Gascons qu'èran prumèr vascons, com los Vascons de Navarra e d'Aragon. No's cau pas desbrombar l'avescat de Pampalona (capdulh de l'antic reiaume vascon de Navarra)  que depenèva, despuish la soa creacion enlà, de l'arquevescat d'Aush. Aquò que perdurè dinc a 2002. Ua partida de l'istòria gascona n'ei pas briga occitana. Uei que'm soi interessat a un personatge de la Navarra medievau, Carles II, contemporanèu de Gaston Fèbus, deu Princi d'Aquitània Edoard dit lo Princi Negre e deu tolosan Guilhem Molinièr, redactor de las Leys d'Amor.

Lo Comte d'Evreus (Evreux)  Carles (Evreus, 1332 - Pampalona, 1387) qu'èra hilh de Felip d'Evreus (Felip III de Navarra) e de Joana de Navarra. Com a unic mainat viu (en l'ocurréncia mainada) deu rei Loís X de França  (dit "le Hutin" en francés, autanplan Loís prumèr de Navarra), la mair d'En Carles, Joana de Navarra, qu'auré degut eretar la corona de França. Totun, l'idèia de confiar tau responsabilitat a ua hemna, qu'èra tròp insuportabla peus decidaires francés de l'epòca, (aqueth ahur n'a pas tròp progressat uei lo dia). Joana que i degó renonciar per fòrça.

Joana de Navarra que maridè un deus sons cosins de segon grad, Felip lo comte d'Evreus. En 1329,  Felip d'Evreus qu'estó coronat rei com a Felip III de Navarra, juntament dab la soa molher Joana, hilha deu praube rei Loís, per l'avesque de Pampalona Arnaut de Barbazán en la catedrala Senta Maria la Reau de Pampalona.

Lo lor ainat Carles que vadó en 1332, au castèth dit de Navarra, sis a Evreus, en Normandia. La neishença qu'ocorró un drin tròp tard entà que Carles pogosse eretar la corona de França, ja confiada au son cosin Felip VI de Valois (1328), enqüèra qu'aqueth darrèr n'estó pas un descendent de Loís X de França.

En 1349,  a la mòrt deu son pair Felip, tuat a Jérez de la Frontera en combàter los Andalós deu califat de Granada, Carles de Navarra qu'estó coronat rei a Pampalona. Qu'anava a har 18 ans. A la debuta deu son règne, qu'èra mei sovent a París e peu continent entà sajar d'arrecuperar la corona de França e d'autas possessions a las quaus e podè preténer, en particular lo potent Ducat de Borgonha. Que deishè lo son frair mei joen, Loís, governar a Pampalona en nom son mentre eth que s'aliava uns còps dab uns contra los auts, e puish dab los auts contra los prumèrs, qu'intrigava e guerrejava entà sajar, en de balas, de recuperar tot çò qui considerava son (d'aquiu lo chafre de "le mauvais", qui'u va estar balhat quauques sègles mei tard peus Francés). La dusau partida deu son règne, a partir de las an(n)adas 1360,  qu'estó mei navarresa e mei  centrada sus la peninsula. A partir de 1378, isolat diplomaticament e destituit deu son titre de comte d'Evreus peu rei Carles V de França, Carles II de Navarra que deishè completament de s'interessar aus ahars deu continent hòra Navarra entà's consacrar sencèrament  au son reiaume e a la geopolitica iberica, dinc a la soa mòrt, en 1387. 

Lo Comte de Foish Gaston III, dit  Fèbus, que maridè Agnès de Navarra -la soreta de  Carles II. La famosa amiga  de darrèr d'"aqueras montanhas qui tan hautas son"  qu'èra era. Lo maridatge d'Agnés e de Gaston que's celebrè a Paris en 1349. Totun, l'amor non durè pas tant com la canta famosa.  A penas  Agnès agosse balhat lutz tau prumèr e solet hilh legitime de Gaston Fèbus, nomat Gaston com lo pair,  eth que  repudiè a la soa ex-aimada en l'acaçar brutaument e shens deishar-la un quiti sòu. Era que avó de trobar refugi a Pampalona en çò deu son frair lo rei. Aquò que provoquè un òdi ponhastre d'En Carles au comte de Foish. Qu'èra probablament  Carles II qui incité lo hilh de Gaston Fèbus a sajar d'emposoar au pair. Qu'estó a la hèita fin lo pair qui escanè au hilh hèit presoèr arron la temptativa mancada d'emposoament, en un movement d'ira qui marquè l'istòria. 

