***
Βιβλιοπαρουσίαση: 5η Ανθολογία - Ε.Ε.Λ.Σ.Π.Η.
Ένωση Ελλήνων Λογοτεχνών Συγγραφέων Πέντε Ηπείρων - Ε.Ε.Λ.Σ.Π.Η.
Έτος ιδρύσεως 2002 - Έδρα: Furth Γερμανία
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΟΣΤΡΙΑ
Αθήνα, Ιούλιος 2017
***
Στεργιοπούλου Ασημίνα, Ελλάδα
Η
Μίνα Στεργιοπούλου γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα. Σπούδασε κλασική φιλολογία στο
ΕΚΠΑ και είναι υπ. διδάκτωρ (PhD) του πανεπιστημίου Αθηνών στον τομέα της
Αρχαίας Ελληνικής φιλολογίας, με ειδίκευση στο Αρχαίο Δράμα. Το 2012 τιμήθηκε
με το πρώτο βραβείο του κέντρου ερεύνης της ελληνικής λαογραφίας της Ακαδημίας
Αθηνών για μία συλλογή πρωτογενούς λαογραφικού και ιστορικού υλικού από την
περιοχή της Θεσσαλίας. Είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος μάστερ στην
αρχαία ελληνική γλώσσα και στο ερευνητικό έργο της περιλαμβάνονται μελέτες για
τον Όμηρο, τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Αριστοφάνη, τα Κύπρια
έπη, τον Κικέρωνα και τον Κάτουλλο. Εκπονεί διδακτορική διατριβή με θέμα την
Τραγωδία του Ευριπίδη.
Μίνα
Στεργιοπούλου, Φιλόλογος
Υπ.
διδάκτωρ κλασικής φιλολογίας πανεπιστημίου Αθηνών
minastergiop@yahoo.gr
ΟΔΥΣΣΕΑΣ
– ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ
Η
ελληνική λογοτεχνία αρχίζει με τα Ομηρικά Έπη. Τα Ομηρικά ποιήματα είναι μεν
τα πρώτα μνημεία του ελληνικού λόγου, βρίσκονται όμως στο τέλος μιας μεγάλης
επικής παράδοσης, που δημιούργησε πολλά μνημεία λόγου, τα οποία χάθηκαν. Οι
ρίζες αυτών των πολύστιχων έμμετρων αφηγήσεων μπορούν αναζητηθούν στην περιοχή
του προφορικού ηρωικού άσματος. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι τα Ομηρικά
Έπη διασώθηκαν μέσω της προφορικής παράδοσης από γενιά σε γενιά, καθώς
συνετέθησαν προφορικά (oralcomposition) και καταγράφηκαν μετά από δύο αιώνες,
εφόσον ο αιώνας του Ομήρου είναι ο 8ος, ενώ
η γραφή εισήχθη στην Ελλάδα τον 6ο αιώνα!
Τα Ομηρικά ποιήματα βρίσκονται στο τέλος μιας μεγάλης εποχής, της μυκηναϊκής,
και στην αρχή της αρχαϊκής.
Για
τις περιπέτειες και τον νόστο του Οδυσσέα στην Ιθάκη, μας επιτρέπεται, εξαιτίας
της φύσης του υλικού, να πιστεύουμε ότι υπήρχαν προηγούμενες διατυπώσεις. Όμως,
το γεγονός ότι ο ποιητής είχε στην διάθεσή του άφθονο επικό υλικό, με κανέναν
τρόπο δε σημαίνει ότι αυτός αποτελεί έναν συρραφέα και με κανέναν τρόπο δεν
μειώνεται η αξία του δημιουργού. Τουναντίον. Ας θυμηθούμε και την περίπτωση του
αρχαίου θεάτρου: οι δημιουργοί αντλούσαν τα θέματά τους από γνωστούς και
αγαπητούς στο ευρύ κοινό μύθους και οι αρχαίοι πήγαιναν, όχι για να δουν τι
πραγματεύεται ο δραματουργός αλλά πώς το πραγματεύεται.
Μέσα από την Οδύσσεια
και την Ιλιάδα φανερώνεται μια τέτοια αφηγηματική ευφυΐα, που
προσιδιάζει σε υψηλό καλλιτέχνημα και που δικαιώνει την άποψη ότι η Οδύσσεια
και η Ιλιάδα αποτελούν τα σπουδαιότερα έργα της παγκόσμιας
λογοτεχνίας, των οποίων η ακτινοβολία υπήρξε τόσο μεγάλη, που έμελλε να
σημαδέψει ανεξίτηλα την μεταγενέστερη και νεώτερη τέχνη. Ο μύθος του Οδυσσέα
ήταν ιδιαίτερα αγαπητός από μόνος του αλλά συνέβαλε αποφασιστικά σ’ αυτό και ο
τρόπος που τον χειρίστηκε ο Όμηρος. Η Οδύσσεια οφείλει την ύπαρξή της
στον Οδυσσέα. Επομένως, ο Οδυσσέας τροφοδότησε με υλικό την Οδύσσεια και
το έπος με την σειρά του διέσωσε και προέβαλε τον μύθο του Οδυσσέα!
