Jak powinna wyglądać ochrona zabytków?

Poczułam się wywołana do tablicy komentarzem osoby podpisującej się K.M. pod ostatnim wpisem, gdzie ponarzekałam sobie w skrócie na podejście zarówno obywateli, jak i władz państwa do zabytków. K.M. słusznie być może, zwraca uwagę, że narzekamy wszyscy, a nikt nie potrafi wskazać właściwego kierunku, by uzdrowić tę sytuację. K.M. prosi o konkrety. Niestety, ochrona zabytków to mój „konik”, bardzo przeżywam każdą informację o kolejnym niszczejącym, czy już zniszczonym zabytku i mam na ten temat wiele do powiedzenia. Mam jednak, mimo niedzieli, remont na głowie, postaram się zatem streścić.

Obecnie w Polsce temat związany z ochroną zabytków wygląda kiepsko i nie zanosi się, aby coś się zmieniło. Poza zabytkami rangi narodowej, zdecydowana większość obywateli nie zauważa potrzeby ochrony lokalnych, mniej spektakularnych zabytków. Dotyczy to zabytków techniki (stare zakłady przemysłowe, elektrownie, etc), regionalnej, charakterystycznej dla konkretnego obszaru zabudowy użytkowej i mieszkalnej. Co rusz znikają nam z krajobrazu stare szkoły, czy chałupy, a na ich miejscu budowane są architektoniczne bezstylowe koszmarki. A przecież można byłoby, projektując nowy dom, nawiązać stylistycznie do zabudowy regionalnej. Modelowym przykładem jest tutaj pomysł zaproponowany przez stowarzyszenie Kraina Domów Przysłupowych, zatytułowany „Nowedomy przysłupowe”, który miał na celu ochronę unikatowego w skali światowej krajobrazu kulturowego pogranicza Śląska, Łużyc i Saksonii. W Małopolsce bardzo by nam się przydała taka inicjatywa, choć mam wrażenie, że w porównaniu z Dolnym Śląskiem tutaj zostało już niewiele do ratowania. Autorzy projektu wyszli z założenia, że nie każdy lubi mieszkać w starym domu, ale przy odrobinie dobrych chęci można pogodzić nowoczesność z zachowaniem cennych i unikatowych wartości. Aby zachęcić inwestorów, projekt takiego domu miał kosztować symboliczną złotówkę. Szczerze mówiąc, nie wiem, na ile projekt spełnił oczekiwania pomysłodawców, osoby zainteresowane odsyłam pod podane wyżej linki.

źródło obrazka: Kraina Domów Przysłupowych

Drugą stroną medalu jest fakt, jak są traktowani przez polskie prawodawstwo i przez urzędników właściciele zabytków. Jak my zostaliśmy potraktowani, pisałam już choćby pod tym linkiem. W skrócie wygląda to tak, że jeżeli zabytek stoi i niszczeje, nikt się nim nie interesuje, ale jak znajdzie się „frajer”, który chce zabytek uratować, to urzędnicy rzucają mu kłody pod nogi. Według prawa właściciel zabytku nie może nawet wbić gwoździa czy zmienić koloru ścian bez pozwolenia konserwatora. Wszelkie projekty remontów muszą być sporządzone fachowo pod nadzorem konserwatorskim, co kosztuje krocie. W rezultacie koszt remontu konserwatorskiego jest kilkukrotnie wyższy niż normalnego. Nie ma zatem nic dziwnego, że inwestorzy, właściciele zabytków, którzy nabyli zabytkowy obiekt w cenie działki, na którym stoi, wolą zepchnąć go koparką pod osłoną nocy wiedząc, że w najgorszym wypadku, jeżeli ktokolwiek w ogóle upomni się o ten zabytek, zapłacą symboliczną karę.

Przykładowy dolnośląski zabytek, 

jakich w tym stanie jest wiele w całym kraju.

