γράμμα σε χαρτί

Εν Αθήναις, 12 Μαΐου 1926.

Ημέρας πλείστας έχω να λάβω γράμμα σου. Φαίνεσαι ότι έπεσες με τα μούτρα εις τας εργασίας. Για να μου δείξης, ίσως, ότι εάν πρώτα είχες τέλειον ραχατηλίκι και είχες παραμελήσει τα οικιακά σου έργα και τα κεντήματα, τούτο ωφείλετο εις εμέ που σε απησχόλουν. Φρονώ όμως ότι δεν είνε συμπεριφορά αυτή προς μνηστήρα απουσιάζοντα. Άλλαι μνησταί εις παρόμοιας περιστάσεις όχι μόνον κάθε ημέραν επικοινωνούν με το αγαπητόν τους πρόσωπον, αλλά και από την ανυπομονησίαν τους χάνουν και τον ύπνον των. Υμείς όμως, αντί να χάσετε, εκερδίσατε πολύν ύπνον από της αναχωρήσεως μου και εντεύθεν. Επιθυμώ (για να μη σας παρεξηγήσω ότι η προς εμέ εκτίμησις κλπ. εψυχράνθη από την απουσίαν μου) να μου γράφετε καθ' εκάστην και εν εκτάσει, με πάσαν λεπτομέρειαν και τρυφερότητα. Ή περιμένεις να έλθω αυτόθι να μου τα είπης όλα μαζεμένα; Εγώ, ηξεύρεις, ότι απεχθάνομαι την προφορικήν πολυλογίαν, ενώ την γραπτήν ρητορείαν σου πάντοτε απολαμβάνω. Πρώτα-πρώτα εις την προφορικήν ομιλίαν σου διάφοροι αδιάκριτοι και αγενείς σε διακόπτουν και έτσι δεν σ' αφήνουν να εκφράζης πλήρως τας σκέψεις σου. Ενώ όταν γράφης ανεμπόδιστα αποκαλύπτεται όλη η σκέψις σου, την οποίαν λαμπρύνει και το κομψόν ύφος σου. Γράφε, λοιπόν, δεσποινίς, και μιμήσου τουλάχιστον εις αυτό τον μνηστήρα σου.

Ο εκλεκτός της καρδίας σου
κύριος Ιάκωβος

Ρένα μου,

Είναι Τρίτη, και πέρασε κι αυτή η μέρα με την ελπίδα ενός γράμματός σου, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε.

Είναι 8 1/2 κι είμαι ολομόναχη σπίτι. Φυσά ένας νοτιάς, που φέρνει πότε πότε από δεξιά κι αριστερά, κάποιες νότες από ορχήστρες κέντρων. Και σκέπτομαι πως είναι η ώρα που και συ όπως μου γράφεις βρίσκεσαι στις Τρεις Καμάρες. Και μόλις θυμήθηκα αυτό, κι ακόμα πως τα ματάκια σου θα λάμπουν από χαρά κι αγάπη για τα γύρω σου, ευχαριστήθηκα και σκέφτηκα να σου γράψω. Να σου θυμίσω πως είσαι η αγαπημένη μου, η πολύτιμή μου δικαιολογία στη ζωή.

Χτες βράδυ, είχε πάρει η Νίνα εισιτήρια, και πήγαμε στη συναυλία του Ηρ. Αττικού. Σε θυμόμουνα πολύ, καθώς άκουγα ένα θαυμάσιο κομμάτι ενός μοντέρνου Άγγλου του Williams. Καθίσαμε στην ίδια θέση που καθόμαστε και οι δυο μας. Τι άλλο κάνω; Μα τίποτα αγαπούλα μου. Δεν πάω πουθενά όπως ξέρεις δα, και κατά τις 11 προσπαθώ να κοιμηθώ. Κάνω μια μεγάλη προσπάθεια να ιδώ σε ποιο σχολείο θα σε πάω φέτος. Γιατί του Χατζηδάκι έγινε πολύ ακριβό. Πάντως θα συνεννοηθώ με τον πατέρα σου και ελπίζω το φετεινό χειμώνα, να περάσεις μια πολύ όμορφη ζωή.

Μ’ αγαπάς; εγώ σε λατρεύω.

Αν διαβάζεις και κάτω εφημερίδες, θα είδες κάτι που σε συγκίνησε. Γράφανε σήμερα «Ο άνθρωπος που θα ταξιδέψει στη σελήνη έχει γεννηθεί. Σε 15 χρόνια θα ταξιδεύομε εκεί. Θα γίνουν ενδιάμεσοι σταθμοί». Και εξηγούσε πως θα εκτοξεύσουνε ένα μεγάλο αεροπλάνο που αφού περάσει τα στρώματα της ατμόσφαιρας θα συναντήσει ένα κενό στο οποίο θα σταματήσει. Θα γίνει λοιπόν ένας μετέωρος σταθμός, στον οποίο θα σταματούν τα επιβατικά αεροπλάνα για ανεφοδιασμό. Εγώ είχα γουρλώσει τα μάτια μου από κατάπληξη και σκέφτηκα πως ιδίως άμα θα ’μαι καμιά παλιόγρια μ’ ένα ταψί στο κεφάλι, και με πέντε τρίχες ξεθωριασμένες για μαλλιά, εσύ θα φτιάχνεις τις βαλίτσες σου και θα μου λες «Μανάκι πάω μια δεκαριά μέρες στη Σελήνη. Μη ξεχνάς να πίνεις τα χάπια σου». Κι εγώ θα σου λέω με το στραβό μου στόμα. Ναι, ναι καλό ταξίδι κυρά μου και γράψε μου. Μόνο και που τώρα σε παρακαλώ γράψε μου κι αφού δεν φορώ ακόμα το ταψί, κι ούτε είσαι στη Σελήνη αλλά στην πεζότατη Κρήτη. Χαιρετισμούς στην κα Χατζηδάκη. Κι όλη την τρυφερότητα της καρδιάς μου για σένα, δική σου, Λη.


Από την Οδό Πανός - τ.102, Μάρτιος 1999

(αφιέρωμα στη Λιλή Ζωγράφου)

(η φωτογραφία είναι από το τεύχος Νο. 128, του ίδιου περιοδικού )

Link:
Η Ρένα Χατζηδάκη, στα αυτοβιογραφικά

Κάπως αργά ο Παπανδρέου αποφάσισε να ξεκαθαρίσει την κατάσταση. Πρώτη ενέργειά του ήταν να πει ευθέως στο Γαρουφαλιά ότι ήταν ανεπιθύμητος στην κυβέρνηση και έπρεπε να παραιτηθεί. Ο ανεκδιήγητος τοποτηρητής αντί να συμμορφωθεί συμβουλεύεται το βασιλιά και την αμερικανική πρεσβεία. Με υπόδειξή τους αρνείται να παραιτηθεί. Η μικρή αυτή επανάσταση του Γαρουφαλιά δημιουργεί τραγελαφική κατάσταση. Ο Παπανδρέου δηλώνει ότι ο Γαρουφαλιάς δεν ανήκει πλέον ούτε στην κυβέρνηση, ούτε στην Ένωση Κέντρου. Αλλά το αυτί του τοποτηρητή δεν ιδρώνει. Πηγαίνει στο υπουργείο, υπογράφει αποφάσεις στο όνομα της κυβερνήσεως πού τον έχει απολύσει. . . Και κάνει δηλώσεις στον τύπο της δεξιάς αποκαλώντας τον πρωθυπουργό του «εθνικόν κίνδυνον».

Ο Κωνσταντίνος συντάσσεται με τον επαναστάτη υπουργό εναντίον του νόμιμου πρωθυπουργού. Ο Παπανδρέου του στέλνει προς υπογραφή διάταγμα απομακρύνσεώς του Γαρουφαλια και αναλήψεως του υπουργείου Εθνικής Αμύνης από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Ο Κωνσταντίνος επιστρέφει το διάταγμα ανυπόγραφο. Και «συμβουλεύει» (ο Κωνσταντίνος τον Γεώργιο Παπανδρέου) να μην επιμείνει στην ανάληψη του υπουργείου Αμύνης... Ο Παπανδρέου απαντά:

«Ο Βασιλεύς συμβουλεύει. Αλλά η Κυβέρνησις αποφασίζει».

Στις 8 Ιουλίου ο βασιλιάς εξαπολύει από την Κέρκυρα την πρώτη επιστολή - λίβελλο προς τον πρωθυπουργό, τον οποίο κατηγορεί, μεταξύ των άλλων, ότι:

«...υποθάλπει επεμβάσεις προς επηρεασμόν της κρίσεως της στρατιωτικής δικαιοσύνης δια της ασκήσεως ψυχολογικής βίας, τόσον κατά των εκτελούντων διατεταγμένην υπηρεσίαν αξιωματικών όσον και κατά των μαρτύρων» (της υποθέσεως Ασπίδα).

Και η βασιλική επιστολή κατέληγε ως εξής:

«...Να σταματήσετε αμέσως πάσαν δραστηριότητα καταλυτικήν θεμελιωδών κανόνων λειτουργίας του πολιτεύματος».

Το δημοκρατικό πολίτευμα το κατέλυε ο Γεώργιος Παπανδρέου και το υπεράσπιζε ο Κωνσταντίνος!...

Η απάντηση του Παπανδρέου ήταν ένα μάθημα συνταγματικού δικαίου. Εκφράζοντας κατάπληξη για τη βασιλική άρνηση ν' αναλάβει ο ίδιος ο πρωθυπουργός το υπουργείο Αμύνης παρατηρούσε:

«Καθώς εκ των ανωτέρω συνάγεται, υφίσταται πράγματι θέμα λειτουργίας του δημοκρατικού μας πολιτεύματος. Εις την λαοπρόβλητον κυβέρνησιν ανήκει η πλήρης εξουσία εις όλους τους τομείς του κράτους. Δεν αποτελεί το υπουργείον Εθνικής Αμύνης στεγανόν διαμέρισμα, εξαιρούμενον της εξουσίας της κυβερνήσεως. . . Συμφώνως προς το πολίτευμα της βασιλευομένης δημοκρατίας ο βασιλεύς βασιλεύει και ο λαός κυβερνά δια της νομίμου κυβερνήσεώς του. Ο βασιλεύς συμβουλεύει, αλλά η κυβέρνησις αποφασίζει. Εν τούτοις, από την τελευταίαν διπλήν άρνησιν υμών συνάγεται ότι δεν συμφωνείτε με αυτήν την έννοιαν του πολιτεύματος. Διεκδικείτε το δικαίωμα όπως ορίζετε υμείς και τον υπουργόν Εθνικής Αμύνης και την ηγεσίαν των ενόπλων δυνάμεων, έστω και κατ' αντίθεσιν προς την απόφασιν της υπευθύνου κυβερνήσεως. Αλλά τούτο δεν είναι σύμφωνον προς το πολίτευμα...».

