ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ [I]

ΟΔΟΣ 16.2.2017 | 873

ΠΡΩΤΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

«Θα  ζήσω  καίοντας τον εαυτό μου!»

Αποσπάσματα από τα αδημοσίευτα ημερολόγια 

του Ίωνα Δραγούμη*

Αριστοκράτης είσαι είτε όταν κληρονομείς αυτομάτως κάποιον πρόγονο, είτε αν κατακτάς με το σπαθί σου τις ιδιότητες που συνεπάγεται –θέλω να πω, ειδικότητες «αποκτηθείσες εν τω στρατεύματι», όπως λέγαμε την εποχή της μόδας των πολέμων. Τέτοιος ήταν ο Ίων Δραγούμης, ο γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, ο άνθρωπος των σαλονιών και των κομιτάτων, ο δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, ο σεμνός κι ο ερωτιάρης, ο εχθρός της μικρής και εντίμου Ελλάδος αλλά αδελφικός φίλος του βασιλέως, ο μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες, άλλοτε φωτερές κι άλλοτε αλαμπείς, δεν συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμισε γοητεία σ’ όλη την πρώτη μου νεότητα. Σχεδίαζα μεγάλα δοκίμια περί μελλοντικών ονείρων του ελληνισμού, που δεν ήξερα, όπως δυστυχώς δεν ξέρω ίσαμε σήμερα, πως να τα γεμίσω. Είναι οι σφαίρες που αφανίζουν μυστικά, ή στη θέση των μυστικών δεν υπάρχουν παρά ευγενείς ιδεολογίες; […]

Οδυσσέας Ελύτης, “Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη”,  2χ7ε

Επιλογή κειμένων - επιμέλεια - σχόλια: 

ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ

(*) Από το Αρχείο Ίωνα Δραγούμη / Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

ΜΙΚΡΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Με την έναρξη της δημοσίευσης στην ΟΔΟ αποσπασμάτων από τα αδημοσίευτα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη (της περιόδου 1902-1908) ξεπληρώνω ένα χρέος και, δίχως να διστάζω να το πω συναισθηματικότερα, κάποιο προσωπικό τάμα... Με έχει λυπήσει, προβληματίσει και πεισμώσει η συμπεριφορά του πνευματικού και πολιτικού κόσμου απέναντι στο έργο και τον άνθρωπο, η συχνή διαστρέβλωση, η εκμετάλλευσή του (ιδίως από το συνονθύλευμα των πιο γνήσιων και φανατικών ιδεολόγων του μίσους) και η ακόμα συχνότερη καραντίνα στην οποία τον υπέβαλε η –δογματική, μικρόψυχη και συχνά κοντόφθαλμη– «αριστερά» σχεδόν εκατό χρόνια από τον τερματισμό της σύντομης ζωής του.

Για τον Ίωνα Δραγούμη και για το έργο του έγραψαν πολλοί σημαντικοί σύγχρονοί του αλλά και κατοπινοί. Παράλειψη σοβαρή θα αποτελούσε το να μην αναφέρω τουλάχιστον τους Κλέωνα Παράσχο [1], Κωστή Παλαμά, Νίκο Καζαντζάκη, Γιάννη Κορδάτο, Ν. Γιαννιό, τον αδερφό του Ίωνα Φίλιππο Δραγούμη, τον Κωστή Μοσκώφ, τον Γιώργο Ιωάννου, τον Οδυσσέα Ελύτη, τον Στέφανο Μπεκατώρο [2] ανάμεσα σε πολλούς άλλους που καταπιάστηκαν μαζί του. Στην πρώτη σοβαρή μελέτη της προσωπικότητας, της ιδεολογίας και της αποτίμησης του έργου του Δραγούμη ο Κλέων Παράσχος, χαρακτήρισε τον Ίωνα ως «άνθρωπο άλλης εποχής». Σε μια σχετικά πρόσφατη, νηφάλια και μετριοπαθή μελέτη που παρουσιάζει άλλοτε σχεδόν υμνητικές αποστροφές και άλλοτε παράξενες επιστημονικές αρρυθμίες, αγκυλώσεις ή και αμφιταλαντεύσεις, που γράφτηκε από τον καθηγητή ιστορίας στις Η.Π.Α. Γιάννη Μάζη, ο Δραγούμης ορίζεται ως «άνθρωπος παντός καιρού» [3]. Φαίνεται πως το κεφάλαιο Ίων Δραγούμης δεν έχει κλείσει οριστικά με τον θάνατό του το καλοκαίρι του 1920 και ίσως δεν έχει δια παντός χαθεί η ευκαιρία να το ξανανοίξουμε...