foto: Sebastian Borecki, zabytkidolnegoslaska.pl

Jakie są przyczyny tego stanu rzeczy, tej znieczulicy narodowej na niszczenie krajobrazu kulturowego, na zgadzanie się na pstrokate bezstylowe koszmarki? Tutaj odpowiedź jest prosta: brak edukacji. Pod ostatnim wpisem Katarzyna S zwróciła na to uwagę. Napisała, jak kształtuje się od lat najmłodszych poczucie estetyki we Francji. Jak jest w Polsce, sami wiecie. Brak edukacji jest absolutnie nadrzędną przyczyną nad wszystkimi pozostałymi, ponieważ skutkuje on stanowieniem złego ustawodawstwa. Następną przyczyną jest podejście urzędników do obywateli. Taką sytuację wypracował nam system komunistyczny, który wyniósł na najwyższe urzędy „Dyzmów”, pozbawionych kultury nieuków, którzy wykształcili na swój obraz i podobieństwo następców. W rezultacie w urzędach jesteśmy traktowani, jak złodzieje, którzy tylko kombinują, jak okraść państwo. Dlatego tak trudno jest uzyskać jakiekolwiek dotacje, czy to z ministerstwa, czy unijne. Zanim człowiek wypełni wszystkie rubryczki, napisze oświadczenia i spełni wszelkie wymogi, to mu się odechciewa starać się o cokolwiek. I przy okazji powtórzę kolejny już raz, to nie są wymogi stawiane przez Unię, a polskie rozporządzenia, które utrudniają pozyskanie środków. Uzyskanie dotacji z Ministerstwa Kultury jest cudem. Jeżeli komuś, kto czyta ten tekst udało się pozyskać (bez znajomości i bez łapówki) jakieś pieniądze z ministerstwa na prywatne inwestycje, to bóg musi go bardzo kochać. Pieniądze unijne uzyskują tyko najbardziej zdeterminowani. Wiem coś o tym, bo dwa projekty, które przeszły sito kwalifikacji, kosztowały mnie setki siwych włosów i chorobę nerwową, a jedna sprawa omal nie zakończyła się pozwaniem przez nas Urzędu Marszałkowskiego do Sądu Administracyjnego. Jedynym plusem tego stanu rzeczy był fakt, że miałam obszerny temat na napisanie pracy dyplomowej na studiach muzealniczych.

W takich krajach, jak Wielka Brytania, Niemcy czy Francja powszechną wiedzą jest, że ochrona i konserwacja zabytków jest siłą napędzającą rozwój miast i wsi poprzez zwiększenie ich atrakcyjności. Te zabiegi dotyczące ochrony zabytków, czynią krajobraz unikatowym. Przekłada się to na zwiększony ruch turystyczny i dobrobyt lokalnej społeczności. Istnieje tam właściwe przekonanie, że każde euro i każdy funt zainwestowany w zabytek przynosi wymierny zysk. Czemu u nas nikt tego nie rozumie?

Znów powracam do Krainy Domów Przysłupowych, tym razem po stronie niemieckiej. Nawet nie chce mi się komentować, jak na tym tle wyglądają polskie wioski.

źródło obrazka: http://www.oberelbe.de/region/umgebindeland.html

Aby uzdrowić ten stan rzeczy nie trzeba wielkiego wysiłku. Gotowe rozwiązania mamy podane na tacy. Wystarczy przyjrzeć się, jak traktuje się zabytki i ich właścicieli w takich krajach, jak Wielka Brytania, Niemcy i Francja. Pierwszą rzeczą, jaka rzuca się w oczy jest zdecentralizowany system ochrony zabytków. Poszczególne regiony, w Niemczech landy oraz ich władze, mają duży wpływ na tę kwestię. Dodam tylko, że z reguły na wysokich stanowiskach zasiadają osoby kompetentne, u nas niestety wciąż włodarzami gmin bywają ludzie bez żadnego wykształcenia, którzy otaczają się rodziną i znajomymi. W mądrze zarządzanych krajach zadania z zakresu ochrony zabytków zespolone są z procesem planowania przestrzennego. Istnieje bliska współpraca sektora publicznego z prywatnym, co oznacza, że nie traktuje się właściciela zabytku, jak złodzieja, tylko jak partnera. Przy remoncie obiektu preferuje się zachowanie jego pierwotnej funkcji, jednak nie zawsze jest to możliwe i w tym wypadku udziela się zezwoleń na zaadoptowanie obiektu do nowej funkcji. Struktury systemu ochrony zabytków nie będę omawiać, bo Was zanudzę, wspomnę jedynie, że każde ministerstwo, czy departament ma swój udział w ochronie zabytków. Np. w Wielkiej Brytanii Departament Środowiska, Żywności i spraw Wsi zajmuje się dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym w aspekcie planowania przestrzennego. Departament Kultury, Mediów i Sportu odpowiada za dziedzictwo architektoniczne oraz eksport dóbr kultury. To powoduje, że ochroną zabytków zajmują się wykształceni w danym kierunku fachowcy. U nas urzędnikami są przypadkowe osoby z różnym, egzotycznym czasem wykształceniem. I przychodzi mi potem pani z Urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, którą zaprosiłam na konsultację w sprawie dworskiego parku i wmawia mi, że daglezja to świerk, a jeżeli wnętrze w zabytkowym obiekcie nie jest zabytkowe, to się go nie chroni. Kilka tygodni wcześniej inna urzędniczka powiedziała mi coś zgoła odmiennego.