Ο
μύθος του Οδυσσέα υπήρξε ιδιαιτέρως δημοφιλής και, ακόμη και μετά την παρακμή
του ηρωικού έπους, συνέχισε να τροφοδοτεί την ελληνική και τη ρωμαϊκή τέχνη,
και όχι μόνο. Οι δραματουργοί της κλασικής εποχής παρουσιάζουν το πολυμήχανο
ήρωα άλλοτε να πρωταγωνιστεί, άλλοτε να μετέχει κι άλλοτε απλώς να αποτελεί
σημείο αναφοράς για τους τραγικούς ήρωες. Οι Αλεξανδρινοί συγγραφείς, οι ρήτορες
της Β’ Σοφιστικής και οι επικοί των μεταχριστιανικών χρόνων μνημονεύουν τον
Οδυσσέα σε κάθε ευκαιρία. Στο πέρασμα των χρόνων, η ελληνική μυθολογία γίνεται
γνωστή στη Δύση. Έπειτα, με την Αναγέννηση και τον κλασικισμό και ως τις μέρες
μας ο Οδυσσέας γίνεται αγαπητό θέμα για την λογοτεχνία, την μουσική, το θέατρο,
τις εικαστικές τέχνες. Το αναρίθμητο πλήθος οδυσσειακών έργων ελληνικών και
ξένων αποδεικνύει πόσο αστείρευτη πηγή φαντασίας και δημιουργικής έμπνευσης
αποτέλεσε και αποτελεί ο πολυμήχανος θαλασσοπόρος και οι περιπέτειές του.
Ενδεικτικά αναφέρουμε: ποιητικά έργα, όπως ο Οδυσσέας (1842) του Α.
Τέννυσον και η Οδύσσεια (sic) (1928) του Ν. Καζαντζάκη, μυθιστορήματα
όπως ο Οδυσσέας (1921) του Τζ. Τζόυς, θεατρικά έργα, όπως το Οδυσσέα
γύρισε σπίτι (1966) του Ι. Καμπανέλλη, πίνακες ζωγραφικής, όπως Οδυσσέας
και Ναυσικά του Ρούμπενς (1577-1640),
μπαλέτα, όπως η Οδύσσεια του Γ. Νοϊμάγερ (σε μουσική Γ. Κουρουπού,
1995), όπερες, όπως Η επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη (1640) τουK.
Μοντεβέρντι. Αμέτρητα έργα, ανάμεσα στα οποία ακόμα και εκλαϊκευμένες
εικονογραφημένες παιδικές διασκευές κρα-τούν ζωντανό το μύθο και τη γοητεία του
ήρωα.
Γεγονότα
του μύθου πριν από την Τρωϊκή εκστρατεία
Κεφαλίδες
– οι πρόγονοι του Οδυσσέα
Το
γενεαλογικό δέντρο του Οδυσσέα είναι σκοτεινό και δυσνόητο. Ο Κέφαλος, εγγονός
του Αίολου και προπάππους του Οδυσσέα, κυρίεψε την Κεφαλληνία και της έδωσε το
όνομά του. Κάποτε πήγε στο μαντείο των Δελφών, για να ρωτήσει αν θα αποκτήσει
παιδιά. Ο θεός τού έδωσε την εντολή να σμίξει με το πρώτο θηλυκό ζώο που θα
έβρισκε μπροστά του. Όταν ο Κέφαλος επέστρεψε στην πατρίδα του συνάντησε μια
αρκούδα, ενώθηκε μαζί της και τότε εκείνη μεταμορφώθηκε σε γυναίκα, που σε
εννέα μήνες γέννησε τον Αρκείσιο. Γιός του Αρκείσιου ήταν ο Λαέρτης. Στην Οδύσσεια
αναφέρει ότι, όταν ήταν νέος, είχε κυριεύσει με το στρατό του το Νήρικο,
μια πόλη της Ακαρνανίας στο στενό της Λευκάδας. Μεταγενέστερες πηγές αναφέρουν
ότι είχε πάρει μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία και στο κυνήγι του καλυδώνιου
κάπρου. Πότε ακριβώς παραχώρησε το θρόνο της Ιθάκης στο γιο του τoν Οδυσσέα, δε
γνωρίζουμε. Στην τραγωδία Ἰφιγένεια
ἡ ἐν Αὐλίδι του Ευριπίδη ο μυθικός
Σίσυφος αναφέρεται ως πατέρας του Οδυσσέα και όχι ο Λαέρτης.
Η
οικογένεια των Κεφαλιδών είχε το χαρακτηριστικό ότι μέχρι ένα σημείο ήταν μονόκληρη.
Ούτε ο Αρκείσιος, ούτε ο Λαέρτης,
ούτε ο Οδυσσέας είχαν αδελφούς4. Μόνο
αδελφές του Οδυσσέα αναφέρονται. Υπάρχουν όμως και άλλες πηγές που παρουσιάζουν
πολλά άλλα τέκνα του Οδυσσέα, εκτός από τον Τηλέμαχο. Σύμφωνα με την Τηλεγονία,
όπως θα δούμε αναλυτικά παρακάτω, ο Οδυσσέας απέκτησε και ένα γιο με την Κίρκη,
τον Τηλέγονο, καθώς και ένα γιο με την Καλλιδίκη βασίλισσα των Θεσπρωτών, τον
Πολυποίτη. Τέλος, σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησιόδου ο Οδυσσέας είχε
δεκαέξι γιους και μια κόρη.
4 Αυτό αναφέρεται για τη μυθική γενεαλογία της Ιθάκης, Βλ.
Κακ-ριδής Ι. Θ., τόμος 3, οι ήρωες. Άλλες πηγές όμως παρουσιάζουν, όπως θα
δούμε κατωτέρω, πολλά άλλα τέκνα του Οδυσσέα.
5 Βλ. Κακριδής Ι. Θ. 1986, τόμ. 3, σ.
207 κ.ε.