Η τύχη που επιφυλάχθηκε στα ημερολόγιά του –εργαλείο ερμηνευτικό και χρήσιμο για το σύνολο του έργου του– με απογοήτευσε. Δοσμένα με άσκοπο κατακερματισμό, με έναν άνευρο, ασυνεπή και εκδοτικά άρρυθμο τρόπο, δεν έτυχαν της υποδοχής που θα τους έπρεπε. Ο Κλέων Παράσχος γράφει στην ανθολογία του «Κείμενα Λογοτεχνικά»: […]«από το ημερολόγιο του Ίωνος Δραγούμη δημοσιεύω, όλα σχεδόν τα γνωστά αποσπάσματα και θα περιλάμβανα ευχαρίστως τα διπλάσια και τριπλάσια στην ανθολογία μου, τόσο ψηλά βάζω το γραφτό αυτό, μοναδικό ως σήμερα στη λογοτεχνία μας». Η συνολική έκδοσή των «Τετραδίων» φυσικά δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Τα «Φύλλα Ημερολογίου» -με αυτόν τον καθαρά εκδοτικό τίτλο- κυκλοφόρησαν με την εξής σειρά: Πρώτα (sic) ο Δ΄ τόμος, που καλύπτει την περίοδο Ιούλιος 1908-Σεπτέμβριος 1912, σε επιμέλεια Θάνου Βερέμη-Γιάννη Κολιόπουλου και κυκλοφόρησε το 1985, ο Ε΄ τόμος (Σεπτέμβριος 1913-Ιούνιος 1917) που κυκλοφόρησε το 1986, ο ΣΤ΄ τόμος (Σεπτέμβριος 1918-Ιούνιος 1920) που κυκλοφόρησε το 1987 και, τέλος ο Α΄ τόμος (Μάιος 1895-Μάιος 1902) που κυκλοφόρησε το 1988, όλα σε επιμέλεια Θ. Ν. Σωτηρόπουλου.

ΟΔΟΣ 16.2.2017 | 873 

Την αποκλειστικότητα διερεύνησης των αρχείων και την συνολική ευθύνη της έκδοσης είχαν οι εκδόσεις "Ερμής". Φέτος κλείνουν πια τριάντα χρόνια όπου ο Β΄ και Γ΄ τόμος, αποτέλεσμα μεταγραφής από τα πρωτότυπα «Τετράδια» που αφορούν την περίοδο Μάιος 1902-Ιούλιος 1908, σελιδοποιημένοι (με 373 και 285 αντιστοίχως σελίδες ο καθένας), παραμένουν ασχολίαστοι, ανέκδοτοι και χωρίς επιμελητή. Ποικίλες σκοπιμότητες μάλλον έχουν οδηγήσει σ’ αυτό. Ο ίδιος εκδοτικός οίκος έχει φροντίσει παράλληλα να εκδώσει (εξαντλητικά!) το Αρχείο της Πηνελόπης Δέλτα. Το 2008 μάλιστα προχώρησε και στην έκδοση ενός τόμου με τον τίτλο Ίων Δραγούμης όπου μας προσφέρθηκε ο... σχολιασμός των ημερολογίων του Ίωνα Δραγούμη από την Πηνελόπη Δέλτα [4]. Δεν μπορεί να είναι άσχετη με την στάση των εκδόσεων «Ερμής» η παρακάτω, αν μη τι άλλο μικρόψυχη και εν είδει διαθήκης, εντολή της αείμνηστης συγγραφέως η οποία φέρει ημερομηνία εγγραφής 6 Δεκεμβρίου 1929:

