En qué l’occitan gascon ei distint deu gascon non-occitan?

Que i a enqüèra, au sègle 21, personas qui, entà nomentar lo gascon (l’idiòma),  emplegan l’expression  "occitan gascon". Que podem supausar aqueras personas qu'ac hèn atau pr'amor que son occitanistas qui aurén paur d’estar "excomenjadas"  peus membres de la lor capèra, empleguèssen ua formulacion mei simpla e d’acceptacion mei universau com "gascon", totun autant clara e naturau. En realitat, en qué l'"occitan gascon" e serà diferent deu gascon de J.P. Chambon e Y. Greub e deus praubes E. Bourciez, G. Rohlfs, K. Baldinger, et de hèra d’autes romanistas de gran reputacion qui, tots, classifican lo gascon com  lenga distinta de l'occitan? N'i a pas nada diferéncia enter los dus, ben segur. L‘expression « occitan gascon » non designa pas ua auta causa que lo gascon. Simplament que t'i ajustan un article de he, ua mencion classificaira. Aquesta mencion que demoraré acceptabla com a classificacion purament convencionau se n’èra pas presentada de manèira enganaira com ua evidéncia scientifica qui daré tòrt aus qui volossen classificar lo gascon de manèira diferenta. Pr'aquò, n'ac cau pas desbrombar:  linguistas de gran valor (dont los mentavuts ací-dessús), dab los lors collaborators e ensenhats, non classifican pas lo gascon com  varietat de l'occitan, que te'n hèn ua lenga distinta. Dongas, la pertinéncia d'aquesta expression "occitan gascon" que se'n tròba plan flacòta e la soa legitimitat qu'ei questionabla.

« Occitan gascon » e « gascon non-occitan » que’s refereishen ad exactament la medisha causa, qu'ei a díser l'idiòma gascon. Enter las duas apellacions, qu’ei sonque la classificacion de l’objècte qui càmbia, que non la natura deu quite objècte. La manèira de classificar lo gascon que depen evidentament deus critèris causits. Los qui classifican lo gascon la-hens l’occitan qu’an las lors rasons. Que creden en l’existéncia  d’un diasistèma dont la Sciència, en estat actuau, ei plan incapabla de confirmar com d’infirmar l’existéncia. Los qui classifican lo gascon en dehòra de l’occitan que’s basan sus d’autes critèris o simplament que creden en l’inexisténcia deu dit diasistèma avançat per la teoria occitanista. De totas manèiras, la classificacion de l’objècte n’a pas a estar con·honuda dab lo quite objècte e ne pòrta nada valor universau. No's cau pas enganà's,  la classificacion deu gascon respècte à l'occitan qu'ei d'esséncia arbitrària, e, estant atau, n'ei pas beròi scientifica.  L’expression « occitan gascon » com l’expression sistematizada « gascon non-occitan » que descreditan los lors autors, pr’amor que presentan com valor scientifica e valor universau ua nocion classificaira qui n’ei pas ni l’ua, ni l’auta. Classificar lo gascon dehens o dehòra l'occitan qu’ei simplament ua question d’opinion o qu'arrespon a ua necessitat de comoditat,  arren de mei.  Non cau pas préner ua rumor o un opinion  per ua valor o un fèit scientific. Presentar o considerar ua rumor o ua opinion com a fèit scientific qu'ei ua enganada qui's pòt aparentar a un escroqueria intellectuau  quan vien d'ua persona qui a recebut ua formacion de lingüista e qui, per consequéncia, sap de qué parla o aumensh qu' auré d'ac saber. Un sabent n'a pas a presentar abusivament ua opinion com s'estosse un fèit demostrat scientificament. Aquesta confusion qu'ei inacceptabla.