Lo reiaume de Navarra qu'estó fondat peu comte de Bigòrra e de Sobrarbe, lo vascon Enec Arista (en basco, Eneko Aritza), vadut lo prumèr rei de Navarra (mei exactament de Pampalona segon la terminologia de l'epòca) en 824. Sus la vita d'Enec Arista, que i tornarèi un aute còp. En tot cas, en la Navarra de Carles II,  duas lengas vascoromanicas que s'i  èran desvolopadas e i coexistivan de manèira institucionau, a costat d'ua tresau non romanica, l'indigèna, la deu pòble: lo basco. A l'epòca, lo basco non s'escrivè pas tròp, au contra de las autas duas. Lo romanç navarrés, la lenga deu rei Carles, qu'èra emplegat meilèu en la partida transpirenenca deu reiaume partatjat en duas partidas per la cadena pirenenca, mentre au nòrd, qu'èra la lenga d'aqueth blòg, lo gascon, qui i èra emplegada. Aqueras duas lengas romanicas qu'èran consideradas mutuaument intercomprensiblas, enqüèra que lo navarrés, au sègle 14, qu'èra vadut hèra semblant au castilhan. A l'origina quasi identic a l'aragonés, qu'èra vadut pòc a pòc ua sòrta de varietat d'espanhòu qui auré conservat la f latina. Aquera f, lo gascon que l'avè egaument conservada, au mensh en la lenga escriuta, lhèu entà facilitar l'intercomprension enter las duas varietats romanicas navarresas.  Que cau plan díser que se prenem lo basco com a etalon de mesura, las diferéncias enter lo gascon de l'epòca e lo navarrés qu'apareishen efectivament plan petitas. Los documents en lenga gascona conservats aus Archius Generaus de Navarra a Pamplona qu'estón en gran majoritat redigits en la Navarra continentau (qu'ei a díser la Baisha Navarra d'uei lo dia, per la màger part a Sent Joan de Pè de Pòrt), totun que cau notar ua proporcion non-negligibla d'aqueths documents navarrés en gascon, tretze per cent, segon  JL Orella Unzué, qu'estón redigits en la partida peninsular(a) deu reiaume, que non au nòrd. Que cau raperar qu'en aquera epòca,  los Occitans de Tolosa que consideravan lo gascon com a lengatge "estranh" (G. Molinièr, Leys d'Amor, 1356), qu'ei a díser estrangèr,  mentre lo gascon n'èra pas briga estranh peus Navarrés de Pampalona. Com ac podetz véder, los critèris de çò d'estranh o non n'èran pas guaire lingüistics, qu'èran meilèu psicologics se non etnics o nacionaus.

Com e'n testimònia la correspondéncia conservada aus Archius Generaus de Navarra (a Pampalona), qu'èra en lenga ben gascona que lo capitani deu Castèth de Lorda Joan de Bearn (un parent luenhèc de Gaston Fèbus) e s'adreçava personaument au rei Carles II de Navarra, lo quau e l'arresponèva en romanç navarrés. Tant  Carles II com lo son frair Loís qu' èran perfèitament bilingües, autant ad aise en espanhòu com en francés qui èra la lor lenga mairau. Carles que's hasó legendari per lo son talent d'orator tant a las corts navarresas de Pampalona, alavetz en romanç navarrés, com a París, en francés.  Carles II e Joan de Bearn qu'avèn començat per har cuenta amassa.  En Joan que'u hasè de banquièr, e lo rei que'u devó ua bèra soma, guastada en perseguir la politica d'intrigas e de conflictes batalhèrs  peu continent. Puish ua amistat solida que semblè unir  los dus òmis, a mensh qu'estosse lo deute abissau contractat peu rei.  En 1348, Carles que balhè en maridatge au gentilòmi gascon la soa hilha bastarda Joana qui agó de Na Catalina de Esparza. La dauna d'Esparza que demorava au palais reiau pampalonés, on i vivè autanplan l'auta amanta, Catalina de Lizaso e lo son hilh Lionel bastard de Navarra. Au Carles, maridat a Joana de França qui'u hasó ueit mainatges, que l'agradavan las Catalinetas navarresas, ce sembla.  E Carles que'n hasó de pairín quan  Joan de Bearn e la soa Joana  e hasón batejar l'ainat Simon a Sent Joan de Pè de Pòrt en 1351.  La medisha an(n)ada,  Carles que hasó deu capitani gascon un senhor navarrés en autrejà'u lo fiu de Murèth lo Frut (Murillo el Fruto), deu quau Simon eretarà.

