AIDS / HIV - diagnoza, objawy, leczenie, profilaktyka

AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome, Zespó³ Nabytego Niedoboru Odporno¶ci) to zespó³ objawów i dysfunkcji zwi±zany z koñcowymi etapami przebiegu zaka¿enia wirusem HIV (ludzki wirus niedoboru odporno¶ci, z ang. human immunodeficiency virus). Na skutek dzia³ania wirusa, system obronno¶ciowy organizmu chorego staje siê dysfunkcjonalny. Wirus HIV parali¿uje jego dzia³anie, w zwi±zku z czym chory zapada na wiele chorób nie wystêpuj±cych lub niegro¼nych u osób zdrowych, z poprawnie dzia³aj±cym uk³adem immunologicznym.

W efekcie wspomnianego os³abienia odporno¶ci chorzy na AIDS zapadaj± na ró¿ne rodzaje nowotworów (miêsak Kaposiego, rak szyjki macicy, ch³oniaki), gru¼lica, zapalenia p³uc, grzybice, przewlek³e infekcje bakteryjne i wirusowe, choroby paso¿ytnicze. Choroby te bardzo wyniszczaj± organizm chorego, prowadz±c czêsto do jego ¶mierci. U wiêkszo¶ci nieleczonych chorych zaka¿enie HIV w ci±gu 10 lat powoduje rozwiniêcie siêpe³noobjawowego AIDS i chory umiera w ci±gu kolejnych 2 lat. ¯ycie osoby zaka¿onej AIDS/HIV mo¿e zostaæ znacz±co wyd³u¿one poprzez zatosowanie leczenia antywirusowego.

AIDS po raz pierwszy zdiagnozowano na pocz±tku lat 80. XX wieku. Choroba by³a pocz±tkowo rozpoznawana u homoseksualnych mê¿czyzn i u osób przyjmuj±cych narkotyki za pomoc± iniekcji, a tak¿e chorych na hemofiliê, którzy musieli czêsto przyjmowaæ preparaty krwiopochodne. W nastêpnych latach AIDS/HIV wykrywano tak¿e u kobiet, które mia³y kontakty seksualne z zara¿onymi partnerami i u niemowl±t urodzonychprzez zaka¿one matki. W 1983 roku zosta³ opisany mechanizm zara¿ania i sam wirus, a w 1985 roku powsta³ pierwszy szerzej stosowany test w kierunku HIV. W 1987 roku opracowano pierwszy lek antyretrowisowy - zydowudynê. Dalsze badania pozwoli³y w po³owie lat 90. zacz±æ stosowaæ wysoce aktywn± terapiê antyretrowirusow± AIDS/HIV (HAART), polegaj±cej na podawaniu chorym koktajlu kilku skutecznych leków antyretrowirusowych.

• HIV-1 - pojawia siê czê¶ciej, m.in. w Ameryce Pó³nocnej i Europie,
• HIV-2 rozwijaj±cy siê g³ównie w Afryce i Azji.

Drogi zaka¿enia AIDS/HIV

U pocz±tku swego marszu przez ¶wiat wirus HIV (czyli sprawca AIDS) rozprzestrzenia³ siê g³ównie jedn± drog± - poprzez kontakty seksualne. Historycznie - to warto podkre¶liæ, gdy¿ przymiotnik ten ju¿ nie odzwierciedla obecnych trendów zachorowañ - chorob± t± szczególnie by³y dotkniête ¶rodowiska homoseksualistów. Obecnie wiêkszo¶æ nowych zachorowañ dotyczy osób heteroseksualnych, dlatego nie mówi siê ju¿ o grupach ryzyka zaka¿enia AIDS/HIV a o rzykownych zachowaniach.

Zaka¿eniu AIDS/HIV mo¿na ulec poprzez kontakt z krwi± zara¿onego (i produktami krwiopochodnymi) czy ze sperm±, p³ynem przedejakulacyjnym lub ¶luzem szyjkowym. St±d te¿ drogi zaka¿eñ: transfuzja zaka¿onej krwi, podawanie zaka¿onych produktów krwiopochodnych, dializa, przeszczep narz±du od nosiciela, stosowanie niesterylnych igie³ (np. przez narkomanów) lub przypadkowe zak³ucie ska¿on± ig³± (szczególnie nara¿ony jest personel medyczny, s³u¿by ratunkowe i policyjne), stosowanie niesterylnego sprzêtu medycznego (np. narzêdzia chirurgiczne), kontakty seksualne (zarówno hetero-, jaki i homo- czy biseksualne) z nosicielami. Zdarzaj± siê równie¿ przypadki zaka¿eñ podczas porodu, gdy chora matka zaka¿a dziecko.