Η δεύτερη επιστολή του βασιλιά (10 Ιουλίου) υπερέβαινε σε προκλητικότητα ύφους την πρώτη:

«...Αποδοκιμάζω τας ενεργείας σας... Υπό τοιαύτην ατμόσφαιραν δεν τολμώ να αισιοδοξήσω ότι δύναται ν' αποβή εποικοδομητική η συνεργασία μας... Δεν πρόκειται να ωφεληθήτε εκ της τεχνητής και δια τελείως σαθρών μέσων δημιουργίας κλίματος στρεφομένου κατ' έμού...».

Ως προς το κρίσιμο θέμα του υπουργείου Αμύνης ο Κωνσταντίνος ήταν ανένδοτος... Δεν επέτρεπε στον πρωθυπουργό να το αναλάβει. Και όχι μόνο αυτό. Διατύπωσε τον υπαινιγμό ότι ο Παπανδρέου ήθελε να αναλάβει το υπουργείο Αμύνης για να συγκαλύψει τον Ασπίδα και την δήθεν ανάμιξη του γιου του.

Με υψηλό αίσθημα αξιοπρέπειας, που ζωντάνευε τον Χαρίλαο Τρικούπη και τον Ελευθέριο Βενιζέλο στις καλύτερες στιγμές τους, ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε στο βασιλιά:

«Αρνούμενος να υπογράψετε το διάταγμα καθιερώνετε την αρχήν ότι δύναμαι να είμαι πρωθυπουργός, αλλά όχι και υπουργός ωρισμένου υπουργείου, θα είμαι επομένως πρωθυπουργός υπό απαγόρευσιν... Πολιτικός ανήρ, ο οποίος θα έδέχετο τοιούτον εξευτελισμόν θα καθίστατο άξιος περιφρονήσεως υπό του λαού... Έχει διατυπωθεί ο υπαινιγμός ότι τάχα η εμμονή μου εις την ανάληψιν του υπουργείου Εθνικής Αμύνης αποσκοπεί εις την συγκάλυψιν των ενόχων... Αλλά ο υπαινιγμός (Σ.Σ. του βασιλιά) είναι και άθλιος και ασύστατος. Διατί προς αυτόν τον σκοπόν θα ήτο απαραίτητον ν' αναλάβω αυτοπροσώπως το υπουργείον και διατί ο σκοπός, εάν επρόκειτο να υπάρξει, δεν θα ηδύνατο να επετευχθή καθ' όμοιον ή κατά μείζονα λόγον από φίλον υπουργόν της εμπιστοσύνης μου, ο οποίος θα ανελάμβανε το υπουργείον;... Άλλος είναι ο λόγος της εμμονής μου. Είναι η υπεράσπισις της προσωπικής μου τιμής και της τιμής της δημοκρατίας. Δύναμαι να παύσω να είμαι πρωθυπουργός. Δεν αποτελεί τούτο ούτε ηθικήν, ούτε πολιτικήν μείωσιν. Αλλά δεν δέχομαι να είμαι εξηυτελισμένος πρωθυπουργός. Και, αυτός είναι ο λόγος διά τον οποίον εμμένω εις τας αποφάσεις μου».

Η αλληλογραφία βασιλιά - πρωθυπουργού αποτελείται από τρεις επιστολές του Κωνσταντίνου και από δυο του Παπανδρέου. (Στη δεύτερη επιστολή του βασιλιά δεν δόθηκε απάντηση, γιατί μεσολάβησε συνάντηση τους στην Κέρκυρα). Παραμένει άγνωστος ο συντάκτης των βασιλικών επιστολών - λιβέλλων. Κατά μια εκδοχή, τις συνέταξε ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Χούντας Κωνσταντίνος Κόλλιας. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, συντάκτης των επιστολών ήταν ο Κ. Χοϊδάς. Δεν έχουμε όμως στοιχεία που να διαφωτίζουν το σημείο αυτό.

Από το βιβλίο του Γιάννη Κάτρη
"Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα"
εκδ. Παπαζήση, 1974

(φωτογραφία: mikrasiateskeratsiniou.blogspot.com)


Για την περιπέτεια αυτού του βιβλίου, του συγγραφέα και του εκδότη του, διαβάζετε στην Βιβλιονέτ, του ΕΚΕΒΙ:

Στις 2 Φεβρουαρίου 1976, κι ενώ έχει επέλθει η Μεταπολίτευση, ο Γιάννης Κάτρης και ο εκδότης του, Βίκτωρ Παπαζήσης, θα δικαστούν στο Α΄ Τριμελές Πλημμελειοδικείο για "περιύβριση Αρχής", επειδή στο βιβλίο καταγγέλλονται τα βασανιστήρια και οι βασανιστές της Γενικής Ασφάλειας στη διάρκεια της δικτατορίας. Η σχετική διαδικασία ανακινήθηκε από τον υπουργό Δημοσίας Τάξεως Σόλωνα Γκίκα. Μαζί με τη δίωξη των υπευθύνων, συγγραφέα και εκδότη, θα ζητηθεί και η κατάσχεση του βιβλίου διότι υπάρχει "κίνδυνος" να δημιουργηθούν για το Αστυνομικό Σώμα "εσφαλμέναι και βλαπτικαί εντυπώσεις"! Μάρτυρες κατηγορίας θα καταθέσουν οι βασανιστές και φύλακες της Χούντας Καραπαναγιώτης, Μπάμπαλης, Λάμπρου και άλλοι γνωστοί χαμαιλέοντες του Παπαδόπουλου και του Ιωαννίδη. Ο τίτλος του επόμενου δίτομου έργου του, "Ο προδομένος λαός - Το χρονικό μιας πενταετίας (1975-1980)", που εκδόθηκε το 1979, αποδίδει απόλυτα το πνεύμα της εποχής.

Αγαπητέ Κύριε Γεννηματά,

Παρακολούθησα με ευνόητο ενδιαφέρον την τηλεοπτική εκπομπή για το AIDS και ιδιαίτερα τα σημεία που αφορούσαν στους ομοφυλόφιλους.

Να είσθε βέβαιος ότι εξετίμησα την αντιρατσιστική στάση σας επί του θέματος, αλλά θα μου επιτρέψετε να σας πω ότι διαπίστωσα και την ύπαρξη μιας αφέλειας που, αν δεν οφείλεται σε ηθελημένη αγνόηση της πραγματικότητας με σκοπό τη μη γενίκευση του πανικού, δε μπορεί παρά να εξηγηθεί από τη συνήθη άγνοια που χαρακτηρίζει τους ετεροφυλόφιλους — στο βαθμό που υπάρχει, και βέβαια υπάρχει, αυτό το είδος.

Και εγώ μεν είμαι σε θέση να γνωρίζω κάπως καλύτερα από σας αυτή την πραγματικότητα, δυστυχώς όμως αδυνατώ να μιλήσω επώνυμα και δημόσια, γιατί θα προκαλούσα την οργή μιας μερίδας ομοφυλόφιλων, ιδίως όμως των τραβεστί - που, μην έχετε ψευδαισθήσεις επ' αυτού, έχουν όλα τα χαρακτηριστικά του «οργανωμένου εγκλήματος» με τζίρο πολλών εκατομμυρίων —, από τους οποίους θα κινδύνευα ακόμα και να δολοφονηθώ. Θα ήταν όμως ασυγχώρητη παράλειψη εκ μέρους μου αν δεν έθετα υπ' όψιν σε σας προσωπικά ορισμένα στοιχεία, μαζί και με μερικές γενικές παρατηρήσεις.

Πρώτα-πρώτα, έχω σοβαρές αμφιβολίες για την άποψη ότι, αν δεν έχει εξαπλωθεί ακόμα στην Ελλάδα το AIDS, οφείλεται στον «τρόπο οργάνωσης» της ελληνικής κοινωνίας, που τι άλλο μπορεί να σημαίνει στην προκειμένη περίπτωση παρά τις κατά κανόνα ορθόδοξες σεξουαλικές συνήθειες των Ελλήνων. Κι αυτό - πέραν του γεγονότος ότι ο ιός, όπως αποδεικνύεται τώρα, μεταδίδεται και μεταξύ ετερόφυλων - αποτελεί πλάνη: η μεγάλη πλειονότητα των Ελλήνων, καθ' έξιν ή περιστασιακά, είναι αμφιφυλόφιλοι. Το πού οφείλεται αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

Τώρα, σxετικά με τους αμιγείς ομοφυλόφιλους, η άποψή μου είναι ότι ακόμα κι αν στη μεγάλη τους πλειονότητα συμμορφωθούν και υιοθετήσουν τα νέα μέτρα περιορίζοντας την ερωτική τους δραστηριότητα, υπάρxουν δύο μικρές ίσως, αλλά ιδιαίτερα υψηλού κινδύνου ομάδες, που δύσκολα θ' αλλάξουν τρόπο ζωής, παρά μόνο στο βαθμό που θ' αντιμετωπίζουν δυσxέρειες στην άγρα ερωτικών συντρόφων: αυτοί που συxνάζουν σε κινηματογράφους πορνό και οι εκδιδόμενοι τραβεστί.

Όσον αφορά σ' αυτούς τους δεύτερους, δεν εξεπλάγην όταν σας άκουσα να λέτε ότι σας επεσκέφθησαν και ότι αποκαταστήσατε «ανθρώπινες σχέσεις» μαζί τους. Ο --- --- ---* είναι από τους ευφυέστερους και πειστικότερους Έλληνες που έxω γνωρίσει στη ζωή μου, όπως άλλωστε ευφυείς και πειστικοί είναι όλοι οι απατεώνες του είδους, που καταφέρνει να πουλήσει σε κάποιον αφελή ακόμα και τον Παρθενώνα. Στην πραγματικότητα, μακράν του να εκπροσωπεί τους τραβεστί, εκτός μιας εικοσάδας που άγει και φέρει για τους εκάστοτε σκοπούς του, αποσπά από όλους εκβιαστικά διάφορα ποσά δήθεν για τον «αγώνα», που τελικά ιδιοποιείται, ο κατάλογος των περιπτώσεων που έχει απασχολήσει την Αστυνομία και τη Δικαιοσύνη θα γέμιζε ολόκληρο βιβλίο και πολλά άλλα. Τι θα κάνετε λοιπόν. Θα δώσετε στους τραβεστί βιβλιάρια υγείας, νομιμοποιώντας έτσι την ανδρική πορνεία, με επιπτώσεις που θα σας εκπλήξουν; Αλλ' ακόμα κι έτσι, μήπως τότε θα έπρεπε να γίνει το ίδιο και για τους «ενεργητικούς» άντρες που, χωρίς να είναι ιδιαίτερα ομοφυλόφιλοι, εκδίδονται επί χρήμασι; Οι περιοχές της Ομόνοιας, της Πλατείας Κουμουνδούρου κ.ά. βρίθουν απ' αυτό το είδος.

