Księstwo nyskie

Księstwo nyskie

1302–1810, 1850
Herb Flaga
Stolica	Nysa, Javorník (od 1742)
Data powstania	1302
Data likwidacji	1850
Władca	Melchior von Diepenbrock
księstwo nyskie
Położenie na mapie świata Księstwo nyskie
50°28′00,1200″N 17°19′59,8800″E

Część księstwa nyskiego pozostała przy Habsburgach (zaznaczona na żółto)

Kamień graniczny księstwa nyskiego w Chocieborzu

Księstwo nyskie (niem. Fürstentum Neisse, cz. Nisské knížectví) – biskupie księstwo feudalne na Dolnym Śląsku z ośrodkiem w Nysie.

Historia

Ziemie te przypadły w 1198 najstarszemu synowi księcia wrocławskiego Bolesława Wysokiego, Jarosławowi, od 1173 księciu opolskiemu i jednocześnie biskupowi wrocławskiemu w latach 1198–1201. Po jego śmierci w 1201 następca Bolesława Wysokiego Henryk Brodaty pozostawił we władaniu biskupstwa kasztelanię otmuchowską jako uposażenie stołu biskupiego oraz ziemię nyską.

Starania o utworzenie księstwa prowadzili następcy Jarosława. Biskup Wawrzyniec (1207–1232) dokonał lokacji Nysy i za zgodą Henryka I Brodatego zbudował osadę graniczną Cygenhals – obecne Głuchołazy. W XIII wieku w obrębie księstwa znajdowały się Zlaté Hory, Javorník, Jesionik i Bruntál. W XIV wieku doszły Ścinawa Mała, Paczków i Grodków. W XV wieku było to już 11 miast.

Biskupi prowadzili jednocześnie intensywną kolonizację swoich ziem także poprzez trzebienie należących do dóbr książęcych lasów Przesieki Śląskiej. Na tym tle doszło do zatargu z Henrykiem IV Probusem, który domagał się zwierzchności nad założonymi na terenach przesieki 65 wsiami. Mediacja legata papieskiego była niekorzystna dla księcia, który uzyskał jednak poparcie książąt śląskich. Ugoda z 1287 stanowiła, iż wsie należą się księciu, który natychmiast podarował je biskupowi. Do porozumienia, które ustanowiło podstawy prawne księstwa biskupiego, doszło w trzy lata później, w ostatnim roku panowania Henryka. 23 czerwca 1290 nadał mocą swego testamentu zarządzającym kasztelanią nyską biskupom wrocławskim niezależność na ziemi nysko-otmuchowskiej – „daję pełne panowanie i doskonałe pod każdym względem prawo książęce w ziemi otmuchowskiej”. Hierarchowie otrzymali także władzę sądowniczą na terenie księstwa oraz prawo bicia monety.

Pierwszym biskupem wrocławskim posługującym się tytułem książęcym był Henryk z Wierzbna, książę nyski i biskup wrocławski w latach 1302–1319. Książęta świeccy uważający się za spadkobierców zmarłego starali się unieważnić nadany przywilej, jednak w 1333 ostatecznie potwierdził go Bolko II ziębicki. Od 1342 biskupi-książęta uznawali lenną zależność od królów czeskich. W 1430 książę Bolko V Wołoszek sprzymierzony z husytami obstawił swoim wojskiem miasto Prudnik oraz miejscowy zamek, traktując je jako bazę operacyjną w planowanym ataku na księstwo nyskie.

Siedzibą kasztelanii i stolicą księstwa pierwotnie był Otmuchów, ale już od XIII wieku biskupi częściej przebywali w Nysie. Kolegiatę z Otmuchowa do Nysy przeniesiono w 1477.

W 1622 roku biskup wrocławski Karol Habsburg sprowadził do Nysy jezuitów. Rozpoczęło to okres w XVII wieku gdy na terenie księstwa doszło do kilku fal procesów o czary i palenia kobiet (rzekomych czarownic). Procesy te osiągnęły niebywałe rozmiary w skali Europy Środkowej i Śląska. W największym nasileniu pogromy czarownic miały miejsce w latach 1622, 1639–1642, 1651–1652. W roku 1622 na torturach oskarżona kobieta przyznała się do winy, wymieniając pięć innych jako swoje wspólniczki. Wszystkie one zostały spalone. W latach 1639–1642 Johann Balthasar Liesch von Hornau, biskup pomocniczy wrocławski, wybudował specjalny piec do palenia czarownic. Zachowane akta dokumentują 27 egzekucji, jednak z umów zawieranych z katami wynika, że liczba ofiar była znacznie wyższa. W latach 1651–1652, na stosach spalono około 250 kobiet i dziewczynek. Ostatnie procesy o czary zakończone spaleniem miały miejsce w latach 1683–1684 gdy stracono dwie kobiety i mężczyznę. Ostatni proces o czary miał miejsce w roku 1715 i został zakończony umieszczeniem oskarżonej w szpitalu psychiatrycznym.

Po wojnach śląskich w 1742 większa część księstwa znalazła się w granicach Prus. Jedynie jego południową część wraz z letnią rezydencją biskupią na zamku Johannesberg (obecnie Jansky vrch) w Javorníku pozostała w granicach ziem habsburskich – obecnie w powiecie Jesenik. Pozostałe tereny księstwa, które przypadły Habsburgom, to Heřmanovice (niem. Hermannstadt) w powiecie Bruntál, a także Mnichov (niem. Einsiedel) i Železná (niem. Buchbergsthal), będące obecnie częścią gminy Vrbno pod Pradědem.

W czasie ostatniej wojny śląskiej biskup wrocławski Philipp Gotthard von Schaffgotsch skazany przez władze pruskie na banicję uciekł z Wrocławia do leżącej na ziemiach austriackich letniej rezydencji. Kres istnieniu księstwa położyła sekularyzacja przeprowadzona w Prusach w 1810. W 1818 włączono do rejencji opolskiej znaczną część dawnego księstwa biskupiego: powiaty nyski i grodkowski. Tym samym oderwano większość terenów księstwa od Dolnego Śląska i połączono administracyjnie z pruskim Górnym Śląskiem.

Część austriacką sekularyzowano w 1850, pozostawiając jednak majątki ziemskie w rękach biskupów wrocławskich. Stały się one miejscem schronienia biskupa Heinricha Förstera, który został wygnany z Prus w 1875 po wydrukowaniu encykliki Piusa IX krytykującej Kulturkampf. W 1945 roku przeszły one na własność państwa czechosłowackiego. Obecnie w Polsce znajduje się 1231 km², a w Czechach 900 km² terenów dawnego księstwa.

Zobacz też

• Piastowie śląscy

Bibliografia

• Ryszard Safiak: Nysa: Historia, zabytki, plan centrum, zwiedzanie miasta, okolice Nysy. Nysa: Książka, Komputer, Prasa, 1999. ISBN 83-911715-0-7. Brak numerów stron w książce
• Słownik geografii turystycznej Sudetów. Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie. Przedgórze Paczkowskie. Pod redakcją Marka Staffy. T. 21 (A-M). Wrocław: I-Bis, 2008. ISBN 83-85773-92-4.