Lo problèma, deu men punt de vista, qu’ei la dimension totalitària qui s’a gahat aqueste ahar, totalitarisme dictat a l’evidéncia per la dòxa. Se credem los seguidors de la dòxa, los qui classifican lo gascon de manèira eterodòxa qu’aurén gran tòrt, quitament quan la lor faiçon de classificar lo gascon ei motivada per de resultats scientifics publicats (ved. per exemple, aquiu). Segon los guardians de la dòxa,  l'opinion classificaira dictada per la doctrina qu'auré d'estar impausada a totòm. Lo problèma màger, vedetz, que vien deu mescladís de genres, de la confusion entertienguda enter dòxa e sciéncia.   Que cau raperar la dòxa- quina que sia-  e  la Sciéncia que son absoludament incompatiblas enter sí. Enter dòxa e sciéncia, que cau causir, las duas causas non pòden anar amassa. La dòxa, per esséncia, qu'empacha l'anar scientific, qu'ei incompatibla dab lo progrès de la sciéncia. Qu’ei per aquesta rason que cau denonciar e refusar las expressions sistematizadas  "occitan gascon" e "gascon non-occitan",  autant l'ua com l'auta, pr'amor que son dogmaticas e non scientificas. La gent que classifican lo gascon com vòlen o com pòden, segon critèris qui an causit d'aplicar. La valor d'aquesta classificacion que demora per consequéncia tostemps relativa, que depen deus critèris causits; cambiatz los critèris, lo resultat que se'n poderà trobar cambiat mentre l'objècte de la classificacion que demora incambiat. En abséncia de critèris consensuaus e quantificables, aquesta causida que demora arbitrària, dongas non scientifica. E lo resultat de classificacion non pòt aver valor scientifica quan los critèris tà determinar la classificacion ne son pas basats sonque sus opinions e non sus fèits scientificament demostrats. Per exemple, l'existéncia d'un diasistèma occitan qu'ei un argument sovent avançat tà justificar la classificacion deu gascon com varianta d'occitan. Totun, l'existéncia d'aqueth diasistèma qu'ei arren mei qu'ua opinion. Que pòt  estar  considerada au mei plan com  ipotèsi de tribalh, totun non com  fèit scientific.  D'alhors, que i a linguistas com Ph. Blanchet qui son de l'opinion contrària, que denegan l'existéncia d'aqueth diasistèma. Notatz l'abséncia totau d'estudis publicats provant l'existéncia o la non-existéncia deu diasistèma occitan. Aquesta question qu'ei probablament impossibla de tractar d'ua faiçon scientifica per rasons de problèmas de metodologia. Un prumèr problèma metodologic qu'ei lo de trobar testimònis monolingues.  Un dusau qu'ei de saber quantificar los resultats: que's pòt prevéder l'intercomprension enter un gascon e un provençau, o quitament enter un gasconofòne natiu, digam, de Labohèira e un aute de Bossòst,  n'ei pas ni cent per cent ni zèro per cent.  Que serà un nivèu intermediari enter aqueths dus estrems. Lo problèma qu'ei ne sabem pas, ni jo, ni los linguistas,  quantificar un nivèu intermediari d'intercomprension de manèira hidabla-  e, per via de consequéncia,  n'ei pas possible de determinar un nivèu de lindau qui permeteré de decidir de manèira absoluda se dus parlars mei o mensh afins e son de lengas distintas o de la medisha lenga. La nocion d'intercomprension e la nocion de diasistèma,  aparentament tant essenciaus en noste ahar, pausan de problèmas metodologics insuperables, çò qui explica n'an pas jamei hèit l'objècte d' estudis scientifics. Los critèris d'intercomprension e de diasistèma n'an pas jamei podut sortir de l'encastre de l'opinion, çò qui vòu díser aqueths critèris  non pòden pas estar considerats entà ua classificacion scientifica deu gascon respècte a l'occitan.

 Qu'ei plan lamentable voler a tota fòrça impausar lo son punt de vista classificaire per rasons de las doctrinaus, presentadas abusivament com scientificas. Qu'ei ua postura totalitària e hèra obscurantista pr'amor que pretien remplaçar la sciéncia per la dòxa.  Que'nse hè mei besonh sciéncia, que non dòxa, en un mond dejà tròp obscurantista, que tròbi jo. Sus la classificacion deu gascon, que voi demorar neutrau com ac èi dejà exprimit mei d'un còp, vediatz,  per exemple, aquiu. Per contra, l'escroqueria intellectuau e la dòxa, que las cau denonciar. Lo men problèma n'ei pas la classificacion deu gascon per se. Entà jo, la classificacion deu gascon -quina que sia- n'a pas nada valor absoluda o universau e n'ei pas ni necessària ni utila entà l'estudi deu gascon. Lo problèma, entà jo, que son meilèu las opinions e  las rumors shens fonaments, a còps clarament faussas, presentadas de faiçon enganaira per un triste gatge diplomat de linguistica com s'estossen de fèits demostrats scientificament. Aprofieitar deu son diplòma entad enganar lo son lectorat en desguisant la dòxa en pelhas de faussa sciéncia e dab fins de propaganda, aquerò que's ditz plan "escroqueria" en gascon. Aquerò n'ei pas eticament acceptable e qu'a d'estar denonciat e condemnat dab la mei grana vigor. Que m'i tornarèi.