Γνωρίζετε ότι προχθές ακόμα γνωστός τραβεστί, που κυκλοφορούσε στο τρίγωνο Αθηνάς-Σοφοκλέους-Σωκράτους, με διαπιστωμένα συμπτώματα AIDS, το 'σκασε απ' το Λαϊκό Νοσοκομείο και έχει εξαφανιστεί; Ότι στο ίδιο τρίγωνο, στο οποίο καταφεύγουν οι - κι αυτό είναι το τραγικό - λιγότερο προνομιούχοι νυχτόβιοι, σπάνια βρίσκουν, σε ξενοδοχεία ή έξω, πέραν μιας ορισμένης ώρας, πραγματικές γυναίκες, και ότι, τελώντας υπό την επήρεια οινοπνεύματος ή την ανάγκη σεξουαλικής εκτόνωσης, καταφεύγουν αναγκαστικά στους ακάματους τραβεστί, που επωφελούνται ακριβώς αυτής της απουσίας γυναικών ή της απροθυμίας των να ανταποκριθούν σ' ορισμένες απαιτήσεις;

Γνωρίζετε ότι στους μισούς τουλάχιστον οίκους ανοχής — Μεταξουργείο, οδός Φυλής κτλ. - εργάζονται άντρες που έχουν υποστεί εγχείρηση αλλαγής φύλου, και ότι, μη έχοντας τις φυσικές αναστολές των γυναικών - απόλυτη ψυχρότητα και επαγγελματική αντιμετώπιση του πελάτη, κίνδυνος εγκυμοσύνης, αφροδισίων —, δε θα λάβουν κανένα μέτρο προφύλαξης αν ο «πελάτης» τούς αρέσει ή προσφέρει μεγάλη αμοιβή;

Γνωρίζετε ότι σε μερικούς απ' αυτούς τους οίκους ανοχής που λειτουργούν με άδεια επ' ονόματι πραγματικής γυναίκας, δεν εργάζονται μόνον οι ανωτέρω εγχειρισμένοι τραβεστί, αλλά, μετά την αποχώρησή τους στη 1 π.μ., και μη εγχειρισμένοι, με την ανοχή της αστυνομίας; Ότι εν πάση περιπτώσει, είναι απαράδεκτο να μυούνται οι Έλληνες στον έρωτα με γυναίκες από εγχειρισμένους τραβεστί, δεδομένου ότι καμιά εγχείρηση δεν είναι ικανή ν' αλλάξει τον ανδρικό τους ψυχισμό;

Μιλήσατε για το ΑΚΟΕ. Πρόκειται είν' αλήθεια, τουλάχιστον εδώ κι ένα χρόνο, για δυο έξυπνα και συμπαθητικά παιδιά. Αλλά τι επιρροή ασκούν στην κοινότητα των ομοφυλόφιλων και με τι μέσα την ενημερώνουν; Με το σπάνια εκδιδόμενο ΑΜΦΙ; Λέτε ότι τους δώσατε να μοιράσουν ενημερωτικά φυλλάδια για το AIDS. Γνωρίζω πολλούς, επώνυμους και ανώνυμους ομοφυλόφιλους, που όμως δεν είναι άγνωστοι στο ΑΚΟΕ. Κανείς απολύτως δεν έλαβε κανένα τέτοιο ή άλλο ενημερωτικό φυλλάδιο.

Τέλος, νομίζετε ότι, παρά τον προσωρινό, και μάλλον σωτήριο πανικό, θ' αλλάξει η θερμή ερωτική ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων, η έλλειψη αρχών, αυτοπειθαρχίας και κοινωνικής συνείδησης που τους διακρίνει; Εύχομαι, κύριε υπουργέ, να πετύχει η εκστρατεία που αναλάβατε. Αλλά νομίζω ότι είσθε υπεραισιόδοξος. Γι' αυτό εύχομαι ακόμα περισσότερο να βρεθεί γρήγορα το θαυματουργό εμβόλιο.

Με εκτίμηση και τιμή
Κ. Ταχτσής


Από την λέξη - τ.117, Σεπτ. '93

(η φωτογραφία είναι από την Ελευθεροτυπία)


(* το μπλογκ, για λόγους ευνόητους, παραλείπει το όνομα που αναφέρει στην επιστολή του ο Κώστας Ταχτσής)

Αγαπητή Κόννι,

Ήθελα να κάνω τον δυνατό άνδρα και να μη σου γράψω αμέσως αλλά σε τι θα χρησίμευε; Θα ήταν μονάχα μια προσποίηση.

Σου έχω πει ποτέ ότι από παιδί έχω πάρει την πρόληψη των «καλών πράξεων», όταν έπρεπε να περάσω έναν κίνδυνο, να δώσω εξετάσεις, για παράδειγμα, πρόσεχα εκείνες τις μέρες να μην είμαι κακός, να μην προσβάλω κανέναν, να μην υψώσω τη φωνή, να μην κάνω κακές σκέψεις. Και όλα αυτά για να μην διώξω τη μοίρα μου. Τότε λοιπόν, εκείνες τις μέρες ξαναγίνομαι παιδί και διατρέχω στ' αλήθεια έναν μεγάλο κίνδυνο, δίνω μια τρομερή εξέταση, επειδή αντιλαμβάνομαι ότι δεν τολμώ να είμαι κακός, να αδικήσω τους άλλους, να σκέφτομαι ευτελείς σκέψεις. Η θύμησή σου δεν ταιριάζει με κακές και ευτελείς σκέψεις. Σ' αγαπώ.

Αγαπητή Κόννι, ξέρω το βάρος αυτής της λέξης, - την φρίκη και την ομορφιά - και όμως στη λέω, σχεδόν ήρεμα. Την έχω χρησιμοποιήσει τόσο λίγο στη ζωή μου, και τόσο άσχημα, που είναι σαν καινούργια για μένα.

Τώρα, είμαι μόνος με τη δουλειά μου, με το Τορίνο, με τους άλλους τον: Τσίτσιο και την Ντάντα. Κανένας από τους δύο δεν μου είπε τίποτα, τόσο το καλύτερο - δεν ξέρω εάν θα μπορούσα ν' αντισταθώ και να μην προδοθώ όπως ένα παιδί. Ο Τσίτσιο και η Ντάντα είναι λιγάκι μελαγxολικοί, αυτό είναι όλο. Χθες τους έστειλα τους δίσκους στ' όνομά σου (πες στην Ντ. ότι έκανα οικονομία τρεις xιλιάδες λίρες). Σήμερα το πρωί σου έστειλα τα βιβλία που είxες διαλέξει.

Αγάπη, η σκέψη ότι όταν θα διαβάσεις αυτό το γράμμα θα είσαι στη Ρώμη - έχοντας τελειώσει όλη η δυσκολία και η φασαρία του ταξιδιού -, ότι θα δεις μέσα στον καθρέφτη σου το χαμόγελο σου και θα ξαναρχίσεις τις συνήθειες σου και θα κοιμηθείς σαν καλό κορίτσι, με συγκινεί σαν να ήσουν η αδελφή μου. Αλλά εσύ δεν είσαι η αδελφή μου, είσαι κάτι πιο γλυκό και πιο τρομερό, και με το που το σκέφτομαι μου τρέμουνε τα χέρια.

Αγαπημένη. Δουλεύω για σένα, σύντομα.

">
Μου δώσανε το αντίγραφο ενός προσχεδίου επιστολής του Μπριούσοβ για μένα, γραμμένης τις ίδιες εκείνες μέρες. Ο Βαλέρη Γιάκοβλεβιτς πληροφορώντας με πώς έστειλε στην εφημερίδα την κριτική του, πρόσθετε:

«...Σας αγαπώ ειλικρινά, δηλαδή σαν ποιητή, διότι σαν άνθρωπο δεν Σάς ξέρω. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι αγαπώ την ποίηση Σας. Τουναντίον. Το λέω αυτό χωρίς περιστροφές διότι ακριβώς αγαπώ τον ποιητή που κρύβεται μέσα Σας... Το συμπέρασμα μου είναι αυτό πού θα μπορούσα να πω σ' όλους τους "εκλεκτούς", δηλαδή στους ανθρώπους που είναι προορισμένοι για την ποίηση: "Δουλεύετε!" Χωρίς δουλειά δεν γίνονται οι Πούσκιν, οι Γκαίτε, ούτε καν οι Βερλαίν (διότι στο πρώτο μισό της ζωής του ο μέλλων pauvre Lelian δούλευε πολύ, πάρα πολύ), και φυσικά κατώτερος του Βερλαίν δε θα θελήσετε να γίνετε κι' ούτε αξίζει τον κόπο. Δεν είναι βέβαια δυνατόν ν' αποτελούνε για σας πειρασμό οι δάφνες ενός τυxάρπαστου prince de poetes, σαν τον Πωλ Φωρ!.. Και μια προσωπική παράκληση, μην περιφρονείτε την μουσικότητα του στίxου. Μη δίνετε σημασία στους φουτουριστές. Όλη η ουσία της ποίησης βρίσκεται στη σύζευξη των ήχων...»

Το γράμμα τέλειωνε με τα εξής φιλικά λόγια:

«Και γι' αυτό Σας σφίγγω στην αγκαλιά μου, πάνω από τις xιλιάδες τα βέρστια που μας xωρίζουν...»

Απάντησα ως εξής στον Μπριούσοβ (το καλοκαίρι του 1916) :

«Πολύ με συγκίνησε το στοργικό σας γράμμα. Ευχαριστώ! Γενικά, δε μ' έχουνε παραχαϊδέψει με κρίσεις για τα ποιήματά μου κι' όσον αφορά τα λόγια Σας, είταν για μένα ιδιαιτέρως πολύτιμα. Διάβασα προσεκτικά το άρθρο Σας και το γράμμα, θα ήθελα να πω πολλά απαντώντας στις παρατηρήσεις Σας, δεν ξέρω όμως να γράφω γράμματα... Δεν υποτάσσω την ποίηση μου σε κανενός είδους "θεωρίες", απεναντίας, είμαι υπερβολικά ασυγκράτητος. Για τις ελλείψεις και τις γουρουνιές των ποιημάτων μου είμαι υπεύθυνος εγώ κι' όχι οι θεωρίες. Αυτό που Σας φαίνεται αποκρουστικό, απωθητικό, — εγώ το αισθάνομαι σαν κάτι δικό μου, γνήσιο, και συνεπώς, ούτε όμορφο, ούτε άσxημο, απλώς το πρέπον. Γράφω xωρίς ρίμες και "μέτρα" όχι γιατί "έτσι αντιλαμβάνομαι την ποίηση", μα μόνο επειδή οι πλούσιες ρίμες και ο κλασικός στίχος μου τρυπάνε τ' αυτιά... Δεν έχω κλίση στην ποίηση των διαθέσεων και των αποχρώσεων, με τραβάει περισσότερο το γενικά, το "μνημειώδες", αισθάνομαι πάντα την ανάγκη να αποκαλύψω κάτι, να δείξω... το βασικό χαρακτηριστικό του. Να γιατί απ' την σύγxρονη τέχνη αγαπώ περισσότερο απ' όλες τις τάσεις τον κυβισμό. Μου μιλάτε για τους "γλυκούς ήxους και τις προσευxές". Όμως, δε νομίζω νάναι όλοι οι γλυκείς ήχοι προσευχές, το σωστότερο θα είταν να πούμε πως όλες οι προσευχές απευθύνονται σε θεούς, όχι όλες όμως στον θεό... Όλ' αυτά μπορεί να είναι πολύ μονόπλευρα, ο λόγος ωστόσο δεν είναι που έχω μονόπλευρες αντιλήψεις για την ποίηση, μα που εγώ ο ίδιος είμαι μονόπλευρος. Νομίζω πως δεν παρέλειψα τίποτα ουσιώδες απ' αυτά που ήθελα να Σας πω. Μας χωρίζει ένας τοίχος — όχι μόνο οι χιλιάδες τα βέρστια!.. Τιτλοφορώντας τη συλλογή μου "Παραμονές", εκτός απ' τη γενική σημασία, είχα υπ' όψη μου και την προσωπική μου περίπτωση. Το βιβλίο αυτό δεν είναι παρά οι παραμονές μου...»