Podstawowe informacje epidemiologiczne

Wed³ug danych Krajowego Centruum ds. AIDS, na dzieñ 31.08.2018 r. leczeniem ARV objêtych by³o oko³o 10 780 pacjentów, w tym 107 dzieci. Leczenie jest prowadzone i finansowane w ramach programu zdrowotnego Ministerstwa Zdrowia ?Leczenie antyretrowirusowe osób ¿yj±cych z wirusem HIV w Polsce na lata 2017 - 2021?.

Wed³ug oficjalnych statystyk od pocz±tku badañ epidemii AIDS/HIV (1985 r.) do 31 maja 2018 r. roku w Polsce by³o 23 153 zaka¿onych ogó³em, 3 612 zachorowañ na AIDS, a 1 398 chorych zmar³o. Zdaniem organizacji pozarz±dowych dane te s± jednak zani¿one, przynajmniej w przypadku osób zaka¿onych wirusem HIV. Wed³ug ostro¿nych danych mo¿na bowiem mówiæ o oko³o 40 tys. osobach zara¿onych wirusem HIV ¿yj±cych w Polsce, z czego oko³o 1/3 przypada na kobiety (przy czym mo¿e to byæ wielko¶æ niedoszacowana).

Ciekawym zjawiskiem epidemiologicznym, odmiennym od profilu zachorowañ w pierwszych dekadach rozwoju epidemii AIDS/HIV jest wzrost zachorowañ w¶ród osób starszych. Obecnie grupa seniorów w wieku 50+ jest tylko nieznacznie mniej nara¿ona ni¿ m³odsze grupy wiekowe.

AIDS jest chorob± o zasiêgu globalnym. Na ca³ym ¶wiecie ¿yje 36,7 mln ludzi zaka¿onych HIV. w 2016 r. Zaka¿enie HIV rozpoznano u 1,8 mln ludzi, leczenie antyretrowirusowe otrzymywa³o 19,5 mln osób z AIDS/HIV, rok wcze¶niej - 17,1 mln, od 2005 r. liczba zgonów na AIDS uleg³a zmniejszeniu o 48%, ale w 2016 r. 1 mln ludzi zmar³o z powodu HIV/AIDS. Kontynentem najbardziej dotkniêtym przez tê chorobê jest Afryka. W niektórych pañstwach Afryki odsetek zaka¿onych siêga poziomu 40 procent, choæ lokalnie osi±ga nawet 90 procent. Du¿y przyrost zachorowañ notuje siê u s±siadów Polski - Ukrainy i Rosji. Do tej pory na choroby zwi±zane z AIDS/HIV zmar³o ponad 35 milionów osób.

Jak nie zarazisz siê AIDS/HIV

• poprzez kaszel czy kichanie
• przez uk±szenie komara
• mieszkaj±c z osob± zaka¿on± (pod warunkiem przestrzegania podstawowych zasad higieny oraz nie u¿ywania wspólnych przyborów higienicznych takich jak przybory do golenia czy szczoteczki do zêbów)
• korzystaj±c z tych samych sztuæców, naczyñ, wspólnych pomieszczeñ sanitarnych
• dotykanie osoby zaka¿onej
• korzystaj±c z basenu, si³owni czy w innych miejscach publicznych

Przebieg rozwoju AIDS

Po dostaniu siê do organizmu, wirus HIV atakuje limfocyty T, g³ównie te wyposa¿one w receptor CD4 czyli tzw. limfocyty T4. Nastêpnie wirus przekazuje swoj± informacjê genetyczn± do DNA atakowanego limfocytu T4, co w dalszym etapie prowadzi do szybkiego, lawinowego namna¿ania wirusa. Atak na limfocyty zmniejsza ich liczbê, co wp³ywa na znaczne ograniczenie sprawno¶ci uk³adu odporno¶ciowego.

Przebieg AIDS obejmuje nastêpuj±ce fazy:

• Kontakt z wirusem HIV, wnikniêcie do krwioobiegu;
• Okres ukrytego namna¿ania siê wirusa HIV (inkubacji) trwaj±cy ok. 6 tygodni; w tym czasie wirusa nie mo¿na wykryæ typowymi testami;
• Okres objawów zaka¿enia HIV - gor±czka, powiêkszone wêz³y ch³onne, wysypka, objawy grypopodobne; wystêpuje w zale¿no¶ci od odmiany wirusa u 40- 80% pacjentów. £atwo je pomyliæ z gryp± czy inn± sezonow± infekcj±. Objawy te pó¼niej samoistnie zanikaj±;
• Etap infekcji utajonej; trwa od kilku miesiêcy do nawet kilkunastu lat;
• Etap objawów klinicznych, nie wi±zanych jednak jeszcze wy³±cznie z AIDS (mog± wystêpowaæ przy innych schorzeniach): powiêkszeniu wêz³ów ch³onnych, os³abienie, nocne poty, biegunki;
• Etap infekcji oportunistycznych, bêd±cych skutkiem zniszczenia przez wirusa HIV systemu odporno¶ciowego; infekcje te u ludzi zdrowych nie wystêpuj± lub wystêpuj± bardzo rzadko; s± to miêdzy innymi nawracaj±ce zapalenia p³uc, gru¼lica, ciê¿kie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, nowotwory (miêsak Kaposiego (u 13% pacjentów), rak szyjki macicy, ch³oniaki), grzybice, inne infekcje bakteryjne i wirusowe;