Que sòrt a Per Noste "Parlar plan" de Gilabèrt Nariòo.

Amics, qu'avem de qué ns'arregaudir: que sorteish a Per Noste un navèth obratge de transmission de la lenga gascona. Qu'ei signat per  Gilabèrt Nariòo e qu'ei basat sus las soas cronicas "Parlar Plan" publicadas hens la revista "País Gascons". Aquestas cronicas que i son tostemps plan escadudas e hòrt apreciadas. Entà l'estudiant de gascon qui soi, n'i a pas hèra de causas mei profieitosas qu'aquesta seria de cronicas, en mei de las gramaticas e deus diccionaris plan coneguts,  deus recuelhs de dísers e d'arreproèrs e, de segur, de la lectura deus "classics" e d'autors deus bons.   Se n'i a un qui sap plan la soa lenga, que serà shens nat dobte lo Gilabèrt. En particular per çò qui tanh a la qualitat  lingüistica, qu'ei de hèra bon hidar. N'ei pas tostemps lo cas dab los occitanistas; ni quitament quan serén lingüistas, que son tots tròp sovent neolocutors qui desconeishen los torns, los idiomatismes. Totun, que son los idiomatismes qui hèn ua lenga, astant com lo lexic e la gramatica.  En tot cas, jo, òc, qu'èi comandat lo libi de Gilabèrt Nariòo. Que sèi que n'aprenerèi hèra e que'm regalarèi en lo léger.

Que vse dèishi dab la version gascona deu tèxte de presentacion enviat per Per Noste. Que poderatz crompar lo libi suu site de las edicions Per Noste per 13 euros.

--------------------------------------------------------------------------

Que sòrt a Per Noste :

*Parlar plan*

*de Gilabèrt Nariòo*

Au començar que i avó las questions de’us qui volèvan apréner a parlar plan. 
Mercés aus nombrós obratges existents e a’us qui estón editats arron, las 
responsas qu’estón de bon trobar.
E atau que s’establí la cadea ligant los autors de gramaticas, diccionaris e 
metòdes tà apréner lo gascon, e ensenhants e aprenents.
Un vintenat d’obratges au mensh, deus màgers la màger part, sonque en Gasconha. 
Qu’avem putzat tanben, tà respóner a las questions e dar a las responsas mei 
d’endom, hens las òbras de tot l’espaci occitano-catalan.
Questions que n’i arriba tostemps, la cronica « parlar plan » que continua sus 
País Gascons mentre que auts utís hòrt mei importants e s’aprèstan.
Aqueste libe qu’ei sonque un estapa, un malhon de la cadea qui harà en alongà’s 
e en créisher dinc àgim tot çò qui hè hrèita a ua lenga tà víver e pèhremar, 
dinc abasti la lenga gascona a un estament segur on posqui har rampèu, a pàrias 
dab las autas grans lengas europèas.

Los domaus deu tobaquisme e las vertuts de "tobaquisme".

Tobac :  aquiu qu’avetz un mot plan gascon, dont l’etimologia, segon Coromines (DELCast), remonta tà l’arabe classic tubbāc qui,  devath divèrsas fòrmas romanizadas,  serví a l’atge mejan tà nomentar mantua planta medicinau com l’olivarda (Dittrichia viscosa) e  l’eupatòri (Eupatorium sp.) plan abans la descobèrta d’America e deu tobac pròpiament dit (Nicotiana tabacum).  N’ei pas lo solet cas d’un mot reciclat tà nomentar ua planta de las Americas, que n’i a un aute bon exemple dab lo mot "milhòc" qui serviva a l'atge mejan tà nomentar lo sòrgo (cf. en gasc. contemp. "milhòca": Sorghum sp.) e varietats de milh (cf. K. Baldinger DAG vol. 7, §§ 803 - 808) abans lo son arreciclatge entà nomentar lo blat de mòro (Zea mayis), shens parlar deu quite mot "milh" qui pòt aver locaument aquesta medisha significacion. 