Lo sègle XIV, qu'estó tanben l'epòca deu manuscrit redigit en gascon peu notari baionés Arnaut Darrupe destinat tà l'avescat d'Oviedo (1327), sagerat peu papa Joan XXII d'Avinhon e conservat aus Archius de la catedrala deu capdulh asturian. Se lo gascon èra podut vàder ua lenga internacionau d'escambi economic, financèr e juridic, qu'èra  plan, ce'm sembla, gràcias aus poblants deu reiaume de Navarra e deus de Baiona, en territòri anglés limitròfe. Que calerà demorar enqüèra un sègle tà i véder a aparéisher las prumèras òbras literàrias en gascon (d'òbras religiosas) e enqüèra quasi un sègle de mei tà recuperar lo dret a la poesia en gascon, denegat peu praube Molinièr. E aquiu enqüèra, lo senhau de la deishudada literària gascona que vienó deu reiaume de Navarra, on s'i publiquèn las òbras literàrias gasconas mei ancianas. Lo movement qu'estó seguit puish amplificat adarron peus poètas gascons de França, encoratjats qu'estón per l'accession au tròne de França deu rei gascon Enric III de Navarra, vadut Henri IV de França en 1589.

Qu'aprofieiti d'aqueth message tà'vse desirar un bon an nau 2014, plan florit, plan graat e seguit d'un hèish d'autes. 

Question d'istòria gascona : per qué m'an pas dit a l'escòla...

Anem! Sajem de tornar trobar la memòria istorica! Totun, que'vs previeni: ne vau pas la pena que sajetz de trobar la responsa dens los libes de l'istòria oficiau francesa, ni tanpòc dens los tèxtes d'istòria redigits en occitan non gascon. Los libes d'istòria francesa ne s'interessan pas a l'istòria pròpia deus occitans e los tèxtes d'istòria occitans ne s'interessan pas a l'istòria pròpia deus gascons. Ja seré temps d'escríver l'istòria en gascon!

Lo quinze d'agost de tot an que's sòu celebrar ua victòria istorica qu'un personatge gascon s'emportè en ua batalha famosa qui deishè traças de las importantas dens las literaturas e imaginaris europèus. Ua ceremonia qu'amassa monde au lòc supausat de la batalha.

Quin ei lo nom d'aqueth personatge e de quina batalha e's tracta? Un indici: lo nòste personatge qu'èra comte de Bigòrra. Un indici mes: lo son prumèr hilh, de medish petit nom que lo pair, que serà coronat arrei...

A cercar ua gaita nava e acabar dab un rabel.

Un dia, lo Pin, un gaitèr cantabre de gran fama, qu'avó un problèma plan grèu: lo son instrument, ailàs, èra vadut hòra de servici. Aqueth malaur hasó la hemna deu Pin hòrt en colèra, pr'amor a la beròia gojata que'u agradava l'instrument deu Pin, de segur. L'istòria que'ns ditz la hemna deu Pin que s'encarguè de'n trobar un aute ( d'instrument), e qu'anè tà Sopeña entà'n trobar un. (Supausi que sabetz pas on ei Sopeña. Bon, que n'i a mes d'un en Cantàbria, mès aquiu que s'ageish d'un vilatge de 200 poblants perdut en la vath perduda de Cabuérniga. Sopeña de Cabuérniga qu'ei celèbre per duas arrasons: la soa platana giganta e sustot David, lo son fabricant de gaitas). A çò qui sembla, aquò non sufí pas tà adobar lo problèma deu Pin, e condan que la gojata acabè per deishar lo son gaitèr tà anar-se'n dab un rabelista, çò qui, a jo, e'm sembla hèra pòc versemblant. E'n coneishetz hèra, vosautis, de gojatas a qui'us agradan los rabels tant com las gaitas? Los rabelistas qu'an tendéncia d'ac emberogir tot a la soa mòda, vam!

Aqueste de la video non ei pas lo Pin, senon lo David de Sopeña que vedem a tocar ua de las soas gaitas entà divertir lo public, mentre que son a preparar la sono tà l'espectacle qui vien.

Un predicator valencian a Tolosa

Los occitanistas deu CIRD'OC de València que hasón paréisher lo tèxte deu sermon qui lo predicator valencian Vicent Ferrer prononciè a Tolosa lo Divendres Sant de 1416. La lengua emplegada peu caperan valencian qu'èra de lemosin conhit de catalanismes. En tot cas, n'èra pas lengadociana, enqüèra que Ferrer hasó ua partida deus sons estudis a Tolosa. A l'epòca, la koinè panoccitana, de Clarmont a Guardamar, qu'èra meslèu lemosina.