Πολύ καιρό δεν σου έγραψα, μα η αλήθεια είναι πως δε στάθηκε δυνατό. Μόλις γύρισα από τις επιχειρήσεις και τώρα ξεκουράζομαι. Γρήγορα θα ξαναφύγω. Θα 'θελα να μ' έβλεπες πώς με ντύσανε. Ζεστά εσώρουχα, κετσεδένιες μπότες, άμπέχωνο με βάτα, χοντρά γάντια... Με αλλά λόγια φόβος για ξεπάγιασμα δεν υπάρχει. Εκεί που μένω είναι ένα σωρό νεολαία. Είμαστε πολλοί. Στο σπίτι έχω να πάω από τις 16 Νοεμβρίου. Από τη διανυχτέρευση στο δάσος, πάνω στο χιόνι, πόνεσε ο λαιμός μου, μα τώρα είμαι κιόλας καλά. Μου γράφετε πολύ σπάνια. Μόλις γύρισα από την αποστολή έτρεξα να δω αν είχα γράμμα — μα τίποτα. Πολύ στενοχωρήθηκα, μανούλα. Γράφε μου συχνότερα και δώσε σ' όλους τη διεύθυνσή μου. Μη μου στενοχωριέσαι μανούλα, για την ώρα όλα πάνε καλά. Φίλησε πολύ - πολύ εκ μέρους μου τη Βέροτσκα καί τη Λιόλια. Φιλώ μια - μια τις κατσουφιασμένες ρυτίδες σου,

Νίνα


Από τo βιβλίο Νίνα Κοστέρινα, Ημερολόγιο 1936-41
εκδ. Θεμέλιο, 1978
Μετάφραση: Άλκη Ζέη

(γραμματόσημο: commons.wikimedia.org)

Φίλη κυρία Μελισσάνθη,

Εδώ και τριάντα χρόνια θυμάμαι με πόση ζέση μου μιλούσε για σας ο αλησμόνητος Σαραντάρης. Το ενδιαφέρον σας για τον ουρανό τον συγκινούσε ιδιαίτερα, ίσως γιατί και του ίδιου η ποίηση προτιμούσε από τα γήϊνα, τα ουράνια, ή μάλλον, για να είμαι ακριβέστερος, προτιμούσε να μη xωρίζει τα μεν από τα δε. θυμάμαι ακόμη με πόση περιφρόνηση είχε υποδεχτεί κάποιους αισθησιακούς στίχους μου. Ήταν απόλυτος o συμπαθέσταστος εκείνος άνθρωπος. Τώρα που ξαναδιαβάζω τα ποιήματα σας κι επικοινωνώ μαζί σας χάρη σε μερικές από τις βαθύτερες στιγμές της φωνής σας, νοιώθω πως η εκτίμησή του για σας ήταν απόλυτα δικαιολογημένη. Και μολονότι εγώ προσωπικά δεν έπαψα ποτέ να πιστεύω πως είμαι από χώμα, μερικά σας ποιήματα, ίσως επειδή δεν θα ήθελα να είμαι μόνο από χώμα, που ζητούν εναγώνια μια πατρίδα αιώνια, με συγκινούν.

Σας ευχαριστώ θερμά
Με τιμή
Τ. Μαλάνος

Μόνο λίγα λόγια βιαστικά, για τα εγκαίνια της καινούριας μου κατοικίας, βιαστικά γιατί στις δέκα έρχονται οι γονιοί μου από το Φράντσενσμπαντ και στις δώδεκα ο θείος μου απ' το Παρίσι και θέλουν κι οι δυο να πάω να τους παραλάβω' καινούρια κατοικία, γιατί μετακόμισα στο άδειο σπίτι της αδερφής μου, που 'χει πάει στο Μαρίενμπαντ, για να κάνω χώρο στο θείο μου. Αδειανό και μεγάλο σπίτι, ωραίο είναι αυτό, μα ο δρόμος έχει πιο πολύ θόρυβο, δεν μπορώ ωστόσο να παραπονεθώ, η αλλαγή δεν είναι καθόλου κακή. Και θα πρέπει να σου γράψω, Μίλενα, γιατί απ' τα τελευταία μου παραπονιάρικα γράμματα (το χειρότερο το 'σκισα σήμερα το μεσημεράκι από ντροπή' σκέφτομαι πως δεν έχω πάρει ακόμα νέα σου, μα είναι τόσο ανόητο να παραπονιέμαι για το ταχυδρομείο, τι σχέση έχω εγώ με το ταχυδρομείο) θα μπορούσες να πιστέψεις ότι δε σου έχω εμπιστοσύνη, ότι φοβάμαι μη σε χάσω, όχι, δεν είναι που δε σου 'χω εμπιστοσύνη. Θα μπορούσες να είσαι για μένα ό,τι είσαι τώρα αν δεν σου 'χα εμπιστοσύνη; Αυτό που προκαλεί τούτη την εντύπωση είναι η σύντομη σωματική επαφή κι ο απότομος σωματικός xωρισμός (Γιατί ειδικά την Κυριακή; Γιατί ειδικά στις εφτά η ώρα; Γιατί όλα;), όλα αυτά μου θολώνουν λιγάκι το μυαλό. Συγχώρα με! Και δέξου τούτη τη βραδιά, για καληνύxτα, μαζί μ' όλα αυτά, όλα όσα είμαι κι όλα όσα έχω κι όλα όσα είναι τρισευτυxισμένα για ν' αναπαυτούν μέσα σου.

Στην Επιτροπή του Ταμείου Λογοτεχνών.

Υπηρετώντας στο στρατό και μην έχοντας τη δυνατότητα να γράφω και να δημοσιεύω στίχους μου, παρακαλώ θερμά το Ταμείο των λογοτεχνών να μου δανείσει εκατόν πενήντα ρούβλια, γιατί φορώντας παλιές καί τρύπιες στρατιωτικές μπότες μουσκεύω τα πόδια μου και συχνά μη μπορώντας να φάω το ακατάλληλο φαγητό πεινάω και γυρίζω σαν κουρελής, ενώ η Διοίκηση διατάζει: περπάτα πιο καθαρός και άλλαζε πουκάμισο στην εκκλησία, παίρνοντάς το απ' όπου θέλεις.

Αλλά για να πάρεις μόνο πουκάμισο και σαλβάρια χωρίς μπότες πρέπει να δώσεις 50 ρούβλια και για τις μπότες άλλα τόσα.

Σεργκέη Γεσένιν
Τσάρσκογιε Σελό-Λόχος Φεντόροφ
Πρόχειρο νοσοκομείο Νο 17

24-8-64

Ο Σαχινίδης έφερε το πολύτιμο κουτί-κασετίνα, με τον πρα­γματικό θησαυρό από χρώματα, μολύβια, μελάνια, όπως και το πλατύ κουτί με τα παστέλ.

Βρε Άννα, αν τα είχα όλ' αυτά πριν χρόνια θα γινόμουν ζωγράφος! Μόλις το άνοιξα, έκανα σαν τη μάνα μας. Τα μύριζα, τα ψηλαφούσα, τα δοκίμαζα και τα χάιδευα με τα μάτια. Για να δούμε αν και πότε θα τα χρησιμοποιήσω. Ήθελα να συμμεριστώ με κάποιον την ευχαρίστηση μου και φώναξα το γιο μου να με «βοηθήσει» να τα βγάλουμε κι αυτός άλλο που δεν ήθελε και δος του να με ρωτά τι είναι τούτο, τι είναι το άλλο. Και τώρα, μόλις ξυπνήσει με ρωτά «Μπαμπά, πότε θ' αρχίσουμε δουλειά;». Με πρώιμη νοημοσύνη και ζωντανός, κάνουμε οι δυο μας θαυμάσια παρέα.

Σήμερα η Μαίρη, το παιδί κι εγώ το ρίξαμε έξω. Πήγαμε σε κείνο το καφενεδάκι «Μπαμ-Μπουμ». Ήπιαμε, οι γονείς, ούζο. Φυσούσε κι ένα αυγουστιάτικο αεράκι και ήμασταν ωραία. Λοιπόν, θες το ούζο, θες η δροσούλα και η μικρή αυτή αλλαγή, θες η υγεία ένιωσα πόσο λίγα πράγματα θέλει ο άνθρωπος για να είναι καλά, για να νιώθει καλά, και πόσο είναι κρίμα να τον θυμούνται οι άλλοι σαν τσακισμένο και μίζερο, πράμα εξευτελιστικό σχεδόν... του ανδρισμού, ας πούμε, και της ζωντάνιας του, της προσωπικότητας του. Εσύ έχεις πολλή σοφία με το να τονίζεις κάθε φορά τη σημασία της γεροσύνης, συνειδητοποίησες αυτή τη σημασία και ξέρεις την αξία της.

Όλοι αρχίζουν και συνηθίζουν τον αποχωρισμό του παλικαριού μας, του Νίκου. Η ελληνική ζωή μπορεί να έχει τις σκοτούρες που τόσο δύσκολες συνθήκες τη βαραίνουν, μα το να είναι πάντα τόσο τρανταχτά τα κοινά, δεν σ' αφήνουν να κλείνεσαι στο ατομάκι σου. Ο Δήμος από τώρα μου δείχνει έναν παπά και μου λέγει «ο Μακάριος». Μάλιστα, Άννα. Από τα γεννοφάσκια μας γινόμαστε πολιτικά όντα, και η μια γενιά ακολουθεί τ' αχνάρια της άλλης, ο Δήμος, τρίχρονος, και παίρνει μέρος στην «Πορεία της ειρήνης», ξέρει τον Λαμπράκη, κι ακόμα πολύ πριν, μωρουδάκι, μου έδειχνε με το δαχτυλάκι του τις φωτογραφίες, κι έλεγε «Να ο Γκαγκάριν!» Σε γεγονότα όπως τα τωρινά, πολιτικοποιούνται όλοι και η Κύπρος έγινε ένα μεγάλο ξυπνητήρι συνειδήσεων. Ακούς τους εφημεριδοπώλες να διαλαλούν τα νέα, το φοιτηταριό να κινείται και μαζικά να ξεχύνεται, οι άνθρωποι να συζητούν, μπαίνεις αμέσως σε άλλη ατμόσφαιρα από την της απομόνωσης. Θυμούμαι πως η Μάνα μας χρόνια είχε να ξεμυτίσει από το σπίτι. Όμως, με το έμπα-έβγα των παιδιών της, με τις ασχολίες τους, τις σκοτούρες τους, τη δράση και προσδοκίες τους ζούσε σε ανοιχτόν αέρα και είχε ενδιαφέροντα ίσαμε την τελευταία της ώρα, και ας έλεγε «Δεν βλέπω, δεν ακούω, δεν μυρίζω». Δεν πρέπει, λοιπόν, να νομίζεις πως εδώ «ζούμε κλειστά». Σε πολλά άλλα μπορεί να υστερούμε απ' αυτού, μα τα προβλήματα και τα ενδιαφέροντα μας είναι φλογερά. Είναι καλό που ζητούμε τα πάθη να έχουν αλήθεια και οι αλήθειες να έχουνε πάθος, γιατί αυτό σημαίνει πως δεν αρκούμαστε ούτε στην απλή «θεώρηση», ούτε σ' ένα στείρο συναισθηματικό ψευτορομαντισμό.