Τα
παιδικά χρόνια του Οδυσσέα5
Το
όνομα του Οδυσσέα οφείλεται στον παππού του από την πλευρά της μητέρας του.
Κάποτε που ο Αυτόλυκος ταξίδεψε στην Ιθάκη, για να δει τους συγγενείς του, η
κόρη του η Αντίκλεια είχε μόλις γεννήσει ένα αγοράκι και όταν ζητήθηκε από τον
Αυτόλυκο να ονομάσει το αγοράκι, εκείνος είπε ότι το γιο τους ήθελε να τον
βγάλουν Οδυσσέα, γιατί ο ίδιος είχε αγανακτήσει με πολύ κόσμο και πολύς κόσμος
έχει αγανακτήσει μαζί του (πολλοῖσιν ὀδυσσάμενος ἀνδράσιν). Και όταν γινόταν
παλικάρι, θα πήγαινε να τον βρει στο σπίτι του στον Παρνασσό, κι εκείνος θα του
έδινε δώρα πολλά.
Μόλις
ο Οδυσσέας μεγάλωσε, ξεκίνησε να βρει τους συγγενείς της μητέρας του. Ο παππούς
του, η γιαγιά του Αμφιθέα και οι θείοι του τον υποδέχθηκαν με μεγάλη χαρά, ενώ
ο Αυτόλυκος, για να διασκεδάσει τον εγγονό του, οργάνωσε ένα κυνήγι στα
φαράγγια του Παρνασσού. Ο Οδυσσέας χτύπησε έναν κάπρο με το κοντάρι του, το
θηρίο όμως πρόλαβε και του
έσκισε βαθιά το γόνατο. Ο παππούς και οι γιοι του περιποιήθηκαν την πληγή και
σταμάτησαν το αίμα με ξόρκια. Γυρίζοντας στο σπίτι, περίμεναν να κλείσει η
πληγή και έπειτα τον ξεπροβόδισαν για την Ιθάκη με πολλά δώρα. Το σημάδι στο
πόδι του δεν έφυγε ποτέ και αποτέλεσε σημείο αναγνώρισης για την Ευρύκλεια,
όταν ο ήρωας μετά από είκοσι χρόνια θα γυρίσει στην πατρίδα του.
Σταλμένος από τον πατέρα του και
τους δημογέροντες, ο έφηβος Οδυσσέας θα ξεκινήσει για την πρώτη του διπλωματική
αποστολή στην Μεσσήνη, για να ζητήσει πίσω τα τριακόσια πρόβατα και τους
βοσκούς τους, που είχαν αρπάξει οι Μεσσήνιοι από την Ιθάκη. Δεν γνωρίζουμε το
αποτέλεσμα αυτής της αποστολής, παρά μόνο ότι στη Μεσσήνη ο Οδυσσέας γνώρισε
τον Ίφιτο, το γιο του Εύρυτου, που βρισκόταν στα ίδια μέρη. Οι δυο νέοι
αντάλλαξαν δώρα μεταξύ τους. Ο Οδυσσέας έδωσε ένα κοντάρι κι ένα σπαθί κι
εκείνος του χάρισε ένα τόξο, κληρονομημένο από τον πατέρα του. Η φιλία τους δεν
ολοκληρώθηκε, γιατί ο Ίφιτος σκοτώθηκε από τον Ηρακλή. Ο Οδυσσέας δεν έπαιρνε
ποτέ το πολύτιμο δώρο μαζί του στις εκστρατείες, για να μη χαθεί, παρά το φύλαγε
στο σπίτι του μαζί με άλλα κειμήλια, για να το φορεί μόνο στο νησί του. Αυτό
είναι το περίφημο τόξο, με το οποίο ο Οδυσσέας θα σκοτώσει τους μνηστήρες
γυρίζοντας στην Ιθάκη.
Οδυσσέας
και Πηνελόπη6
6 Ό. π.
Οι
γονείς της Πηνελόπης στην αρχή την πέταξαν στην θάλασσα,
για να πνιγεί, αλλά ένα κοπάδι πηνέλοπες (είδος πάπιας), σήκωσαν το μωρό στις
φτερούγες τους και το μετέφεραν στην ακρογιαλιά. Οι γονείς της, έπειτα από αυτό το θαύμα,
αποφάσισαν να την κρατήσουν και την ονόμασαν Πηνελόπη.
Όταν η Πηνελόπη μεγάλωσε, έγινε
μια όμορφη και συνετή κοπέλα, την οποία πλήθος νέων ερχόταν να ζητήσει από τον
πατέρα της. Έτσι, ο πατέρας της, ο Ικάριος, οργάνωσε αγώνα δρόμου, προκειμένου
να παντρέψει την Πηνελόπη με το νικητή. Στον αγώνα νίκησε ο Οδυσσέας και από
ευγνωμοσύνη στην Αθηνά ίδρυσε τρία ιερά στην Αθηνά Κελεύθεια (κέλευθος =
δρόμος).
Μετά τον γάμο ο Ικάριος, για να μη
χωριστεί από την Πηνελόπη, παρακάλεσε τον Οδυσσέα να εγκατασταθεί με την οικογένειά
του στην Λακεδαίμονα. Ο Οδυσσέας όμως αρνήθηκε και καθώς το ζευγάρι κίνησε για
την Ιθάκη, ο Ικάριος τους ακολουθούσε με το άρμα του. Τότε ο Οδυσσέας είπε στην
Πηνελόπη να διαλέξει ανάμεσα στον άντρα και τον πατέρα της. Εκείνη από ντροπή
σκέπασε το κεφάλι με το ιμάτιο και ο πατέρας της κατάλαβε τη σημασία της
χειρονομίας της και τους άφησε να φύγουν, στήνοντας ένα άγαλμα της Αιδούς
στο μέρος όπου χωρίστηκαν.