Aqueste mot "tobac" qu’ei a l’origina d’ua seria de mots qui trobam hens lo diccionari de Palay. Aquiu que'us avetz dab las definicions en francés qui nse'n balha lo quiti Palay (en gras lo mot en gràfia de l’E.G.F. e de l'I.B.G, enter parentèsis que i avetz ajustada la fòrma deu mot en la gràfia emplegada en aqueste blòg, simplament com a nòta indicativa e non com a volontat de militantisme o de proselitisme.) :

 toubacà (tobacar) ; v. - Priser du tabac.

toubacàde (tobacada) ; sf. – Dépense de tabac ; forte prise. V. touche.

toubacàdjẹ (tobacatge) ; sm. – Le tabac en quantité.

toubacàs (tobacàs) ; sm. – Gros, mauvais tabac.

toubacassejà (tobacassejar) ; v.- Fréq. Péjor. de toubacà.

toubacàyre, -e (tobacaire, -a) ; s. – Tabatier, passioné,-e de tabac, grand priseur, grand fumeur.

toubacoùs, -e (tobacós –a); adj.– Qui est du tabac, qui a du tabac, avec un sens péjor., véreux, vermoulu en partant de certains fruits, d’arbres qui contiennent de la vermoulure brune. V. toubacàyre. 

Nas toubacoùs, nez barbouillé, plein de tabac.

toubacùt, -ude (tobacut –uda) ; adj. et s. – Qui est sali, qui se salit de tabac.

toubaquejà. (tobaquejar)–Fréq. de toubacà ; on dit aussi en parlant d’un priseur, toubaquarejà.

toubaquère (tobaquèra) ; sf. Tabatière, le tabac, en style plaisant, la passion du tabac ; odeur désagréable que répand le tabac dans une chambre, tabagie.

Nas de toubaquère, gros, fort nez.

amics de toubaquère, se dit de gens qui ont les mêmes habitudes (plutôt mauvaises), les mêmes défauts ; camarades de cabaret ; on menace quelqu’un en disant : que-t bas ha da sus la toubaquère, tu vas te faire donner sur le nez ; la toubaquère toustém que toubaquéje, celui qui a un défaut s’arrange toujours pour l’entretenir comme en fr. « Qui a bu boira » (dic.)

toubaqueròt, -e (tobaqueròt, -a) ; Fréq. dim. de toubaquèr-a

toubaqueròte (tobaqueròta) ; sf. – Petite tabatière

toubaquiste (tobaquista) ; sm. Débitant-e de tabac.

Ad aquesta bèra seria, que t'i cau ahíger un mot qui En Pèir Morà admet com a sinonime deu gallicisme "tabagisme" (fr. id.),  qu'ei a díser "tobaquisme" (TeG, 2011) (en gràfia de l'I.B.G.: toubaquismẹ). Aqueste mot"tobaquisme" qu’a un doble avantatge : prumèr, que s’insereish perfèitament hens aquesta seria a costat de "tobaquista".  A mei, lo consonantisme d’aqueste mot non provòca nat conflicte de prononciacion; n’ei pas lo cas de «tabagisme», un mot de prononciacion ambigüa en gascon, dongas ua hont potenciau de conflicte fonetic. Jo que'm pensi En Pèir Morà qu’a avut plan rason d’arcuélher aqueste mot "tobaquisme" hens lo son diccionari TeG. E puish, Pèir Morà estant Pèir Morà, b'ei enqüèra un auta bona rason tà har servir lo mot "tobaquisme", que tròbi jo.

"Caddie", "cadet", "to jump", "friar", "gadget", "harlot", "tornado", o de quauques gasconismes en anglés.