Castellnou dels Aspres : un poc d'història

Fa alguns dies, una parella d'amics tolosans van visitar-nos a Catalunya (és a dir la del nord). El diumenge, havíem de tornar-nos-en a Tolosa i vam decidir de fer-ho plegats en passant per Castellnou dels Aspres ja que els nostres amics no hi havíen estat mai. Castellnou és un poblet medevial, situat a cinc quilòmetres de Tuïr, que s'estén als vessants d'un puig coronat per un castell que va donar-li el seu nom. De la torre del castell, obert al públic, gaudim d'una vista panoràmica. Ara el lloc és poblat sobretot per artistes i artesans. A mi, que m'encanta fer el guia, aquesta volta m'ha donat l'oportunitat de repassar l'historia local.  A més, en vam aprofitar per fer una parada a un excel.lent restaurant la casa DaLie. El restaurant és a Tuïr, molt a prop de la plaça de la república (és a dir la de l'església). Hi arribàrem totalment per hatzard, buscàvem simplament un lloc per dinar i era l'unic restaurant obert que trobàrem. Tinguérem sort, era recomanat per la guia gastronòmica Gault e Millau i els preus hi són molt raonables respecte a la qualitat (el menú a 21 euros és excel.lent).
Vet aquí una vista general de Castellnou amb el Canigó al fons.

El vescomtat de Vallespir fou creat al segle X amb l'ajut del Comte de Besalú Oliba (el segon, Oliba Cabreta). Castellnou fou edificat el 988 a la porta nord del vescomtat, a prop de Tuïr, a uns 20 quilòmetres de Perpinyà. Guillem I, primer vescomte de Vallespir, s'hi fixà el 1003. Fou el seu fill, Guillem II, el que canvià el títol de Vescomte de Vallespir per el de Castellnou. Els vescomtes de Castellnou eren vassalls dels comtes de Besalú i, quan el comtat de Besalú fou annexionat per el de Barcelona (1111), passaren a ser vassals dels Comtes de Barcelona.
Al segle XIII, Jaume primer el conqueridor repartí el seu territòri entre els seus dos fills, Pere i Jaume.
El segon fill de Jaume el conqueridor, Jaume II, heretà el regne de Mallorca, els comtats catalans del nord, la senyoria de Montpeller i d'altres possessions occitanes, mentre que l'ainat, Pere el Gran, heretà la resta, és a dir l'essencial: el regne d'Aragó allargat de les conquestes meridionals de València i de Múrcia. Perpinyà era la capital continental del regne de Mallorca. La partició de les possessions de Jaume el Conqueridor entre els seus dos fills féu que el vescomtat de Castellnou es va trobar en plen territòri del rei de Mallorca encara que el vescomte Jaspert V de Castellnou fos vassal de Pere el Gran. De fet, el vescomte Jaspert prengué partit pel seu senyor contra Jaume II durant el conflicte que oposà els dos germans. En represàlies, Castellnou fou assetjat i ferotjament bombardejat per Jaume II des d'un puig a dalt del castell (el 1276). Jaspert V de Castellnou fou bandejat i les seves possessions al nord de l'Albera, Castellnou inclós, foren confiscades. Anys més tard (1284), Jacme II, aleshores vassal del rei de França Felip l'Ardit (Felip III), va participar amb els Francesos i els Genovesos a la croada decidida pel calamitós papa francés Martí IV contra Pere el Gran per tal d'imposar Carles d'Anjou com a rei d'Aragó. Jaspert V de Castellnou participà al combat al costat de Pere el Gran. L'armada dels croats que havia ja invaït i ocupat una gran part de l'Empordà fou decimada per la pesta. La malaltia provocà la retirada dels invasors i la victoria dels catalano-aragonesos. Felip l'Ardit morí de malaltia a Perpinyà el 1285. Pere el Gran confiscà els Balears al seu germà fins a la signatura del tractat d'Anagni (1298) pel qual Jaume II degué sotmetre's a Pere i pogué recuperar les illes. En 1298, Castellnou i les seves altres possessions foren restituïts a en Jaspert . Però Jaspert morí el 1321, totalement arruïnat després d'una guerra costosa que avia emprès contra Pere de Fenolhet, vescomte d'Illa. Deixà només una filla anomenada Sibil·la que morí soltera. El viscomtat de Castellnou fou finalment remidit per Jaume III de Mallorca el 1336.