Σχετικά
με την παράδοση ότι ο Οδυσσέας, για να παντρευτεί την Πηνελόπη, χρειάστηκε να
νικήσει σε αγώνα δρόμου, μία παραλλαγή7 αναφέρει
ότι ο Τυνδάρεως, όταν βοηθήθηκε από τον Οδυσσέα στον γάμο της κόρης του,
υποσχέθηκε να πείσει τον αδελφό του τον Ικάριο να κάνει γαμπρό του τον Οδυσσέα.
7 Απολλόδωρος 3, 132, Υγίνος 78
Δύο
εκδοχές υπάρχουν για τον γάμο του Οδυσσέα με την Πηνελόπη. Η πρώτη εκδοχή, που
περιγράφει και ο Όμηρος, θέλει τον Οδυσσέα να νικά τους αντίζηλούς του σε αγώνα
δρόμου, που είχε
προκηρύξει ο Ικάριος, πατέρας της Πηνελόπης. Σύμφωνα με την δεύτερη εκδοχή, ο
Οδυσσέας για την βοήθεια που προσέφερε στον Τυνδάρεω στο γάμο της Ελένης, πήρε
ως αντάλλαγμα την κόρη του αδερφού του, Ικαρίου. Δηλαδή, στην αρχή, ο Οδυσσέας
ήταν ένας από τους υποψήφιους μνηστήρες της Ελένης, κόρης του Τυνδάρεω. Ο
Τυνδάρεως όμως, φοβούμενος ότι θα προσβάλλει τους διάσημους μνηστήρες που είχαν
συγκεντρωθεί, καθυστερούσε την διαδικασία επιλογής. Τότε ο Οδυσσέας, που είχε
υποσχεθεί να λύσει το πρόβλημα, πρότεινε να ορκιστούν όλοι οι μνηστήρες ότι θα
υποστηρίζουν και θα βοηθούν όποιον διάλεγε η Ελένη για σύζυγό της. Η Ελένη
διάλεξε τον Μενέλαο, τον πιο ισχυρό από αυτούς.
Μια τρίτη παραλλαγή8 αναφέρει ότι ο Λαέρτης, όταν έμαθε πόσο όμορφη και
συνετή ήταν η Πηνελόπη, την ζήτησε από τον πατέρα της για το γιο του.
8 Φερεκύδης FGrHist 3 F 129
9 Βλ. σελ. 13, 14, 15
Οι
απόγονοι του Οδυσσέα
Σύμφωνα
με την μυθική γενεαλογία της Ιθάκης9, ο
Οδυσσέας ήταν μονόκληρος, εφόσον είχε ένα γιο, όπως φαίνεται και από την
ομηρική Οδύσσεια, τον Τηλέμαχο. Στην Τηλεγόνεια ο Οδυσσέας έχει
άλλους δυο γιούς, τον Τηλέγονο και τον Πολυποίτη.
Ησιόδου
Θεογονία 1111 κε, κ.α.:
Ο
Οδυσσέας όμως φαίνεται ότι απέκτησε, σύμφωνα με αρχαία παράδοση δεκαέξι γιους
και μια κόρη: τρεις γιους από την Πηνελόπη, τον Τηλέμαχο, τον Αρκεσίλαο και τον
Πτολιπόρθη, έναν γιο
από την κόρη του Θόαντα του Αιτωλού, τον Λεοντοφόνο, οκτώ γιούς και μια κόρη
από την Κίρκη, τον Τηλέγονο, τον Άγριο, τον Λατίνο, τον Αύσωνα, τον Ρώμο, τον
Αντεία, τον Αρδέα, τον Κασσιφόνη και την Κασσιφόνη. Επίσης, απέκτησε δύο γιούς
από την Καλυψώ, τον Ναυσίθοο και τον Ναυσίνοο, έναν από την Καλλιδίκη, τον
Πολυποίτη κι έναν ακόμη από την Ευίππη (κόρη του Τυρίμμα, βασιλιά της Ηπείρου),
τον Λεντόφρονα ή Ευρύαλο. Πάντως, οι οχτώ γιοι από την Κίρκη και οι δυο από την
Καλυψώ προϋποθέτουν αντιστροφή του παραδοσιακού χρόνου παραμονής του κον-τά
στις δυο νύμφες και τροποποίηση παλιότερων διηγήσεων από τον Όμηρο ή από
προηγούμενούς του επικούς ποιητές
Ο
θάνατος του Οδυσσέα
α. Η
επική παραλλαγή
Στο
τέλος της Οδύσσειας μένουμε με την εντύπωση πως ο ήρωας θα έφευγε από
την ζωή σε βαθιά γεράματα και από φυσικό θάνατο (σ 230). Επίσης, ένα άλλο
στοιχείο που δεν αντιβαίνει στην Οδύσσεια είναι ότι ο Οδυσσέας
γυρίζοντας από την Θεσπρωτία βρήκε άλλον ένα γιο από την Πηνελόπη, τον
Πτολιπόρθη10. Η παράδοση γνωρίζει κι άλλες περιπέτειες του ήρωα. Οι κάτοικοι της
Ιθάκης ιστορούσαν πως ο Οδυσσέας αναγκάστηκε να αφήσει τον θρόνο της Ιθάκης
στον Τηλέμαχο και να εγκατασταθεί στην Ιταλία. Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή
καταφεύγει στην Αιτωλία, παντρεύεται την κόρη του Θόαντα και πεθαίνει εκεί.