Αυτές τις μέρες η Μ. κι εγώ ζητούμε μεταφραστική δουλειά. Το Λεξικό Ελευθερουδάκη μου προτείνει κάποια δουλειά συνεργασίας «πρωτότυπης». Βιογραφικά ορισμένων ζωγράφων κ.λπ. Θα δεχθώ οπωσδήποτε. Αν πρόκειται για ζωγράφους σύγχρονους, του αιώνα, μα για ξένους θα πρέπει να βρω πηγές. Δεν ξέρω αν αυτό το «Panorama de l' Art International Contemporain» βοηθά σχετικά. Βιογραφικά σημειώματα Ελλήνων είναι πιο εύκολο, αφού μπορώ να τους το ζητώ και ανάλογα να επεξεργάζομαι την περίπτωση.

Δουλεύω, φυσικά, πολύ δύσκολα, κι αυτό καταντά μειονέκτημα από άποψη επαγγελματική. Όταν π.χ. μου δοθεί το θέμα «Ζωγραφική» (στην Ελλάδα) ή «Βυζαντινή τέχνη», με την τάση που έχω να μην κάνω τίποτα το τσαπατσούλικο, σημαίνει αυτό μήνες και μήνες μελέτες, αναδρομές σε βιβλιογραφίες, μερονύχτια, πνευματικό ξεζούμισμα, σωστή και υπεύθυνη εργασία σε παρθενικό έδαφος, αφού με τη μέθοδο μας θέλουν άλλο κοίταγμα.

Θέλω να επικοινωνώ μαζί σου, μα καταλήγω να σου γράφω πολύλογα και πού, και πού ασήμαντα ίσως.

Δεκαοκτώ χρόνια αλληλογραφούμε κι έγινε πια ψυχική και πνευματική μου ανάγκη αυτή η αλληλογραφία. Συγχώρα, λοιπόν, τον αδερφό σου αν καμιά φορά φλυαρεί, κι ας είσαι μαζί του, ουγκαταβατική, και όπως πάντα, μεγαλόκαρδη.

Φιλιά
Γιάννης

Ξενοδοχείο Ματζέστικ, Αθήνα Τετάρτη 20 Απριλίου 1932

Λοιπόν θα πρέπει ν' ανεχθείς ένα δυσανάγνωστο καi βιαστικό σημείωμα. Μόλις φτάσαμε. Το Κανάλι είχε κλείσει από τους βράχους, κι έτσι κάναμε το γύρο, που μας πήρε άλλη μια νύχτα. Μέχρι στιγμής όλα πάνε μια χαρά, καλός καιρός, αεράκι. Μια νύχτα στη Βενετία, ύστερα κατεβήκαμε την Αδριατική, στο καράβι ο Βενιζέλος, όλη μέρα χτες περνούσαμε νησιά, άνεση, αέρας, ηρεμία, στο κατάστρωμα διάβαζα Ουέλς, Σαίξπηρ, κι έναν φωνακλά γλάρο που τον λένε Μίντλτον Μάρυ. Ο Ρότζερ και η αδελφή του ταξιδεύουνε δεύτερη• έχει γύρω του ένα σωρό Έλληνες και Εβραίους — το συνηθίζουνε — ο Ρότζερ και η Μάρτζερυ εννοώ• έτσι έχουνε στη διάθεση τους χιλιάδες καλές συμβουλές. Το λευκό είναι εκτυφλωτικό στην Αθήνα, τα γαϊδούρια λυγίζουνε τη ράχη τους φορτωμένα μαύρες τουλίπες και κόκκινες ανεμώνες. Τώρα φοράμε τα καλοκαιρινά μας κι ανεβαίνουμε στην Ακρόπολη. Αύριο θα πάμε στου Γκιόλμαν που μας παρέλαβε από το πλοίο. Θα τους πω για σένα ή θα τους δείξω το βιβλίο σου. Αμφιβάλλω αν θα καταφέρουμε να πάμε στα Μετέωρα. Οι Φράι κλίνουν προς την Κρήτη, το ομορφότερο μέρος της Ελλάδας, καθώς λέγεται. Αλλά πρώτα πρέπει να xτυπήσουμε την ελληνική τέxνη, για την οποία ο Ρότζερ δεν έχει και μεγάλη ιδέα. Εγώ υπερασπίζομαι ακόμα τους ναούς, και θα εκθέσω τα επιxειρήματά μου απόψε — ποτέ δεν ήμασταν τόσο φλύαροι. Α, μαθαίνουμε ελληνικά και να μετράμε λεφτά, κι η Βενετία ήταν θεσπέσια, κωπηλατούσαμε βραδάκι από εκκλησία σε εκκλησία, τα νησιά στο γκρίζο του ελέφαντα με λεκέδες κόκκινο του τριαντάφυλλου, και τα καράβια περνούσαν μες στη νύχτα, κι ένας φάρος που άναβε ξαφνικά καθώς βλέπαμε σινεμά μαζί με τον Βενιζέλο. Μάλιστα — αυτά για την ώρα — ο Λέναρντ πάει στο ταχυδρομείο — κι αυτό είναι σαν ένα και μόνο κούνημα της ανύπαρκτης ουράς του Πανός. Νομίζω ότι θα μείνουμε εδώ για λίγες μέρες.
Β.

[Πυργέλα] Δευτέρα, 4 Αυγούστου [1941]

Αγαπητέ Άγγελε,

Τα δυο μεγάλα σου γράμματα, μου 'δωσαν μεγάλη χαρά. Σας ζηλεύω σας τους Αθηναίους, που έχετε να γράψετε δυο πράματα που έγιναν. Εδώ μονοτονία και δώσ' του να 'χει. Κάνα μπάνιο πού και πού, κάνα βιβλίο πού και πού, καμιά εκδρομή, και ανάπαλιν. Σκεφτόμουνα να πάω για λίγες μέρες στ' Ανάπλι, όπου και θα 'μενα στου Ζάρβανου. Ε, δεν πήγα! Ο θείος Αντώνης, ο μεγαλοπρεπής αυτός Φορσάιτ της οικογένειας, πρόλαβε και κατέλαβε τη θέση μου με όλη του την οικογένεια, τουτέστι Φούλα, Κάστρου και κόμπανυ. Έτσι έμεινα με τη χαρά (όπως πάντα άλλωστε).

Όλα δω κάτω είναι τρομερά. Και τα ειδύλλια ακόμα, είναι αφόρητα. Ο πατέρας μου, από καιρό σε καιρό, με κεραυνοβολεί με γράμματα που συμβολίζουν την οικογενειακή γαλήνη, μου θυμίζει τα σχολικά, τα Πανεπιστήμια και όλα τα λοιπά μαραφέτια.

Εγώ πάω στ' Άργος, αναζητώ περιπέτειες, κάνω μπάνια ταχτικά. Πότε πάω μ' αυτοκίνητο, πότε μ' ένα περίεργο όχημα από καροσερί εγγλέζικια, πάνω σε ρόδες παλιού φορντ, και που το σέρνει ένα τρακτέρ.

Γράφω αρκετά, διαβάζω περισσότερο. Κάνω και θεωρίες, καταλαβαίνω βέβαια πως είναι ηλίθιο, μα είναι μια λύσις.

Η Κούλα που γύρισε από τ' Ανάπλι, μου διηγήθηκε τα της κηδείας της θείας Νίνας, που τράβηξε για το τελευταίο της ταξίδι ντυμένη... νύφη. Στην κηδεία παραβρέθηκε ο κύριος Ζάρβανος μετά της Κατερίνης του, η θεία Τίνα και άλλοι. Η θεία Τίνα έπαθε —διαρκούσης της κηδείας— υστερική κρίση και φώναζε: «Θεία μου αγαπημένη και σαν εμέ δυστυχισμένη!». Αφού το επανέλαβε πολλές φορές αυτό, δήλωσε πως πρόκειται να κλειστεί σε μοναστήρι. Τότε ο θειος Μίλτος δήλωσε πως θα την προστατέψει κ.ο.κ. Η παρακμή των Ζαροκωσταίων είναι αυτή' των από Λέοντος Ζαρόκωστα και μετέπειτα... Αν τα διηγόσουνα αυτά στον Νώντα δε θα 'κάνες άσκημα. Οι ιστορίες αυτές θυμίζουν οικογενειακές φωτογραφίες και είναι πληχτικές. Από καιρό βρίσκεται εδώ ο Τάκης ο Μαύρος. Τώρα τελευταία ήρθε κι η Δέσποινα, που είναι περισσότερο απ' ό,τι περίμενα συζητήσιμη. Δε δίστασε να μου πει, πως κάποτε της αποκάλυψες πως νιώθεις κοντά της την ευτυχία. Όπως να 'χει, πλήττω κάπως λιγότερο. Μια γυναίκα είναι πάντα ένα άρωμα. Και να ξέρεις, πως η πλήξη είναι πάντα άοσμη.

Στο τελευταίο γράμμα σου, Άγγελε, βρήκα έκδηλη μια φυσιολατρεία, της πιο καλής και γνήσιας ποιότητας. Καλά θα κάνεις ν' ασχοληθείς μ' αυτό σου το ταλέντο της ποιητικής ιδέας στη φύση. Ίσως και να 'χεις επιχειρήσει κιόλας. Γράψε μου σχετικά. Πάντως προσπάθησε ν' απομακρύνεις από πάνω σου την οικογενειακή μιζέρια, που θα σε βλάψει. Η παρακμή είναι ωραία ιδέα, αλλά... μοιάζει με το χασίς. Ανάλογα στον οργανισμό, στην ποσότητα, στην κράση... Προς το παρόν, αν ασχοληθείς με την τέχνη, πρέπει να 'χεις τη δύναμη ν' απαλλαχτείς από την άμεση επιρροή της.

Έτσι ώστε, αργότερα κι αν σε κυριέψει, να μπορείς να έχεις τη σκέψη σου ελεύθερη. Αλλά κάνω πάλι θεωρίες, κι αυτό είναι ηλίθιο. Ο Λάμπης είχε την τύχη της φυγής. Είμαι περίεργος να τον δω στο γυρισμό του. Η θεία η Ματίνα θα χαίρεται για το κατοστάρικο την ημέρα. Το ίδιο χάρηκε κι η μητέρα μου, και πείσθηκε πως ο Λάμπης είναι μεγάλο μυαλό.