Diagnostyka AIDS/HIV

Zaka¿enie AIDS/HIV rozpoznad mo¿na tylko po wykonaniu testu w kierunku obecno¶ci przeciwcia³ anty-HIV. Test nie wykrywa samego wirusa, ale przeciwcia³a skierowane przeciwko wirusowi, produkowane przez uk³ad odporno¶ciowy osoby zara¿onej HIV. Niestety, test taki bêdzie miarodajny je¶li wykona siê go dopiero po up³ywie 3 miesiêcy od momentu, w którym mog³o doj¶æ do zaka¿enia. Testy nowszych generacji wykrywaj± te¿ antygen p24 wirusa HIV, który pojawia siê nieco wcze¶niej.

Test wykonywany jest z u¿yciem próbki krwi pacjenta. Oczekiwanie na wyniki to (w zale¿no¶ci od laboratorium) od jednego do kilku dni. Negatywny wynik testu oznacza, ¿e w krwi nie ma przeciwcia³ anty-HIV. Je¶li w ci±gu 3 miesiêcy przed jego przeprowadzeniem nie by³o ¿adnych sytuacji, które mog³yby doprowadzid do zaka¿enia HIV, oznacza to ¿e pacjent nie jest zara¿ony.

Dodatni wynik testu nie oznacza 100% pewno¶ci zaka¿enia HIV. Jego wynik zawsze musi zostadæ potwierdzony przy pomocy testu o nazwie Western blot. Dopiero dodatni wynik tego testu daje potwierdzenie zaka¿enia.

Kto powinien poddaæ siê testowi w kierunku obecno¶ci przeciwcia³ anty-HIV?

• osoby, króre mia³y kiedykolwiek ryzykowny kontakt seksualny (z nieznanym partnerem, z osob± która mia³a wielu partnerów, z osob± zaka¿on± AIDS/HIV, z wieloma partnerami, bez
• zabezpieczeñ etc.)
• osoby, które przebywa³y jak±kolwiek chorobê przenoszon± drog± p³ciow±
• osoby, które przyjmowa³y narkotyki do¿ylnie
• osoby, które wykonywa³y tatua¿, piercing czy inne zabiegi naruszaj±ce ci±g³o¶æ skóry i nie maj± pewno¶ci co do sterylno¶ci warunków zabiegu
• osoby, które ztraci³y kontrolê nad swoim zachowaniem lub nie pamietaj± jakiej¶ sytuacji (mp. w wyniku nadu¿ywania alkoholu lub ¶rodków odurzaj±cych)

Badania na obecno¶æ wirusa we krwi mo¿e zrobiæ ka¿dy, a placówki wykonuj±ce te badania s± ogólnodostêpne. Na badanie nie wymaga siê skierowania.

Leczenie AIDS

Obecnie AIDS jest chorob± nieuleczaln±, tzn. nie istnieje terapia pozwalaj±ca na ca³kowite wyeliminowanie wirusa z organizmu. Opracowano jedynie preparaty utrudniaj±ce namna¿anie siê wirusa oraz jego wnikanie do komórek. W przypadku podania odpowiednich leków w ci±gu kilku godzin po wystawieniu siê na dzia³anie wirusa (np. przypadkowej ekspozycji - zak³ucia siê ska¿on± ig³± przez pracownika medycznego, ratownika czy policjanta, kontakcie seksualnym) ryzyka choroby mo¿na niemal ca³kowicie unikn±æ. Ilo¶æ wirusa (wiremia) u leczonych w ten sposób osób zaka¿onych HIV, obni¿a siê do bardzo niskich warto¶ci, ni¿szych ni¿ granica wykrywalno¶ci czu³ych metod diagnostycznych.

W przypadku osób zaka¿onych HIV, u których wykryto ju¿ zaawansowany etap infekcji (etap utajony lub objawów klinicznych) postêpy choroby mo¿na znacznie powstrzymaæ, opó¼niaj±c wyst±pienie pe³noobjawowej AIDS o nawet kilkadziesi±t lat.