Επίσης, ο ιστορικός Θεόπομπος11 αναφέρει μια τρίτη εκδοχή: ο
Οδυσσέας γυρίζοντας στην Ιθάκη βρήκε την Πηνελόπη να έχει συνάψει σχέσεις με
τους μνηστήρες και γι’ αυτό έφυγε, πήγε στην Τυρρηνία, όπου ίδρυσε τη Γορτυνία.
Η πιο γνωστή παράδοση αναφέρει ότι ο Οδυσσέας χάνει τη ζωή του από το κεντρί
του
10Τηλεγόνια απόσπ. 1, Απολλόδωρος, Επιτομή 7, 35
11 Βλ. Κακριδής Ι. Θ. 1986, τόμ. 5, σ. 305. σαλαχιού, που είχε βάλει ο
Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, στο κοντάρι του12. Σε μεταγενέστερη παράδοση13, ο Τηλέμαχος παντρεύεται την κόρη της Κίρκης, την
Κασσιφόνη, που είχε γεννηθεί από τον Οδυσσέα.
12 Πρβλ. Λυκόφρονα 795 και Σχόλια, Νίκανδρο, Θηριακά 835 κ.ε.,
Απολλόδωρο, Επιτομή 7, 36 κ.ε., Σχόλια στον Όμηρο λ 134.
13 Τζέτζης, Σχόλια στο Λυκόφρονα 808.
Κατόπιν, ο Τηλέμαχος σκοτώνει την Κίρκη και η Κασσιφόνη τον Τηλέμαχο.
Με
την παρέμβαση της Αθηνάς ο πόλεμος που είχε ξεσπάσει μεταξύ του Οδυσσέα και των
Ιθακησίων (εξαιτίας της μνηστηροφονίας), σταματά και οι αντίμαχοι
συμφιλιώνονται. Οι συγγενείς των μνηστήρων φροντίζουν τα της ταφής τους και ο
Οδυσσέας, αφού θυσίασε στις Νύμφες, φεύγει για την Ήλιδα, για να επιθεωρήσει τα
κοπάδια του. Ένας παλιός σύντροφος του πολέμου, ο βασιλιάς Πολύξενος, εγγονός
του Αυγεία (Ιλιάδα, Β 623) τον φιλοξένησε και του χάρισε έναν πολύτιμο
κρατήρα. Κατόπιν, γύρισε στην Ιθάκη και θυσίασε στους θεούς και έπειτα έφυγε
για την Θεσπρωτία κρατώντας ένα κουπί στον ώμο, όπως του είχε ορίσει στον Άδη ο
Τειρεσίας. Όταν έφτασε, άνθρωποι που δε γνώριζαν τίποτα από θάλασσα, τον
ρώτησαν γιατί κουβαλάει αυτό το λιχνιστήρι. Ο Οδυσσέας κατάλαβε ότι αυτός ήταν
ο τόπος, όπου θα έπρεπε να μπήξει το κουπί και να θυσιάσει έναν ταύρο, έναν
κάπρο και ένα κριάρι στον θεό Ποσειδώνα. Παράλληλα, στην Θεσπρωτία πλαγιάζει με
την Καλλιδίκη, η οποία ήταν βασίλισσα της χώρας και η οποία του χαρίζει ένα
γιο, τον Πολυποίτη. Εν τω μεταξύ, ξεσπά πόλεμος μεταξύ των Θεσπρωτών και των
Βρύγων και ο Οδυσσέας προΐσταται του στρατού των Θεσπρωτών και νικά. Η
Καλλιδίκη πεθαίνει και ο
Οδυσσέας, αφού παραδίδει την εξουσία στον Πολυποίτη, γυρίζει στην Ιθάκη.
Ταυτόχρονα, η Κίρκη είχε αποκτήσει
από τον Οδυσσέα ένα γιο, τον Τηλέγονο (τον ονόμασε έτσι γιατί όταν γεννήθηκε ο
πατέρας του ήταν μακριά), ο οποίος μόλις μεγάλωσε ξεκίνησε για την Ιθάκη
αναζητώντας τον πατέρα του. Ταξιδεύοντας ο Τηλέγονος αράζει σε μια έρημη
ακρογιαλιά της Ιθάκης, χωρίς να ξέρει που βρίσκεται. Ορισμένοι από τους ναύτες
του αρπάζουν μερικά ζώα από τα κοπάδια που έβοσκαν στο νησί. Σύντομα το παλάτι
ενημερώνεται πως ένα εχθρικό καράβι λεηλατεί το νησί. Ο Οδυσσέας παίρνει τα
όπλα και κατεβαίνει στην ακρογιαλιά. Ο Τηλέγονος μονομαχεί με τον πατέρα του
και, χωρίς να ξέρει ότι είναι ο Οδυσσέας, τον σκοτώνει. Επομένως, επιβεβαιώθηκε
η πρόγνωση του Τειρεσία, ο οποίος είχε πει στον Οδυσσέα ότι ο θάνατος θα τον
έβρισκε ἐξ ἁλός (σ 226 και 230).