Οι περιπέτειές σου με διασκέδασαν κι εμένα. Είναι ευχάριστο που δεν πλήττεις. Τα σχετικά με το σπίτι του Κεφαλαριού με συγκίνησαν. Είναι, χωρίς αμφιβολία, αγαπημένο σπίτι. Θυμάμαι ανακατωμένα, καθαρές Δευτέρες με το θηρίο, Μάσκες που διαβάζαμε κάτω από την κληματαριά, ξαπλωμένοι σε κουβέρτες. Και το βράδυ, ύστερα από μια οικογενειακή συγκέντρωση στ' άδεια δωμάτια με τις προσωπογραφίες, γυρνούσαμε στο σταθμό με τραγούδια, ουρλιαχτά και τέτοια. Θυμάμαι όλη την Κηφισιά, τον Άι-Γιώργη με τα βουναλάκια, τον Ντοκ, πολλά πράματα τέλος πάντων, ακόμα κι ένα κρύο απόγιομα που καίγαμε τις κάμπιες με τον Στέλιο, μου φαίνεται ευτυχισμένο.

Και μια και μιλάμε για Κηφισιά και για τον Στέλιο, τι γίνεται ο τελευταίος; Πότε τον φαντάζομαι ιππότη με σπασμένο ξίφος, πότε ένα είδος Remarque. Οι πληροφορίες των άλλων πολύ φτωχές: «Αδυνατούλης ο καημενούλης' την πρώτη μέρα κρατούσε μπαστουνάκι». Σκέφτομαι να του γράψω, μα πάλι τι να γράψει κανείς; Δεν μπορεί να ξέρει κανείς την ψυχική του κατάσταση. Κι αν πάλι την ήξερε και προσαρμοζόταν σ' αυτήν, θα 'γραφε υποκρισίες.

Οι προσπάθειές μου να γυρίσω στην Αθήνα μέχρι την 10η Σεπτέμβρη θα πετύχουν. Με βοήθησε πολύ κι η τύχη, γιατί τα εμπόδια της παρακάτω διαμονής είναι μπόλικα. Έτσι σε λίγον καιρό, θα 'μαστε πάλι μαζί, ιδανικοί «χαφταλεύρηδες». Θα ιδείς που θα περάσουμε καλά.

Έμαθα από τον Νώντα, πως ο Σπύρος είναι άρρωστος. Πήγαινε, λοιπόν, ένα απόγιομα να τον ιδείς' πες του πως είσαι ο πρεσβευτής μου.

Γράφε μου για τα βιβλία πού διάβασες, εντυπώσεις σου απ' αυτά. Τελευταία διάβασα τον Ιδιοχτήτη του Γκαλσγουόρθυ, δώρο του Νώντα. Πρόκειται για ένα εξαίρετο συνθετικό μυθιστόρημα, που έχει όμως έναν πυρήνα κεντρικής υπόθεσης. Μια σειρά φιλοσοφικές μελέτες που μου δάνεισε ένας ντόπιος φοιτητής, κι ένα βιβλίο του Ντοστογιέβσκι που δεν τέλειωσα ακόμα. (Άρχισα να το διαβάζω το πρωί).

Αυτά έχω να σου γράψω, Άγγελε. Βλέπεις καλά, πως με χαραχτηρίζει παντελέστατη έλλειψη γεγονότων, και πως αν γέμιζα ακόμα κάνα-δυο σελίδες, θα 'ταν ανώφελη προσπάθεια, και μια προσπάθεια ανώφελη και υποχρεωτική είναι πάντα λιγάκι ανειλικρινής.

Δεν θα 'θελα όμως να το πάρεις αυτό για έλλειψη σεβασμού στις οχτώ προχτεσινές σου σελίδες, που με κάνανε χαρούμενο, ούτε θέλω αντίποινα. Εσύ έχεις να γράψεις, και μπορείς.

Απόδειξη δε, για το ότι λέω αλήθεια, τα γράμματα μου στον Νώντα. Γράψε μου λοιπόν όσα πιο πολλά μπορείς. Εμενα μου χρειάζονται πιο πολύ τα γράμματα.

Χαιρετισμούς.
Με αγάπη,
ΓΙΩΡΓΟΣ

Αγαπητή Τατιάνα

Δεν ξεύρω πώς να δικαιολογηθώ γι' αυτό μου το γράμμα που έρχεται καθυστερημένα. Τώρα που πλησιάζει το Πάσχα, οι μέρες αυτές μού φέρνουν την ανάγκη να γράψω στους δικούς μου και ανάμεσα σ' αυτούς είσαστε και σεις (ο πληθυντικός δεν αφορά εσένα, αλλά εσένα και το Roger). Μου 'χες γράψει σε προηγούμενο γράμμα σου ότι πρόκειται να 'ρθεις, και με την ελπίδα αυτή ανέβαλα κάθε φορά. Τέλος πάντων αυτές δεν είναι δικαιολογίες, είναι σκατά που λένε οι φίλοι μας οι Γάλλοι. Πάντως απόψε αισθάνομαι την ανάγκη να σου γράψω και θα σου γράψω πολλά, γιατί θέλω να μιλήσω με κάποιον. Και πρώτα για τη δουλειά μου. Ακόμα δεν κατόρθωσα να δουλέψω σε ατελιέ. Δεν βρήκα ή μάλλον βρήκα τρία έως τώρα άλλα μου ζητάγανε από 60 έως 150 χιλιάδες για αέρα. Φυσικά τέτοια δυνατότητα δεν υπάρχει.

Πάντως δουλεύω όχι τόσο παραγωγικά όσο αποθηκεύοντας γνώσεις. Τα Γαλλικά μου, που είναι πολύ καλύτερα, με βοηθάνε να παίρνω μέρος στη γενικότερη πνευματική κίνηση της Γαλλίας. Κάθε μέρα και κάτι καινούργιο ξανοίγεται μπροστά μου' όλα έχουν ένα καινούργιο ενδιαφέρον. Ο κυριότερος γλύπτης που βλέπω και που είναι πολύ καλός μαζί μου, πηγαίνω στο ατελιέ του τακτικά και καθόμαστε και αργά τα βράδυα κουβεντιάζοντας και του πάω πότε πότε δουλειά μου και βλέπει είναι ο Laurens. Είναι άνθρωπος απλός (τον έχεις δει άλλωστε) και δείχνει να μ' αγαπάει. Τώρα αυτές τις μέρες ήταν λίγο άρρωστος και έφυγε για το Midi.

Τελευταία, θέλοντας να αποκτήσω όσες περισσότερες τεxνικές γνώσεις μπορούσα να πάρω από δω, και αφού προηγούμενα μου είxε κινήσει το ενδιαφέρο μου μια έκθεση κεραμεικής που έγινε, ζήτησα από το Υπουργείο Παιδείας και πέτυχα να μπω ως stagiaire στην περίφημη Manufacture de Sèvres για τρεις μήνες που ελπίζω να τους παρατείνω. Δουλεύω τώρα εκεί ένα μήνα περίπου. Το ενδιαφέρο που έχει η δουλειά είναι μεγάλο και έπειτα περνάνε από κει όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι και γλύπτες. Την περασμένη βδομάδα δούλευε εκεί ο Rouault' πριν από αυτόν ήτανε o Gromaire, o φίλος σου. O Desnoyer δούλεψε επίσης αλλά πριν πάω εγώ, και δεν τον συνάντησα, αλλά είδα εκεί τα βάζα που διακόσμησε.
[....]
Σου έστειλα πριν λίγες μέρες το τελευταίο βιβλίο του Garaudy. Ελπίζω πως θα σε ενδιαφέρει' είναι από τους πιο ενδιαφέροντες ανθρώπους.

Με συγκίνησε πολύ η φωτογραφία που μου έστειλες του παιδιού σου. Ελπίζω να είναι τώρα τέλεια καλά. Στον Roger τους καλύτερους χαιρετισμούς μου και τις μεγαλύτερες ευχαριστίες όλων μας για τους καινούργιους που ήρθαν, αν και αυτές οι ευχαριστίες έρχονται κάπως καθυστερημένα όπως όλα από μένα.

Γεια χαρά, Τιτίκα μου. Θα περιμένω με τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση γράμμα σου και αν σου 'δωσα να καταλάβεις τίποτα μ' όλα αυτά που σου γράφω...

Στους φίλους χαιρετισμούς.
Μέμος.

Έχεις νέα από το Χριστόφορο;

Απρίλιος 1959

Αγαπητά Νέα,

H διαμάχη για το βραβείο Χατζηπατέρα που, από τις συζητήσεις των λογοτεχνικών κύκλων, πέρασε στην δημοσιότητα είναι πραγματικά η πρώτη μαχητική εμφάνιση μιας ομάδας ποιητών που διεκδικεί την διαδοχή από τους παλαιούς λογοτέχνας. Οι παληοί μας λογοτέχνες, που αποτελούν την επιτροπή του βραβείου ανήκουν οι περισσότεροι στη γεννιά του 1930 που μας έδωσε ουσιαστικά μαζί με άλλους την υπάρχουσα λογοτεχνία στον τόπο μας. Οι παληοί κρίνουν την νέα ποίηση και ισχυρίζονται ότι βρίσκονται σε δυσκολία να βραβεύσουν ένα βιβλίο γιατί δεν υπάρχει κανένα άξιο λόγου. Μπορεί να τολμήση κανείς μια παραδοχή αυτής της απόψεως: Η Επιτροπή παραδόξως ωμίλησε με αυτή την διαμαρτυρία για πρώτη φορά για την νέα ποίηση. Πολλές φορές από ανθρώπους που δεν περιμένει κανείς δέχεται μια μόνη τους πράξη και την καταλογίζει υπέρ αυτών και ας διαφωνεί με την εν γένει στάση που δείχνουν για τα Ελληνικά Γράμματα. Πράγματι, η άποψη των κριτικών και λογοτεχνών της παληάς γενιάς είναι σωστή όταν ισxυρίζωνται ότι η νέα ποίηση δεν έδωσε τον άξιό της; Η γνώμη αυτή είναι γενική και έχει γραφτή στη σημειωματογραφία που είναι η κατ' εξοχήν εργασία αξιολογήσεως των νέων που γράφουν. Όλοι σημειώνουν και ελπίζουν ότι από την πλειάδα των μεταπολεμικών ποιητών θα εμφανιστούν όπως δήποτε δυο-τρεις προσωπικές φωνές που θα ανανεώσουν την ποίησή μας. Περιμένουν τώρα 25 xρόνια για να xειροκροτήσουν τον νέο Έλληνα ποιητή που θα λαμπρύνη τον ορίζοντα της ελληνικής ποίησης όπως ένας Σεφέρης, ένας Ελύτης ή Παπατσώνης που μέσα σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα κάλυψαν και ακόμα καλύπτουν το χώρο με την προσωπικότητά τους. Προσπαθούν να βρουν έναν νέο ποιητή που δεν θα είναι η μίμησή τους αλλά ως βόμβα θα ανοίξη «τις πύλες του σύγxρονου λυρισμού». Σ' αυτό οι παληοί και νέοι αναγνώστες της ελληνικής ποίησης έχουν δίκηο. Κανένας δεν ξεσήκωσε τον θαυμασμό ούτε τον θρίαμβο ενός Ρίτσου στη πρώτη εμφάνισή του «να παραμερίσουμε να περάσης» ή ενός Καρυωτάκη ή της Πολυδούρη έστω και εκ των υστέρων. Κανένας από τους νέους ποιητές που τώρα πια δεν είναι νέοι σε ηλικία δεν έδωσε έργο που να τύχη τέτοιας υποδοxής. Αν κάποτε κριτικοί που διαθέταμε έγραψαν για νεώτερα βιβλία φράσεις όπως «άστρον λαμπρόν» ή άρθρα με επαίνους ή μετέπειτα σιωπή τους και στάση τους δείχνουν ή σφάλμα τους ή «την στάθμευση» όπως τώρα ισχυρίζονται. Όταν όμως μιλάη κανείς για στάθμευση δεν έχει δίκηο στην έκφρασή του αλλά μπορεί άνετα να μιλήση για απουσία νεώτερης ποίησης γιατί είναι η συνέxεια της παλαιάς ή πιο σωστά για απουσία ενός νέου ποιητή που σαν εκπρόσωπος μιας δικιάς του τάσης θα δώση κατεύθυνση στη νεώτερη ποίηση.