La setmana passada que vedom lo cas deu mot anglés "tornado" qui considerèm com a manlhèu gascon (e non pas espanhòu)  (gasc. "tornada"), atestat peu prumèr còp en anglés de cap a 1550. Tà tornar léger l'argumentacion en supòrt d'aquesta ipotèsi, ved. aquiu. Haut o baish de la medisha epòca (1520) que data la prumèra atestacion en anglés deu vèrbe to jump, un aute gasconisme possible- se non probable-  (de jumpa, jumpar) o, mei exactament, un ispanisme viatjaire transmés peu gascon a l'anglés (ved. Online Etym. Dict. ; que podetz tanben consultar lo men pòst consacrat a l'etimologia de "jumpar"). Que's pòt aisidament imaginar l'origina d'aqueste dusau manlhèu gascon qu'èra ligada a l'activitat a bòrd de las naus dab velas e passat tà l'argòt deus marins anglofònes, com lo quite mot tornado e com, mantun sègle mei tard, lo mot gadget (ved. mei avath). L'expressivitat deu mot gascon que miè tà la quasi extincion deus vèrbes genuinament anglés to spring e to hop au profieit deu manlhèu sinonime to jump.

Capdèths gascons qu'emigrèn en Gran Bretanha entà húger los conflictes e persecucions religiós e la misèria com ac atèsta lo mot caddie, mot escocés (1630) derivat deu gascon "capdèth".  Lo mot caddie que comencè per significar  "vagamond", "pelhandre" en parlar escocès (en scòts, lenga germanica d'Escòcia). Un sègle mei tard, lo mot que designava guards de la vila d'Edimborg ("black guards") qui formavan un batalhon semi-organizat dirigit per un capitani. Aquestes guards qu'èran miserables, vestits de perrècs e shens domicili. La nueit, que'us podèvan véder a dormir dehòra. Totun, que gaudivan de gran hidança de part deus poblants d'Edimborg segon un testimoniatge de l'epòca (1730).  Mei tard, lo mot que serví tà nomentar l'assistant deu golfaire (arron 1850).  Lo mot escocès qu'estó manlhevat per l'anglés dab aquesta darrèra significacion, puish lo mot qu'estó prestat tau francés (caddie).  L'anglés qu'a autanplan lo mot "cadet", manlhevat indirèctament deu gascon via lo francés. A l'origina (1630), lo mot anglés cadet qu'avè la significacion prumèra deu mot gascon (capdèth: frair mendre), un pauc mei tard qu'aparescó la significacion de gojat qui comença ua carrèra militara (1650) e, en la dusau meitat deu sègle 18, la d'estudiant en ua acadèmia militara (1775) (honts: Online Etymology Dict., ved. aquiu e acerà).

Plan mei ancians (respectivament sègle 12 e 13)  que son los gasconismes harlot e  friar. Aqueste darrèr mot  qui significa monge, que s'assembla hòrt au gasc. "fray", frair, deu quau lo mot anglés e deu derivar. Aqueste mot que sòu estar abusivament prengut per un gallicisme, per confusion dab lo fr. frère. Los  monges fondadors deus òrdis mendicants en Anglatèrra, vienguts deu continent, qu'èran probablament gascons, a l'epòca ua gran partida deus gascons qu'èran subjèctes deu rei d'Anglatèrra. Quant au mot harlot, la soa origina qu'ei generaument ignorada peus lingüistas, totun la solucion qu'apareish clarissima entau beròi òmi qui s'interèssa au lexic gascon: gasc. arlòt -id., d' arla, cf. arlar, arlant, arlandejar, etc (ved. Palay). Qu'èi dejà consacrat un pòst ad aqueste gasconisme viatjaire (h)arlot, ved. aquiu.  La h deu mot anglés harlot que deu viéner d'ua manèira gascona de prononciar lo mot cf. "harrèr" per "arrèr", "hentrar" per "entrar", "haut" per "aut", "gahús" per "gaús", etc,  qu'èi dedicat un pòst ad aquesta h de cohòrta, se voletz consultà'u, clicatz acitau.

Lo mot anglés 'cachalot', manlhevat deu francés, qu'ei d'origina gascona (sègle 17). Qu'estó atestat peu prumèr còp en un tèxte francés com 'cachalut', mot qui designava lo caverat especificament a Sent Joan de Lutz a la debuta deu sègle 17. Lo mot 'caishalut' qu'ei gascon, que deriva de 'caishau' per afixacion e que significa literauent 'provedit de caishaus'. Miei sègle mei tard, lo mot que cambiè d'afixe en hè's 'caishalòt', tostemps reportat com mot especific de St Joan de Lutz e de la region costèra de Biarritz-Baiona, region balenèra per excelléncia. Lo mot qu'estó manlhevat per lengas hòrt divèrsas (francés, espanhòu, basco, catalan, rus, finlandés, estonian, danés, esperanto, ozbèc, romanés, gaelic), on i designa aqueste baleiat caishalut qu'ei lo caverat. Entà'n saber mei, que podetz consultar lo messatge corresponent en clicar ací. Adonc, aquiu qu'avetz un aute exemple mei de 'success story' linguistic gascon, totun dab la particularitat de que lo mot èra originari deu gascon deu País Basco. En anglés, lo mot que's tròba en concurréncia defavorabla dab lo sinonime 'sperm whale'.