Πραγματικά, το φονικό όπλο ήταν θαλασσινό, διότι ο Τηλέγονος, προκειμένου να
επιδιορθώσει το κοντάρι του, αναγκάστηκε να χρησιμοποιήσει για λόγχη το
φαρμακερό κεντρί από ένα μεγάλο σαλάχι. Όταν ο Τηλέγονος κατάλαβε τι συνέβη,
ήταν αργά. Κατόπιν, αφού φόρτωσε το κορμί του Οδυσσέα στο καράβι, πήρε μαζί την
Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο και τους πήγε στο νησί της Κίρκης, στηνΑία. Η Κίρκη
έκανε την Πηνελόπη και τον Τηλέμαχο αθάνατους και έπειτα παντρεύτηκε τον
Τηλέμαχο, ενώ ο Τηλέγονος παντρεύτηκε την Πηνελόπη14.
14 Από την Κίρκη και τον Τηλέμαχο γεννιέται ο Λατίνος, ενώ από την
Πηνελόπη και τον Τηλέγονογεννιέται ο Ιταλός (Υγίνος 127).
β. Η
παραλλαγή του Σοφοκλή
Παραλλαγή του θανάτου του Οδυσσέα
αποτελεί η τραγωδία του Σοφοκλή Ὀδυσσεύς ἀκανθοπλὴξ η Νίπτρα15. Ο
Οδυσσέας μετά τις περιπλανήσεις του αποφάσισε, προτού γυρίσει στην Ιθάκη, να
πάει στο μαντείο της Δωδώνης, για να ρωτήσει για τους κινδύνους που τον
περιμένουν στο νησί του16. Εκεί μαθαίνει πως ο θάνατος
θα τον έβρισκε από τον γιο του. Ο Οδυσσέας αγνοώντας πως έχει ένα γιο από την
Κίρκη, γυρίζει στην Ιθάκη αποφασισμένος να φυλαχτεί από τον Τηλέμαχο. Πρώτα
πηγαίνει στον Εύμαιο σαν ξένος ταξιδιώτης. Εκείνος τον πηγαίνει στο παλάτι,
όπου τον αναγνωρίζει μία σκλάβα, η Αντίφαττα, καθώς του πλένει τα πόδια. Όταν
τον ενημερώνει ότι ο Τηλέμαχος λείπει προς αναζήτηση του πατέρα του, ο Οδυσσέας
ηρεμεί για λίγο και φανερώνεται στην Πηνελόπη. Κάνει συμφωνία με τους μνηστήρες
να φύγουν από το παλάτι, χωρίς να τους σκοτώσει, με τον όρο να τον αποζημιώσουν
για τις ζημιές που είχαν προξενήσει.
15 Βλ. Κακριδής Ι. Θ., 1986, τόμ. 5 σ.304.
16 Το θέμα της μετάβασης του Οδυσσέα στη Θεσπρωτία, ο Σοφοκλής το
πήρε από τις ψεύτικες ιστορίες που είπε ο ήρωας στην Πηνελόπη και τον Εύμαιο
στην Οδύσσεια (ξ 314, τ 270).
17 Ο Αισχύλος αποφεύγει την
πατροκτονία στους Ψυχαγωγούς του (απόσπ. 478) με τον εξής τρόπο: Ο Τειρεσίας
προέβλεψε ότι ο Ο-δυσσέας θα σκοτωνόταν από το αγκάθι ενός ψαριού που θα βρισ-
Αργότερα,
φτάνει στο παλάτι η είδηση ότι ένα καράβι έπιασε στην Ιθάκη και οι ναύτες του
λεηλατούν τα περιβόλια. Ο Οδυσσέας τρέχει με το στρατόν εναντίον των εχθρών,
αλλά χτυπιέται από τον αρχηγό των εχθρών μ’ ένα κοντάρι, που αντί για σιδερένια
λόγχη, είχε το αγκάθι ενός σαλαχιού. Τότε τον πηγαίνουν πληγωμένο και
ετοιμοθάνατο στο παλάτι, όπου ο Οδυσσέας ξεσπά εναντίον του μαντείου που τον
ξεγέλασε ότι θα πεθάνει από χτύπημα του γιου του, ενώ εκείνος πεθαίνει
χτυπημένος από έναν ξένο17. Τότε φανερώνεται πως ο
ξένος ήταν ο γιος του από την Κίρκη.
18 Βλ. Κακριδής Ι. Θ. ό. π., σ. 305
19 ‘Ο. π., σ. 304.
Η
ανασύσταση του έργου είναι δύσκολη και, συν τοις άλλοις, το τέλος έχει χαθεί.
Πάντως, για κάποια στοιχεία του έργου μας δίνουν πληροφορίες τα αποσπάσματα της
τραγωδίας του Πακουβίου Niptra (1-11 Ribbek)18.
Οδυσσέας
και Ευρύαλος19
Ο
Οδυσσέας μετά το φόνο των μνηστήρων ταξιδεύει στη Δωδώνη, για να πάρει χρησμό.
Εκεί τον φιλοξενεί ο βασιλιάς Τυρίμμας, που είχε μια όμορφη κόρη, την Ευίππη.
Όταν ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη, η Ευίππη έφερε στον κόσμο ένα αγόρι, γιο
του Οδυσσέα, που το ονόμασε Ευρύαλο.
Όταν
ο Ευρύαλος μεγάλωσε, πήγε στην Ιθάκη, για να βρει τον πατέρα του. Μαζί έφερε
μια επιστολή με μυστικά σημάδια, για να το δώσει στον πατέρα του και να τον
αναγνωρίσει. Ο Οδυσσέας όμως έτυχε να λείπει κι έτσι το γράμμα έπεσε στα χέρια
της Πηνελόπης. Η Πηνελόπη αποφάσισε να εξοντώσει τον Ευρύαλο, από φόβο μήπως
παραγκωνιστεί ο Τηλέμαχος από τον πατέρα του. Μόλις ο Οδυσσέας επέστρεψε στο
παλάτι, η Πηνελόπη τον έπεισε ότι ο ξένος είχε έλθει για να σκοτώσει τον
Οδυσσέα. Ο Οδυσσέας πείθεται και σκοτώνει τον Ευρύαλο. Ο Οδυσσέας όμως σύντομα
θα βρει το θάνατο από τον Τηλέγονο, το γιο που είχε με την Κίρκη.