Τα χαρτιά αυτά Σοφία μου, είναι ιερά. Φύλαξέ τα.
Κι αν ποτέ, οι στενόψυχοι διάδοχοί του [σημ. η έντονη υπογράμμιση δική μας] επιχειρήσουν να δημοσιεύσουν ημερολόγιά του, θα το κάνουν τόσο άκριτα ή τόσο άσχημα που θα γκρεμίσουν το θρύλο του.

Η Π.Δ. αυτοανακηρύσσεται ως ο μοναδικός υπερασπιστής της μνήμης του Ίωνα μην επιτρέποντας ακόμα και στους δικούς του να έχουν γνώμη, άποψη ή δικαίωμα να εκδώσουν στο μέλλον τα ημερολόγιά του. Και συνεχίζει:

[…] Τότε σύ, ή ο διάδοχός σου στον οποίο θ’ αφήσεις τα χαρτιά αυτά, να τα δημοσιεύσετε. Είναι δική μου διαθήκη που αφήνω σε σένα, Σοφία μου, που ξέρεις αυτή την τραγική ιστορία: θέλω η μνήμη του να μείνει όμορφη όσο ήταν όμορφη και η ζωή του και η πολύ ευγενική ψυχή του. Δημοσίευσέ τα, τα χαρτιά αυτά, όπως είναι, χωρίς φόβο και χωρίς περιορισμούς. Είναι δυνατή και τελευταία μου θέληση [5].

Όπερ και εγένετο. Τα ημερολόγια του Ίωνα δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ στο σύνολό τους, αφού «οι διάδοχοί του» (πχ. ο αδερφός του Φίλιππος που λάτρεψε τον Ίωνα, επιμελήθηκε και εξέδωσε μερικά έργα του και υπερασπίσθηκε με αξιοπρέπεια την μνήμη του χωρίς να τον καπηλευθεί) …θα αλλοίωναν ή και θα κατέστρεφαν την εικόνα που είχε δημιουργήσει ήδη για εκείνον (και ερήμην του) η σιδηρά θεματοφύλαξ! Αντ’ αυτών δημοσιεύτηκε με διάφορους άλλοτε τρόπους η άποψη και οι εντυπώσεις της Π. Δέλτα από τα «ημερολόγια» αφού, με πρωτοβουλία του ίδιου του Ίωνα -όσο εκείνος ζούσε- αλλά και αργότερα με την ευγενική στάση και διάθεση του αδελφού του Φιλίππου Σ. Δραγούμη, της δόθηκαν και της είχε επιτραπεί να διεξέλθει ανενόχλητη και να μελετήσει τα τετράδια «του αγαπημένου της», ακόμα και να τα αντιγράψει ή να κρατήσει σημειώσεις από αυτά, μέχρι ακόμα και τις παραμονές της αυτοκτονίας της το 1941.