Υπάρχουν άξιοι εργάτες της τέχνης μας χωρίς να έχουν τον «πρωτομάστορα» όπως στάθηκε ο Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος και άλλοι που έδωσαν τους νεώτερους κλάδους της ποίησης. Πέρασαν 25 χρόνια δουλειάς αυτών των νεωτέρων μεταπολεμικών ποιητών και ακόμα κανείς μα κανείς που να σηκώση τον ποιητικό πυρετό πάνω από τους 35 βαθμούς. Αγωνίζονται οι νέοι ποιητές με πραγματικό πείσμα για να εκφράσουν τον εαυτό τους και την εποχή τους, δανειζόμενοι όλα τα όπλα έκφρασης ντόπια ή ξένα χωρίς όμως να νικούν, αλλά ούτε να πέφτουν. Η αξία της νεώτερης ποίησης είναι ακριβώς αυτή - άσχετα από το αποτέλεσμα που περιμένουν οι παληοί για να θερμάνουν τη γερασμένη ευαισθησία τους. Οι νέοι ποιητές λοιπόν δίνουν ένα σημαντικό παρόν μόνο που δεν μπόρεσαν ακόμα μετά τόσα χρόνια να φέρουν ένα μεγάλο αποτέλεσμα: Να ξεxωρίσουν ένας- δυο οι εκλεκτοί ενός αγώνος.

Αν τώρα βάνουν «τιμωρία» οι παληοί δάσκαλοι μας τους νεώτερους το κάνουν περισσότερο για να δικαιολογήσουν την ευθύνη τους απέναντί μας. Γιατί αν δικαιολογημένα δεν δίδουν ένα έστω διαφημιστικό βραβείο μιας ναυτικής εταιρείας νομίζω η ευθύνη βαρύνει πιο πολύ τους ίδιους. Κανένας από την παλαιότερη γενιά των αισθητικών που τώρα κόπτονται δεν έδωσε μια ιδέα, δεν διαμόρφωσε μια τάση δεν μετέφερε έστω απ' έξω να το μεταφυτεύση στον Ελληνικό χώρο τίποτα που να οδηγηθούν οι νεώτεροι ποιητές, αφού οι ίδιοι δεν έδωσαν με τη δική τους ποίηση έδαφος μελέτης. Ο Σεν Μπεβ, ο Μπελίνσκυ και άλλοι μεγάλοι αισθητικοί με το έργο τους με τις θεωρίες που διατυπώνουν ωδήγησαν την Τέχνη.

Οι δικοί μας όμως «αισθητικοί» που τιμωρούν σήμερα -μάλλον τυχαία- αρκέστηκαν καθ' όλην την διάρκεια του βίου τους σε σημειωματογραφία, όπως η Μονταίν της κοσμικής στήλης. Αρκέστηκαν πάντα στο «αρέσει - δεν μου αρέσει» λες και η τέχνη, η ποίηση, είναι κατασκεύασμα σερβιρισμένο σε πιάτο. Χάσανε ακόμα και την ευκαιρία αυτής της σωστής διαπίστωσής τους που την έκαναν σε δύο μόνο σειρές της ανακοινώσεώς των, χάσανε την ευκαιρία να μελετήσουν τη θέση, όποια θέση, της νεώτερης ποίησης και με σοφία να ερευνήσουν το φαινόμενο που διεπίστωσαν σωστά με ψήφους.

Μετά τιμής
Μιχάλης Κατσαρός

ΤΑ ΝΕΑ 4/4/59

Ιένα, 31 Μαΐου 1799

...Τις μέρες αυτές κάποια ολότελα αντιτιθέμενα δημιουργήματα ενός μαΐστορα της τέχνης δεν μου έδωσαν μεγάλη χαρά, αν και, μην έχοντας να αναλάβω την ευθύνη, μπορώ να παραμείνω τελείως ήσυχος. Διάβασα τα έργα του Κορνέιγ: Rodogune, Pompée και Polyeucte και έμεινα πραγματικά κατάπληκτος με τα τεράστια πράγματι λάθη αυτών των έργων που άκουγα εδώ και είκοσι χρόνια να επαινούν. Δράση, δραματική οργάνωση, χαρακτήρες, ήθη, γλώσσα, όλα, και οι ίδιοι οι στίχοι, δίνουν λαβές, και ο βαρβαρισμός μίας τέχνης που τώρα μόλις διαμορφώνεται δεν αρκεί διόλου για να τη συγχωρήσει. Κι αυτό γιατί το κακό γούστο, που βρίσκει κανείς τόσο συχνά ακόμη και στα πλέον πνευματώδη έργα, εάν δημιουργήθηκαν σε μία άξεστη εποχή, δεν είναι μόνον, ούτε καν κατά προτίμηση, αυτό που είναι εδώ απεχθές. Είναι η φτώχεια της επινόησης, η ισχνότητα και ξηρότητα σχετικά με τη διαπραγμάτευση των χαρακτήρων, η παγερότητα στα πάθη, η παραλυσία και ακαμψία στην πορεία της υπόθεσης και η έλλειψη ενδιαφέροντος σχεδόν. Οι γυναικείοι χαρακτήρες είναι θλιβερά γελοιογραφήματα, και εκτός από το αληθινά ηρωικό, δεν βρήκα πράγματι τίποτα που να έχει αναπτυχθεί με επιτυχία, καθώς και αυτό το καθαυτό όχι πολύ πλούσιο συστατικό στοιχείο έχει αναπτυχθεί ομοιόμορφα.

Ο Ρακίνας είναι πέραν κάθε συγκρίσεως πλησιέστερα στο υπέροχο, αν και κουβαλά όλη την κακοήθεια των γαλλικών τρόπων, και συνολικά είναι κάπως αδύναμος. Για την ώρα είμαι πράγματι πολύ περίεργος για τις τραγωδίες του Βολταίρου, κι αυτό γιατί αν κρίνει κανείς από την κριτική του για τον Κορνέιγ, πρέπει να συμπεράνει πως είχε εννοήσει σαφώς τα λάθη του.

Βέβαια είναι ευκολότερη η κατάκριση παρά η δημιουργία. Και σκέφτομαι το δικό μου έργο που κείται εμπρός μου ακόμη άμορφο. Να γνώριζαν μόνον οι κάθε ώρα πανέτοιμοι κριτές και οι ελαφρόμυαλοι ερασιτέχνες τι κοστίζει να δημιουργηθεί ένα αληθινό έργο...

Σ.


Από την Ποίηση - τ.13, Άνοιξη 1999
μτφ: Θανάσης Λάμπρου

(πρωτ.φωτ: LIFE)

Χωρίς το παραμικρό εμπόδιο έφτασα στη Φρανκφούρτη ευχαριστημένος και υγιής και συλλογίζομαι τώρα σ' αυτό το ήσυχο και φωτεινό σπίτι, τι θα πει στην ηλικία μου να ταξιδεύω στον κόσμο. Στα νεανικά χρόνια, τα πράγματα μάς εντυπωσιάζουν και μας ταράζουν περισσότερο, γιατί δεν μπορούμε να τα κρίνουμε και να τα συγκεντρώσουμε, αλλά τα καταφέρνουμε ευκολότερα μαζί τους, γιατί προσλαμβάνουμε μόνο αυτό που κείται στον δρόμο μας και λίγο προσέχουμε δεξιά κι αριστερά. Αργότερα γνωρίζουμε περισσότερο τα πράγματα, μας ενδιαφέρει ένας μεγαλύτερος αριθμός από αυτά και θα τα βγάζαμε άσχημα πέρα αν δεν μας βοηθούσαν σ' αυτές τις περιπτώσεις η εσωτερική ησυχία και η μέθοδος. Θέλω να τα τακτοποιήσω τώρα όλα όσα μου συνέβησαν αυτές τις οχτώ ημέρες, να δοκιμάσω στη Φρανκφούρτη σαν μια εκτεταμένη πόλη όλα τα σχήματα και να ετοιμαστώ μετά για ένα μακρινότερο ταξίδι.

Μου έκανε εντύπωση αλήθεια, πώς είναι φτιαγμένο το κοινό μίας μεγαλούπολης. Ζει σε μία διαρκή παραφορά του κέρδους και της κατανάλωσης, και αυτό που ονομάζουμε εμείς δημιουργική διάθεση δεν μπορεί ούτε να προκύψει ούτε να κοινοποιηθεί• όλες οι ψυχαγωγίες, και το ίδιο το Θέατρο, είναι για τη διασκέδαση μόνο, και η μεγάλη κλίση του αναγνωστικού κοινού περιοδικά και μυθιστορήματα προξενείται ακριβώς από αυτό, γιατί προκαλούν διασκορπισμό μέσα στον διασκορπισμό.

Παρατήρησα επίσης ένα είδος δέους απέναντι σε ποιητικά δημιουργήματα ή τουλάχιστον καθόσο είναι αυτά ποιητικά, που μου φαίνεται τελείως φυσιολογικό γι' αυτούς ακριβώς τους λόγους. Η ποίηση απαιτεί, επιτάσσει μάλλον, περισυλλογή, απομονώνει τον άνθρωπο ενάντια στη θέλησή του, επιβάλλεται ολοένα και είναι στον ευρύχωρο κόσμο (για να μην πω στον μεγάλο) τόσο άβολη όσο μια πιστή ερωμένη.

Συνηθίζω τώρα να τα καταγράφω όλα, όπως μου φανερώνονται τα πράγματα και τι σκέφτομαι γι' αυτά, χωρίς να απαιτώ από τον εαυτό μου την πλέον ακριβέστερη παρατήρηση και την ωριμότερη κρίση ή να συλλογίζομαι μία χρήση τους μελλοντικά.