Δεν
γνωρίζουμε από πού άντλησε ο Σοφοκλής την υπόθεση της τραγωδίας του. Μπορεί να
την επινόησε ο ίδιος. Εδώ ο Ευρύαλος έχει πάρει τη θέση του Τηλέγονου και οι όροι έχουν
αντιστραφεί, καθώς ο γιος σκοτώνεται από τον πατέρα. Επίσης, σε μια παραλλαγή
που διασώζει ο Ευστάθιος20
φαίνεται ότι ο
Τηλέμαχος σκοτώνει τον αδελφό του, παρακινημένος από τη μητέρα του, και έτσι ο
Οδυσσέας απαλλάσσεται από την παιδοκτονία.
20 1796, 50, π 118
Ο
Τρωϊκός κύκλος – Ο Τρωϊκός πόλεμος
και ο
ρόλος του Οδυσσέα
Παρά
το γεγονός ότι η παρούσα μελέτη αναφέρεται στον μύθο του Οδυσσέα και όχι στον
μύθο του Τρωϊκού πολέμου γενικότερα, είναι απαραίτητη μια σύντομη αναφορά σε
όλα τα έπη του τρωικού Κύκλου, γιατί έτσι θα παρακολουθήσουμε απρόσκοπτα την
πορεία του ήρωα μέσα στο ηρωικό έπος συνολικά, και θα δούμε τα γεγονότα που
συσχετίζονται με τον Οδυσσέα δημιουργώντας μια πλήρη εικόνα της προσωπικότητας,
των πράξεων των κινήτρων και τελικώς του μύθου του.
Η
ποιότητα των ποιημάτων του τρωικού Κύκλου (εκτός της Ιλιά-δας και της Οδύσσειας)
δεν μπορεί, κατά τον Αριστοτέλη (Ποιητι-κή 1459a 30-b 16) να συγκριθεί
με την ποιότητα των Ομηρικών Επών. Όμως τα ποιήματα αυτά συμπληρώνουν την
εικόνα των τρωϊκών συμβάντων, όπως αυτή παρουσιάζεται στα δυο Ομηρικά Έπη,
εφόσον οι ποιητές τους επεδίωκαν να καταγράψουν ποικίλα γεγονότα, τα οποία βρίσκονταν έξω από τα
Ομηρικά Έπη. Σύμφωνα με μαρτυρίες, εκτός από το κείμενο της Ιλιάδας
και της Οδύσσειας, οι αρχαίοι και οι Βυζαντινοί είχαν στην
διάθεσή τους στοιχεία για τον Τρωϊκό πόλεμο και το Νόστο των Ελλήνων, που για
μας σήμερα είναι άγνωστα. Ας μην ξεχνάμε ότι ο δραματικός χρόνος της Ιλιάδας
καλύπτει μόνο μέρος της δεκάχρονης πολιορκίας της Τροίας, δηλαδή τα
γεγονότα γύρω από το επεισόδιο της οργής του Αχιλλέα, που διαρκούν πενήντα δύο
ημέρες, ενώ ο δραματικός χρόνος της Οδύσσειας καλύπτει την τελευταία
φάση του Νόστου του Οδυσσέα, ένα διάστημα σαράντα ημερών, ανεξαρτήτως αν εντός
αυτών των δραματικών χρόνων εγκιβωτίζονται τα δέκα χρόνια του πολέμου και τα δέκα
χρόνια της περιπλάνησης του Οδυσσέα, αντιστοίχως.
Ο
επικός Κύκλος (ή «τα κύκλια» έπη) αποτελείται από μια σειρά ποιημάτων,
από τα οποία σώθηκαν μόνο η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, που ανήκουν
ιδιαίτερα στον Τρωϊκό Κύκλο. Από τα υπόλοιπα σώθηκαν μόνο πληροφορίες
και λίγα αποσπάσματα. Οι πληροφορίες προέρχονται κυρίως από τις περιλήψεις της Χρηστομάθειας
του Πρόκλου21.
21 Η Χρηστομάθεια διασώζεται περιληπτικά
στην Επιτομή της Βιβλιοθήκης του Πατριάρχη Φωτίου (9ος αι.) και σε άλλες πηγές. Σχετικά με
τη Χρηστομάθεια και τα αποσπάσματα του Κύκλου, βλ. T. W. Allen, HomeriOpera
(Oct, 1912, επανέκδοση 1946), τόμοςV, σελ. 93κκ. Για τη σχέσητου Κύκλου με τον
Όμηρο, βλ. το αναλυτικό άρθρο του Griffin (1977).
Τα
έπη του τρωικού Κύκλου είναι :
1. Τα
Κύπρια έπη
2. Η Ιλιάδα
3. Η Αιθιοπίδα
4. Η Μικρά
Ίλιάς
5. Η Ιλίου
Πέρσις
6. Οι
Νόστοι
7. Η Οδύσσεια
8. Η Τηλεγόνεια
ή Τηλεγονία ή Θεσπρωτίδα
Επιλογή Βιβλιογραφίας
v
Allen T. W., 1912: Homeri Opera (HOp),
tom I-V, Oxonii (OCT)
v
Βοσκός Α. Ι., 1995: ΑρχαίαΕλληνική Γραμματεία, τομ. 1, Ποίηση
Επική– Λυρική – Δραματική, (Ίδρυμα Αναστάσιος Γ. Λεβέντης, Συνεργάτες: A.