Σήμερα, ύστερα από την σχετική τυπική «εξουσιοδότησή» μου, από τον σεβαστό και αγαπητό φίλο Μάρκο Φ. Δραγούμη αλλά και μετά από έγγραφη ενημέρωση και της Γενναδείου βιβλιοθήκης -όπου φυλάσσεται το αρχείο του Ι. Δραγούμη ανοικτό πλέον από το 2000 στην έρευνα- έχω την χαρά και την τιμή να αποπειραθώ την δημοσίευση των ημερολογίων αυτών κάτω από τον γενικό τίτλο «Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου!» [6]. Στην πραγματικότητα θα δοθεί μια επιλογή («ανθολόγηση») εκτενών αποσπασμάτων από τα ημερολόγια αυτά. Ο όγκος του υλικού είναι σχετικά μεγάλος, οπότε λόγοι πρακτικοί κυρίως δεν επιτρέπουν την αναδημοσίευση όλων των κειμένων και για μακρό χρονικό διάστημα, στην καθ’ όλα φιλόξενη εφημερίδα ΟΔΟΣ. Πρόθεσή μου αποτελεί το να έλθει ο αναγνώστης με ουσιαστικό τρόπο σε επαφή μ’ αυτές τις de profundis εξομολογήσεις και τα «εις εαυτόν» κείμενα που στην ουσία τους αποτελούν τα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη.

Ως βάση των δημοσιεύσεων θα χρησιμοποιηθούν, δίχως επιφύλαξη, τα δοκίμια που είχαν ήδη ετοιμάσει οι εκδόσεις «Ερμής» και αποτελούν μεταγραφές από τα πρωτότυπα χειρόγραφα τετράδια της Γενναδείου. Επειδή το υλικό ήταν επί χρόνια σχεδόν έτοιμο προς δημοσίευση, θεωρώ πως η μεταγραφή ήταν καθ’ όλα πιστή και πως δεν παραλείφθηκαν τμήματα από το πρωτότυπο. Αν δεν εμπιστευτώ το υλικό αυτό τότε το ίδιο θα πρέπει να κάνω και για το υπόλοιπο –και ήδη δημοσιευμένο– από τον αξιόπιστο εκδοτικό οίκο. Δεν μπορώ να πιστέψω πως οι λίαν αξιόλογοι σχολιαστές-ερευνητές, οι οποίοι επιμελήθηκαν τους τέσσερις τόμους που έχουν ήδη εκδοθεί, θα άφηναν να τεθεί ποτέ εν αμφιβόλω η μελλοντική τους –επιστημονική τουλάχιστον– υστεροφημία. Το να ανατρέξει πάντως κανείς σε ολόκληρο το σχετικό πρωτότυπο υλικό και να αντιπαραβάλλει σε αυτό τα σελιδοποιημένα δοκίμια, είναι έργο που απαιτεί κοστοβόρες/χρονοβόρες και in situ επισκέψεις στο Αρχείο του Ίωνα Δραγούμη στη Γεννάδειο, πράγμα που κάτω από τις παρούσες συνθήκες ακυρώνεται και σαν σκέψη μονάχα.

ΟΔΟΣ 16.2.2017 | 873

Ο Ίων Δραγούμης, στα ημερολόγιά του, μας φανερώνει μια διαδρομή. Η διαρκής του πνευματική μεταμόρφωση –χαρακτηριστικό της ζωής του– μέσα από τις ραγδαίες και σκληρότατες ιστορικές συνθήκες της εποχής, μας αποκαλύπτεται πειστικά και τεκμηριωμένα μέσα από αυτά. Πρόκειται για το ντοκουμέντο μιας αγωνιώδους και διαρκούς «κίνησης»-ωρίμανσης ενός σκεπτόμενου ανθρώπου, ενός αενάως δρώντος ατόμου και –γιατί όχι;– ενός γνήσιου έλληνα υπαρξιστή. Η πνευματική του διαδρομή ξεκινά με τη μελέτη του Νίτσε και του γάλλου Μπαρρές [7], από τη σχέση του και τη φιλία με τον τραγικό Περικλή Γιαννόπουλο [8], τη συνάντησή του με το πνεύμα του Σωκράτη, του Ιησού (ο Ίων υπήρξε άθεος), με τον στωϊκό φιλόσοφο-αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο [9], με τον Ρουσσώ, τον Τολστόϊ, τον Ντοστογιέφσκι, τον Αντρέ Ζιντ και αργότερα με τους αναρχικούς θεωρητικούς Στίρνερ, Μπακούνιν και Κροπότκιν [10]. Το 1914 τελειώνει οριστικά «η εθνικιστική του» περίοδος και παύει να παρακολουθεί τον Μπαρρές. Ακολουθεί η «σοσιαλιστική-ανθρωπιστική» του περίοδος που θα καθοριστεί έντονα και από την ρωσική επανάσταση. Το 1915 παραιτείται από το διπλωματικό σώμα και …κατέρχεται [είναι η ακριβής λέξη για τον Ίωνα που απεχθάνονταν την πολιτική] εις το στάδιον της πολιτικής. Σύντομα θα εμπλακεί στον εμφύλιο της εποχής- στον «Εθνικό Διχασμό», γεγονός που θα του στοιχίσει εξορίες (στο Αιάκειο της Κορσικής και τη Σκόπελο) και τέλος τον φρικτό θάνατό του…