Bardzo dużą rolę w wymienionych wyżej krajach spełniają wszelkiego rodzaju instytucje pomocnicze oraz fundacje. Modelowym przykładem jest English Heritage. Jest to wyjątkowa w Europie agenda rządowa finansowana z funduszy państwowych. Instytucja ta działa jak fundacja, jest również ciałem doradczym i edukacyjnym. Jest ona odpowiedzialna za konserwację, zachowanie i udostępnianie obiektów podlegających nadzorowi państwa. Współpracują z właścicielami zamków i pałaców oraz prowadzą kampanie promujące lokalne dziedzictwo. English Heritage jest właścicielem dużej liczby zabytków, ponieważ wykupuje zamki i pałace z rąk osób, które nie mają możliwości zapewnić właściwej opiekę obiektowi. Z reguły właściciele pozostają w swoich obiektach dożywotnio, w wydzielonych prywatnych pomieszczeniach, instytucja zajmuje się remontem zabytku oraz jego udostępnianiem dla turystów. Wszystkie prace remontowe, czy nawet nasadzenia roślin w ogródku konsultuje się z byłymi właścicielami-rezydentami. U nas nie do pomyślenia, prawda?

Finansowanie ochrony zabytków odbywa się dzięki dotacjom państwa, poprzez władze lokalne, dotacje z Narodowej Loterii, którymi dysponuje Loteryjny Fundusz Dziedzictwa oraz przez wyżej opisany English Heritage. Właściciele zabytku mogą starać się o nisko oprocentowane pożyczki oraz o ulgi podatkowe. W przypadku gdy obiekt byłby udostępniony dla społeczności, właścicielowi przysługuje ulga od podatku spadkowego. I rzeczy, które można byłoby w naszym kraju wprowadzić od ręki, gdyby nie było oporów ze strony grup interesów. VAT 0% od usług konserwatorskich i materiałów budowlanych przeznaczonych na remont zabytku.

Naprawdę, nie trzeba się wysilać i wymyślać nowych regulacji prawnych, skoro mamy tak wspaniałe przykłady świetnie działającego systemu ochrony zabytków w Europie.

Czy da się te rozwiązania wprowadzić do polskiej rzeczywistości? Moim zdaniem tak. W rozmowie z prawnikiem zajmującym się ochroną zabytków zawodowo, usłyszałam jednak, że Polacy nie są mentalnie zdolni do przyjęcia tego typu systemu. Takie jest zdanie ludzi, którzy decydują o kształcie ustaw. Ja się pytam, dlaczego nie jesteśmy zdolni? Czy jesteśmy innymi ludźmi niż Brytyjczycy, Francuzi, czy Niemcy? Czy my rodzimy się złodziejami i kombinatorami? Nie! Jesteśmy takimi samymi ludźmi, ulepionymi z dokładnie takiej samej gliny. To system, złe prawo, ludzie źle wykształceni, którzy tworzą złe ustawy uczą nas kombinować, abyśmy mogli w miarę normalnie funkcjonować.

Wywnętrzyłam się na ten temat sprowokowana komentarzem, tak naprawdę nie chce mi się już zmieniać świata. Nauczyłam się żyć i funkcjonować w takiej rzeczywistości, jaką los mi przeznaczył. Czuję się póki co na siłach, by opiekować się naszym prywatnym zabytkiem, rozumiem jednak ludzi, którzy nie podjęliby się w naszych realiach takiego zadania. Nie rozumiem i jestem za tym, by bezwzględnie karać osoby, które celowo niszczą zabytki, by uzyskać miejsce pod inwestycję. Mamy tych zabytków  już tak niewiele. Moim zdaniem w zakresie ochrony zabytków (i pewnie nie tylko w tej dziedzinie) nie tylko mamy już rękę w nocniku, ale tkwimy w gównie po same uszy i jeszcze się nie obudziliśmy. Moim skromnym zdaniem, jeżeli nawet kiedykolwiek się obudzimy, będzie za późno.