Πήγα μερικές φορές στο Θέατρο και έφτιαξα για μένα ένα μεθοδικό σχεδίασμα της εκτίμησης μου. Καθώς προσπαθώ τώρα να το συμπληρώσω, σκέφτηκα πώς: θα μπορούσε κανείς να γράψει μία ταξιδιωτική περιγραφή υποφερτή μόνο για ξένες χώρες όπου δεν γνωρίζει κανείς κανέναν. Για τον τόπο όπου μένει κανείς συνήθως, δεν θά τολμούσε να γράψει τίποτα, γιατί τότε θα έπρεπε να γίνει λόγος μόνο για τα υπάρχοντα πράγματα' αυτό ακριβώς συμβαίνει με όλα, όσα μας είναι κοντινά κατά κάποιον τρόπο, νιώθει πως θα ήταν ασέβεια, αν θα ήθελε να εκφράσει κανείς δημόσια ακόμη και την πλέον δίκαιη, την πλέον μετρημένη κρίση του για τα πράγματα. Οι παρατηρήσεις αυτές οδηγούν σε θαυμαστά συμπεράσματα και μου δείχνουν τον δρόμο που πρέπει να βαδίσω. Έτσι συγκρίνω, π.χ., τώρα το Θέατρο εδώ με αυτό της Βαϊμάρης, έχω δει επίσης το Θέατρο της Στουτγκάρδης, ίσως μπορεί να ειπωθεί κάτι γενικό και για τα τρία που να είναι σημαντικό και να μπορεί εν πάση περιπτώσει να παρουσιαστεί δημόσια...

Γκ.


Από την Ποίηση - τ.13, Άνοιξη 1999
μτφ: Θανάσης Λάμπρου

Παρίσι, 16 Απριλίου 1860

Η καινούργια μου ζωή είναι αρκετά μονότονη. Φτάνω γύρω στις εννιά στο γραφείο, πρωτοκολλώ ως τις τέσσερις τελωνειακά έγγραφα, αντιγράφω την αλληλογραφία, κτλ , κτλ , ή καλύτερα ακόμη, διαβάζω την εφημερίδα μου, χασμουριέμαι, κόβω βόλτες πάνω-κάτω κτλ , κτλ. Στην πραγματικότητα, αισθάνoμαι λυπημένος. Αλλά μόλις βγω έξω, τινάζομαι όπως το βρεγμένο πoυλί, ανάβω την πίπα μου, ανασαίνω, ζω. Καταστρώνω στο κεφάλι μου μεγάλα ποιήματα, μεγάλα θεατρικά έργα, μεγάλα μυθιστορήματα. Περιμένω τo καλοκαίρι για ν' αφήσω τόν πυρετό μου να ξεχυθεί. Θέλω να τυπώσω ένα βιβλίο με ποιήματα και να σου το αφιερώσω.

Έλαβα το γράμμα σου. 'Εχεις δίκιο να μην μέμφεσαι την τύχη. Γιατί, όπως ακριβώς το γράφεις, με δυο αγάπες στην καρδιά, την αγάπη για τη γυναίκα και την αγάπη για το «ωραίο», θα είχε άδικο κανείς να απελπίζεται.

Μέσα στους στίχoυς που μου στέλνεις αναπνέω μια σκοτεινή μελαγχολία. Η ζωή που περνά γρήγορα, η νεότης που κρατά ελάχιστα, ο θάνατος στον οpίζoντα: ιδού τι θα μας έκανε να σπαράζουμε, αν καθόμασταν, για λίγο, να σκεφτoύμε. Αλλά δεν φαντάζει σαν ένας πίνακας ακόμη πιο σκοτεινός το γεγονός πως μέσα στο βιαστικό πέρασμα μιας ύπαρξης, η νεότης, η άνοιξη της ζωής, χάνεται ολοκληρωτικά, πριν προλάβει να κλείσει κανείς τα είκοσί του χρόνια; Να βλέπουμε, δηλαδή, την ηλικία να προχωράει με μεγάλες δρασκελιές, όταν δεν έχουμε δοκιμάσει ακόμη την ευτυχία και δεν διαθέτουμε τις αναμνήσεις των ωραίων ημερών του καλοκαιριού για να ομορφύνουμε τις τραχιές μέρες του χειμώνα. Να τι είναι αυτό που με περιμένει.

Μου λές ακόμη πως μερικές φορές δεν έχεις το κουράγιο να μου γράψεις. Μην εlσαι εγωιστής: Μου ανήκουνε τόσο οι χαρές σου όσο και οι λύπες σου. Όταν εlσαι χαρούμενος, κάνε με κοινωνό της χαράς σου. Όταν εlσαι δυστυχισμένος, μη φοβάσαι να σκοτεινιάσεις τον ουρανό μου: Συχνά ένα δάκρυ είναι πιο γλυκό από ένα χαμόγελο. Σε κάθε περίπτωση, γράφε μου τις σκέψεις σου κάθε μέρα' όταν ένα καινούργιο αίσθημα γεννιέται στην ψυχή σου, μετάφερέ το στο χαρτί. Μόλις σχηματιστούν τέσσερις σελίδες, ταχυδρόμησέ τις μου.

Εντύπωση, αλλά πολύ δυσάρεστη, μου προκάλεσε μια άλλη φράση του γράμματός σου. Πρόκειται για την φράση «η ζωγραφική που αγαπώ, αν και δεv θα την φτάσω ποτέ κτλ, κτλ». Εσύ! Νομίζω πως απατάσαι όσον αφορά τον ίδιo σου τον εαυτό, με το να φαντάζεσαι πως δεν θα πετύχεις. Ωστόσο, σου το έχω ήδη πει: μέσα στον καλλιτέχνη υπάρχουν δύο άνθρωποι, ο ποιητής και ο εργάτης. Γεννιόμαστε ποιητές, γινόμαστε εργάτες. Και παραπονιέσαι, εσύ που έχεις τη φλόγα, που κατέχεις εκείνο που δεν κατακτάται' ενώ δεν σου χρειάζεται για να πετύχεις, παρά να ασκήσεις τα δάχτυλά σου και να γίνεις εργάτης. Δεν θα απομoκρυνθώ από αυτό το θέμα, χωρίς να προσθέσω δύο ακόμη λόγια. Προσπάθησα τελευταία να σε καταστήσω προσεχτικό όσον αφορά στο ρεαλισμό' σήμερα θέλω να σου υπογραμμίσω έναν άλλο σκόπελο, το εμπόριο. Oι ρεαλιστές, με τον τρόπο τους, κάνουν ακόμη τέχνη, εργάζονται ευσυνείδητα. Αλλά οι έμποροι (μιλώ για εκείνους που ζωγραφίζουν το πρωί για να φάνε το βράδυ), σέρνονται με αξιοθρήνητο τρόπο. Δεν σου τα γράφω όλα τούτα στον αέpα: εργάζεσαι κοντά στον Χ..... , αντιγράφεις τους πίνακές του, ίσως και να τον θαυμάζεις. Φοβάμαι για τον δρόμο που έχεις υποχρεωθεί να πάρεις, τόσο περισσότερο που ο άνθρωπος τον οποίο προσπαθείς ίσως να μιμηθείς, έχει μεγάλες ποιότητες. Τις χρησιμοποιεί, βέβαια, με άθλιο τρόπο και δεν κατορθώνουν να εμφανίσουν τους πίνακές του καλύτερους απ' ότι δεν εlναι. Όμορφοι, ζωηροί, καλογυαλισμένοι' όλα τούτα δεν εlναι παρά μια επαγγελματική επιδεξιότητα, θα ήταν άδικο να σταματήσεις σ' αυτήν. Η τέχνη εlναι κάτι υψηλότερο' η τέχνη δεν σταματά στις πτυχές ενός υφάσματος, στα τριανταφυλλιά χρώματα μιας παρθένου. Πρόσεξε τον Ρέμπραντ' χάρη σε μιαν ακτίνα φωτός, όλες του οι μορφές, ακόμη και οι πιο άσχημες, γίνονται ποιητικές. Σου επαναλαμβάνω, για μιαν ακόμη φορά, πως ό Χ...... εlναι ένας θαυμάσιος δάσκαλος για να μάθεις το επάγγελμα' αμφιβάλλω, όμως, ότι μπορείς να μάθεις οτιδήποτε άλλο από τους πίνακές του. Με το να είσαι πλούσιος σκέφτεσαι, αναμφισβήτητα, vα κάνεις τέχνη, όχι εμπόριο.

Να δυσπιστείς, λοιπόν, στον υπερβολικό θαυμασμό για τον συμπατριώτη σου. Ζωγράφισε τα όνειρά σου, τα θαυμαστά χρυσά σου όνειρα, πάνω στο ύφασμα και μπόλιασέ τα με την ιδανική αγάπη που φέρνεις μέσα σου. Μην πέφτεις στο γκρεμό με το να θαυμάζεις ένα πίνακα μόνο xαι μόνο γιατί φτιάχτηκε γρήγορα' με μια λέξη, συμπερασματικά, μην θαυμάζεις και μη μιμείσαι έναν ζωγράφο του εμπορίου. Θα επανέλθω σ' αυτό το θέμα. Έρχομαι σε σύγκρουση ίσως με κάποιες απόψεις σου. Γράψε μου το ειλικρινά ώστε vα μην σε κατατρώει εναντίον μου κάποια κρυμένη μνησικακία.


Από το λογοτεχνικό περιοδικό "η λέξη" - τ.154, Νοε.1999
μτφ: Χρήστος Β. Ντούμας

Σέρραι Πέμπτη 4 Νοεμβρ.

Αγαπημένη μου μανούλα,

Έλαβα το γράμμα σου με τα παράπονα σου. Τι ανόητη που είσαι! Νομίζεις πως δεν ξέρω πως είσαι ο μόνος άνθρωπος που έχω στη ζωή; Για ποιον νομίζεις ότι ζω; Αυτά που σου λέω περί Καιτών είναι κωμικά! Μαγκούφης θα μείνω. Το ξέρω. Άλλωστε γέρασα πια. Τα μαλλιά μου ασπρίζουν αλματωδώς και γενικά η διάθεσίς μου είναι αποκλειστικά απαισιόδοξη. Αυτά που κάνω είναι για να ξεγελάω τον εαυτό μου και να αποφεύγω τα άλλα.

Για βελέντζες εδώ στις Σέρρες δεν βρήκα τίποτα της προκοπής. Νομίζω ότι στην Αθήνα βρίσκει κανείς ό,τι θέλει ίσως λίγο ακριβότερα. Θα σου πάρω όταν έλθω.

Θα έλθω την Πέμπτη οκτώ. Δεν ξέρω ακριβώς την ώρα. Ίσως στις 101/2 ίσως στας 21/2. Πάντως να είναι η Φωφώ στο σπίτι. Θα τα πούμε με την ησυχία μας. Μην το πης πουθενά ότι έρχομαι για να μπορώ να ιδώ μόνον όσους θέλω. Δεν θα έχω πολύ καιρό. Πάντως θα μείνω Παρασκευή - Σάββατο - Κυριακή. Θα φύγω Δευτέρα πρωί. Εάν είσαι στην Εκάλη, θα έλθω να κοιμηθώ εκεί ένα βράδυ και να περάσω όλη την ημέρα.

Πάντως κάνε όπως θέλεις.
Δεν μου έγραψες για τα χρήματα. Σου έδωσε ο δικηγόρος;
Σε φιλώ πολύ πολύ

Το παιδί σου που σε λατρεύει
Γιώργος