Ο Ίωνας είναι αυτός που τα ανατρέπει μονίμως όλα. Που δεν βολεύεται, που έχει παντοτινές αμφιβολίες για το κάθε τι (μόνιμα στο νου του πλανιέται το ερώτημα του Πόντιου Πιλάτου προς τον Ιησού «Και τί εστίν α λ ή θ ε ι α;».) Από τον Ίωνα λείπουν οι βεβαιότητες... H αμφιβολία αποτελεί ίσως την μόνη δογματική του ιδιοσυστασία. Πράγμα βέβαια όλως διόλου ασύμβατο με τη στόφα του πολιτικού και του δημοκόπου. Πράος αλλά και οξύθυμος -μα ποτέ βίαιος- που μαλακώνει αμέσως μετά τις εκρήξεις. Αυτό φανερώνει πως βρίσκεται σε μια διαρκή πνευματική αναστάτωση και κίνηση αναζήτησης. Πάντα μέσα στη φωτιά που πυρώνει και σφυρηλατεί τη ζωή του κι εν τέλει την πικρή του μοίρα.

Ένας προσεκτικός μελετητής των ημερολογίων, θα διαπιστώσει πως κάποτε ολόκληρα τμήματά τους αποτελούν ένα είδος σημειώσεων για μελλοντικά -λογοτεχνικά κυρίως- έργα (μερικά από τα κομμάτια αυτά έχουν παρατεθεί σχεδόν αυτούσια σε κάποια από τα βιβλία του). Χρήσιμο πιστεύω θα ήταν, ύστερα από την φρικτή καπήλευση που έχει υποστεί το έργο του, σε ανάλογες εγγραφές των ημερολογίων όπου την συναντάμε, να αντικαταστήσουμε -όπως πολύ ορθά ζητά ο Θ. Ν. Σωτηρόπουλος- την λέξη «εθνικισμός» με τη λέξη «πατριωτισμός» (κι αν δεν μπορούμε να κάνουμε αυτό ας προσπαθήσουμε τουλάχιστο τον «εθνικισμό του» να τον κατανοήσουμε ορίζοντάς τον μέσα στην εποχή του και όχι ερμηνεύοντάς τον με τα σημερινά δεδομένα). Είναι η λέξη-κλειδί για τη κατανόηση της ιδιοσυγκρασίας όσο και της ιδεολογίας του «ιδιόρρυθμου» (κατά τους Βερέμη και Κολιόπουλο) διανοητή-πολιτικού.

συνεχίζεται

Σημειώσεις-παραπομπές-σχολιασμός

1. Κλέων Παράσχος, Ίων Δραγούμης, Εκδόσεις Πυρσός, Αθήνα 1936, σελ.399.

2. Στέφανου Μπεκατώρου. Το ανθολόγιο του «Νουμά» - Επίμετρο: εννέα επιστολές του Π. Γιαννόπουλου στον Ίωνα Δραγούμη, Εναλλακτικές εκδόσεις, 2002.