 Que voi clavar lo messatge d'uei en evocant lo cas d'un  gasconisme anglés relativament pro recent, qui a coneishut un succès lhèu autan gran com tornado e jump: qu'ei lo mot "gadget". La prumèra atestacion deu mot "gadget" en anglés non remonta pas sonque tà la fin de la prumèra meitat deu sègle 19. A l'origina, que hasè partida de l'argòt deus marins, deus naulèrs, lo mot que designava "any small mechanical thing or part of a ship for which they lacked, or forgot, a name"   (ved. Online Etymology Dict.),  qu'ei a díser ua petita causa mecanica quau que sia  o partida de la nau quau que sia qui los marins non sabèvan pas nomentar.

Com me  n'avisè Christophe Carreras, aqueste mot "gadget" qu'ei plan gascon. Que'u trobaratz hens lo diccionari gascon de Palay, grafiat gadjét. La definicion que nse'n balha Palay qu'ei com segueish:

gadjét; sm. - Petit ustensile; dim. de gàdjẹ, au figuré.

E la definicion deu mot gàdjẹ segon Palay (gatge en la gràfia emplegada en aqueste blòg, ved. P. Morà, dic. Tot en Gascon):

gàdjẹ; sm. - Gage, garantie; appointements, salaire; outil, ustensile; enfant . Au fig. personne sans grande valeur.
Que l'a prés en gàdjẹ, il l'a pris comme garantie;
Qu'a cent escuts per gàdjẹs, il a cent écus pour son salaire;
Da-m aquét gàdjẹ, donne-moi cet outil;
Aqueth gouyàt qu'ey û tristẹ gàdjẹ, ce garçon est un triste sire.

L'etimologia principau de gàdjẹ (gatge) qu'ei lo francic *wadja (fr. gage, gasc. gatge) entà las prumèras accepcions, dab possiblament l'influx deu mot romaní gadjo entà la darrèra (persona shens gran valor).

En tot cas, que podem constatar l'anglés qu'a prengut lo mot gascon tau quau. De l'anglés, lo mot qu'estó manlhevat peu francés, l'italian e d'autas lengas. Tornado, jump, gadget, tots aquestes mots que'nse rapèran que i avó ua longa tradicion gascona ligada a l'activitat nautica, que los gascons se hasossen sordats, mercenaris, corsaris,  bocanèrs, cosinèrs a bòrd o simples marins.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wiki, com a l'acostumada.

EDIT. De notar lo mot comun a l'anglés e au gascon: (lo, the) hap. En gascon hap que significa "1- causa que gahan sobtament", 2- "bona escadença (dic. TeG).  L'etimologia deu mot gascon que sembla dobla: la deu francés happer per la prumèra significacion, la deu mot norués (nordic ancian) happ: bona escadença, bona sòrta, autanplan manlhevat per l 'anglés (hap, id, cf. happy, happen etc), per la dusau. Lo mot anglés perhaps (dautescòps per hap) qui significa "dilhèu", que s'assembla hòrt, possiblament per coincidéncia, a ua construccion gascona (ved. lo comentari de JIG): per hap plus s finau adverbiau - > perhaps cf. gascon per hap = per sòrta.

Lo mot anglés "tornado" e vienerà de l'espanhòu "tronada" o deu gascon "tornada"?