Λουκάς – Ε. Χατζηιωάννου – Δημοσθένους, Γενική Εποπτεία Πάτροκλος Σταύρου),
Λευκωσία
v
Γιατρομανωλάκης Γ., 1996: Δίκτης ο Κρητικός, Εφημερίδα του Τρωικού
πολέμου / Δάρης ο Φρύγας, Ιστορία για την άλωση της Τροίας (εισαγωγή και
μετάφραση από τα λατινικά Γ. Γιατρομανωλάκης)
v
Γιατρομανωλάκης Γ., 1980: «Αρχέτυπο και μυθολογικά σύμβολα στα Άσματα
του Τ. Σινόπουλου», Εποπτεία, τχ. 51 (1980), σελ. 801-807
v
CodinoF., 1981: Eἰσαγωγὴ στὸν Ὃμηρο, μετάφρ. Βανδῶρος Γ. Δ., (τίτλος πρωτοτύπου:IntroduzioneaOmero,
1965), Αθήνα
v
Εasterling P.E. – Knox B.M.W., 2000: Ἱστορία
τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Λογοτεχνίας, μετάφραση
Κονομή Ν. – Γρίμπα Χ. – Κονομή Μ., (α’ έκδ.: 1990), (τίτλος πρωτοτύπου:
TheCambridgeHistoryoftheClassicalLiterature), Αθήνα.
v
EdwardsM., 2001: Όμηρος, ο ποιητής της Ιλιάδος, μετάφρ. Λιάπη
Β., Μπεζαντάκος Ν., Αθήνα
v
GrimalP., 1991: Λεξικὸ τῆς Ἑλληνικῆς καὶ
Ρωμαϊκῆς
Μυθολογίας, επιμ. ελλην. έκδ. Β. Ατσαλός (τίτλοςπρωτοτύπουDictionnaire
de laMythologie Grecque et Ro-maine, Paris 1951), Θεσσαλονίκη
v
HighetG., 1988: Η κλασική παράδοση, Ελληνικές και Ρωμαϊκές
επιδράσεις στην λογοτεχνία της Δύσης, μετάφρ. Τζένη Μαστοράκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα
v Kακριδής Ι. Θ., 1932: Ὁμηρικὰ καὶ Μυθολογούμενα, Θεσ-σαλονίκη
v Kακριδής Ι. Θ., 1986: Ελληνική
Μυθολογία, τόμ. 3 «Οι Ήρωες», Αθήνα
v Κακριδής Ι. Θ., 1986: Ελληνική
Μυθολογία, τόμ. 5 «Ο Τρωικός πόλεμος», Αθήνα
v Kαραγιώργης Β., 1970, “Ο
κυπριακός πολιτισμός της μυκηναϊκής περιόδου”, στο: Χριστόπουλος, Γ., Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους, τομ. Α΄, Προϊστορία και Πρωτοϊστορία(Μέχρι το 1100
π. Χ.), Αθήνα
v ΚerenyiK., 1974: Ἡμυθολογία τῶν Ἑλλήνων,
μετάφραση Δημήτρη Σταθόπουλου, Ἀθήνα
v Λεξικό Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας, Πρόσωπα-Έργα-Ρεύματα-Όροι, εκδ. Πατάκη
v LeskyA., 1972: Ιστορία της
Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας (μετάφραση Αγ. Τσοπανάκης ), Θεσσαλονίκη
v LeskyA. 1997³: Η τραγική
ποίηση των ΑρχαίωνΕλλήνων, τομ. 1, μετάφραση Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, ΜΙΕΤ,
Αθήνα (τίτλος πρωτοτύπου: __________, DietragischeDichtungderHellenen,
Göttingen, 1980)
v LeskyA., 2000³: Η τραγική
ποίηση των ΑρχαίωνΕλλήνων, τομ. 2, μετάφραση Ν. Χ. Χουρμουζιάδης, ΜΙΕΤ,
Αθήνα (τίτλος πρωτοτύπου: __________, DietragischeDichtungderHellenen,
Göttingen, 1980)
v McDonaldΜ., 2001: ΗΕλληνική
μυθολογία στην κλασσική όπερα, εκδ. Περίπλους
v Monro
D. B., -Allen T. W., 1920³: Homeri Opera, vol. I, Oxonii
v Μαρωνίτης Δ. Ν. 1971: Ἀναζήτηση καὶ Νόστος τοῦ Ὀδυσσέα, Ἀθήνα
v Reinhold
M., 1972: Past and Present. The continuity of classical myths, Toronto
v SaїdS., Trédé M.,
BoulluecleA., 2001: Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα
v
Συκουτρής Ι., 1999: Ἀριστοτέλους
Περὶ Ποιητικῆς, Αθήνα
v
Τσοπανάκης Αγ. Γ., 1977: Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη
v
Wace A. &Stubbings Fr., 1984: A
Companion to Homer, Αθήνα
v
Χασάπη – Χριστοδούλου Ε., 2002: Η Ελληνική μυθολογία στο
νεοελληνικό δράμα. Από την εποχή του Κρητικού θεάτρου έως το τέλος του 20ου αιώνα.
Πρόλογος Βάλτερ Πούχνερ. Θεσσαλονίκη