Intensywna terapia antyretrowirusowa (HAART)

W leczeniu najpopularniejsza jest intensywna terapia antyretrowirusowa (HAART), czyli skojarzone podawanie kilku ró¿nych rodzajów leków antywirusowych, zmniejszaj±cych postêpy infekcji AIDS/HIV na ró¿nych etapach rozwoju wirusa HIV. Obecnie stosuje siê 6 grup leków antyretrowirusowych: nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NRTI), nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NNRTI), inhibitory proteazy (PI), inhibitor fuzji (FI) i inhibitory integrazy (InI). Leczenie to mo¿e dawaæ jednak uci±¿liwe skutki uboczne: wymioty, biegunki, anemiê czy zapalenie w±troby oraz inne dzia³ania niepo¿±dane. Terapia ta pozwala na bardzo znaczne ograniczenie liczby wirusów we krwi i utrzymanie zaka¿onego w zdrowiu przez wiele lat. Pacjenci z HIV którzy przyjmuj± leki antyretrowirusowe zgodnie z zaleceniami lekarza i utrzymuj± niski poziom wiremii we krwi praktycznie nie maj± ryzyka przeniesienia zaka¿enia na niezaka¿onych HIV partnerów seksualnych.

Profilaktyka AIDS/HIV

Podstawowa profilaktyka AIDS/HIV sprowadza siê do bezwzglêdnego unikania zachowañ ryzykownych, bez wzglêdu na wiek. Do zachowañ ryzykownych zalicza siê m.in. stosunki seksualne (w tym równie¿ oralne) bez zabezpieczeñ z przygodnymi lub krótko znanymi (ju¿ nie tylko licznymi) partnerami. Warte podkre¶lenia jest, ¿e w przypadku zachorowañ na AIDS/HIV powy¿ej 50 roku ¿ycia to w³a¶nie ryzykowne zachowania seksualne odpowiadaj± za do¶æ istotn± czê¶æ przypadków AIDS. Szczególnie u kobiet po menopauzie spada ostro¿no¶æ, bowiem za jedyne ryzyko uwa¿aj± one niepo¿±dane zaj¶cie w ci±¿ê (a to po menopauzie spada niemal do zera), nie kalkuluj±c ryzyka zwi±zanego z AIDS/HIV. Ryzyko zainfekowania bardzo powa¿nie zmniejsza (ale nie eliminuje ca³kowicie) stosowanie prezerwatyw.

Wzrasta tak¿e odsetek zaka¿eñ AIDS/HIV poprzez kontakty seksualne w d³ugotrwa³ych zwi±zkach, do¶æ czêsto na skutek ryzykownych zachowañ jednego z partnerów, lub obojga, gdy nieostro¿nie poszukuj± urozmaicenia lub nowych doznañ w dotychczasowym ¿yciu seksualnym.

Wa¿ne jest unikanie zabiegów medycznych oraz kosmetycznych w warunkach nie gwarantuj±cych kontroli podawanej krwi czy preparatów krwiopochodnych, a tak¿e w warunkach niskiej higieny. W wielu krajach nie dokonuje siê badañ krwi stosowanej do transfuzji, oraz - ze wzglêdów oszczêdno¶ciowych - nie u¿ywa igie³ jednorazowych lub jednorazowe stosuje siê wielokrotnie. Znacz±co wp³ywa to na wzrost ryzyka zaka¿enia AIDS/HIV.

Poniewa¿ wirusem HIV mo¿na byæ równie¿ zainfekowanym w salonie kosmetycznym czy tatua¿u, nale¿y bardzo zwracaæ uwagê na standardy higieny w takich miejscach - uzyskiwaæ od personelu i weryfikowaæ informacje dotycz±ce zasad bezpieczeñstwa oraz deklaracje co do stosowania jednorazowych koñcówek lub igie³ (w niektórych zabiegach).

istotnym elementem profilaktyki AIDS/HIV jest edukacja na temat ryzyka zwi±zanego z kontaktami seksualnymi, narkomani± i potencjalnie niebezpiecznymi zachowaniami.

¦wiatowy Dzieñ Walki z AIDS

Choroba ci±gle stanowi powa¿ne zagro¿enie, choæ dotychczas ju¿ wiele zrobiono dla zahamowania jej rozporzestrzeniania siê. Jednym z dzia³añ profilaktyki AIDS/HIV jest przypadaj±cy 1 grudnia ¦wiatowy Dzieñ Walki z AIDS, obchodzony od 1988 roku z inicjatywy ¦wiatowej Organizacji Zdrowia (WHO). W tym dniu na ca³ym ¶wiecie, odbywaj± siê konferencje, happeningi oraz akcje edukacyjne i inne wydarzenia dotycz±ce profilaktyki AIDS/HIV. W Polsce od 2001 roku Krajowe Centrum ds. AIDS w ramach ¦wiatowego Dnia Walki z AIDS prowadzi kampanie multimedialne, których has³a dotycz± ró¿nych aspektów profilaktyki oraz ¿ycia z AIDS/HIV.