Tornado: gasc. tornada, id. Mot comun a l'espanhòu e au catalan, viengut de l'anglés (tornado, id.). Aqueste darrèr mot  que seré, supausadament, ua deformacion deu mot espanhòu tronada. Totun la relacion deu mot tornado (vent violent  qui hè arremolins destructors)  dab lo tron no'm sembla  pas briga evidenta, nat pet de pericle n'accompanha... la tornada. Lo mot anglés tornado -antigament ternado (ca 1550), autanplan grafiat  tornatho, tornathe, turnado au sègle XVI , que s'assembla hòrt mei, morfologicament, foneticament e semanticament, au mot gascon "tornada", possiblament manlhevat en anglés a partir deu parlar deus marins gascons o, mei especificament, baionés e bascos deu nòrd.  L'activitat de corsari qu'estó ua especialitat baionesa e basca deu sègle 15 dinc au sègle 19. A prepaus deus espleits deus ueit cents corsaris baionés arlandejant Cuba e Santo Domingo au sègle XVI,  ved.  aquiu o tornatz léger, se podetz, lo libi famós de Pèir Rectoran sus aqueste subjècte.

 Lo sens prumèr de "tornada" en gascon contemporanèu qu'ei "arrebecada", "castig", "rostada", "corregida", lo sens segond qu'ei "viatge circular", "durada de temps", "retorn", "arrevirada"  (P. Morà, ved. l'adreça "tornada" hens lo dic. Tot en Gascon). Aquestas significacions que van plan dab lo concèpte ligat au mot tornado, hèra mei que non pas lo mot espanhòu tronada (tempèsta periclèra). A mei, que cau remarcar los anglofònes que  saben perfèitament distinguir, foneticament, la a atòna finau de la o atòna finau,  quitament quan los mots e son arribats de l'espanhòu (cf. la prononciacion anglesa de toponimes com Cuba, Nevada o Florida, de comparar dab Colorado o San Francisco). En fèit, que'm sembla la concurréncia de las divèrsas fòrmas graficas antigas deu mot au sègle 16, en particular  turnado dab "o" finau de comparar dab la soa varianta grafica gasconissima tornathe dab "e" finau, que's pòt mei aisidament explicar per la fonetica gascona de tornada que non per l'espanhòla la tronada. En gascon maritime, la tornada que's ditz 'le tournàde' (gràfia EGF). La o pretonica de 'tornathe' que's poderé explicar per influéncia de l'anglés turn (cf. la grafia antiga 'turnado') o quitament ua prononciacion basca o espanhòla deu mot gascon, comparatz lo mot gascon "torn" /tur/ e lo son equivalent semantic e filogenetic en basco deu nòrd: tornu /tornu/. Lo cas de la o pretonica  de tornado- tornade n"ei pas isolat en gascon se consideram lo nom de familha gascon 'Torné' (en gascon Tornèr) qui comparteish lo medish etimon e la medisha fonetica de la 'o' pretonica que tornado en espanhòu e tornade en francés (non pas com tourner e tourneur).  De la medisha faiçon, segon l'abat Foix, lo gascon baionés qu'a lo vèrbe "jumpolà" (en gràfia de l'autor,  en plaça de l'esperat "jumpoulà").  N'ei pas exclús que la 'masculinizacion' deu mot tornada ('le tournàde') en tornado sia d'origina espanhòla, n'avem un aute bon exemple semblant dab lo mot gasc. baionés (le) 'marraisha' vadut en 'esp. (el) 'marraxo' atestat au sègle 17 com  'marrajo'. En tot cas, quant au quite mot 'tornado', que s'agiré plan d'un gasconisme, prengut a tòrt per un ispanisme. Meilèu que non pas un ispanisme mau adaptat, the /el tornado qu'ei ua adaptacion anglesa, o hispano-anglesa, d'un mot deu lexic maritime baionés : le tornada ('le tournàde').

Ja sabetz ne m'agradan pas tròp las coincidéncias; deu men punt de vista, la question d'un manlhèu o d'un influx gascon tà explicar lo mot "tornado" qu'a d'estar pausada seriosament. Adonc, aquiu qu'ac avem començat a har. Los linguistas que haràn la rèsta.  Lo debat qu'ei obèrt. Enqüèra que la significacion de tempèsta manca a l'adreça "tornada" hens lo diccionari Tot en Gascon, qu'ei estada plan incorporada hens lo diccionari francés-occitan (gascon) PN en dus volumes a l'adreça deu mot francés tornade e que s'arretròba hens diccionaris occitans non-gascons, en particular lo de Na Josiana Ubaud devath la fòrma gascona deu mot: tornada. Ua tornada plan justa, a la hèita fin.

N.B. L'imatge qu'ei tirat de la wiki.