3. John A. Mazis A man for all seasons-The uncompromising life of Ion Dragumis, The ISIS Press. Istanbul, 2014.

4. Για την έκδοση αυτήν είχαμε τότε τοποθετηθεί δημοσίως [Νώντας Τσίγκας, Η οριστική «αυτοκτονία»... ενός έρωτα -Τα Ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη, η Πηνελόπη Δέλτα και ένα μικρό εκδοτικό «πραξικόπημα», ΟΔΟΣ 9.4.2009].

5. Στο βιβλίο: Π.Σ. Δέλτα Ίων Δραγούμης, επιμέλεια Α.Π. Ζάννας. εκδόσεις Ερμής, 2008, σελ 10-11.

6. Από εγγραφή, στα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη, στις 4 Ιουνίου 1902.

7. Μωρίς Ωγκύστ Μπαρρές (1862-1923). Φιλέλληνας, Γάλλος πολιτικός, συγγραφέας, φιλόσοφος, διαπρύσιος εκφραστής του εθνικισμού, αντισημίτης και άθεος. Πρωταγωνίστησε στην υπόθεση Ντρέϋφους ως προς την κατασυκοφάντηση του κατηγορούμενου εβραϊκής καταγωγής Γάλλου αξιωματικού. Ανέπτυξε θεωρητικά κείμενα με απόψεις σχετικές με «Έθνος, ράτσα, οικογένεια». Πίστευε στη επιστροφή στην προγονική γη, στις παραδόσεις και στη διεκδίκηση από τη Γαλλία των χαμένων εδαφών της στην Αλσατία. «Δεν μπορώ παρά να ζω με τους νεκρούς μου…» έχει γράψει. Επηρέασε τους Αντρέ Ζιντ και Αντρέ Μαλρώ καθώς και τους δικούς μας Περικλή Γιαννόπουλο, Ίωνα Δραγούμη, Άγγελο Σικελιανό. Με τον Ίωνα Δραγούμη είχαν συναντηθεί κατά την επίσκεψή του στην Ελλάδα το 1900 και αντάλλασσαν αλληλογραφία, βιβλία και απόψεις για κάποιο διάστημα.

8. Περικλής Γιαννόπουλος (1869-1910). Επιστήθιος φίλος του Ίωνα Δραγούμη ο οποίος επηρεάστηκε βαθιά από αυτόν. Μέγας ελληνολάτρης αισθητής, πύρινος δοκιμιογράφος. Αυτοπυροβολήθηκε, πέφτοντας δαφνοστεφανωμένος και έφιππος στα νερά του Φαλήρου, αφού προηγουμένως κατέστρεψε όλα του τα χειρόγραφα. Στη τσέπη του είχε κρατημένο το νόμισμα για το πέρασμα στον Άδη. Στον Ίωνα Δραγούμη είχε προαναγγείλει την αυτοκτονία του στέλνοντάς του μια καρτ ποστάλ με την πομπή των Παναθηναίων από την μετώπη του Παρθενώνα: «Τι κρίμα να μην σας ιδώ. Φεύγω για Θεσσαλίες». Τα δυο σημαντικά του βιβλία: Η ελληνική γραμμή και Το ελληνικό χρώμα.

9. Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρηλίου τα επαναφέρει συχνά στην σκέψη του στις ημερολογιακές του εγγραφές.

10. Ο Κροπότκιν λέει πως είναι κοινωνικά κάτι γεράκια και άλλα πουλιά και έτσι δεν έχουν μόνο την ευχαρίστηση του sport αλλά μαζί και την ευχαρίστηση της συντροφιάς: “They live in numerous bands and decidedly enjoy society, numbers of them join in their flights for sport” (μτφρ.τ. επιμ.: "Ζούνε σε πολυάριθμες ομάδες και αποφασιστικά απολαμβάνουν την κοινωνία, μερικοί δε από αυτούς συμμετέχουν στην απόλαυση των σπορ"). Και ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν» κατά τον Αριστοτέλη, αλλά εμένα μ’ αρέσει και με συντροφιά αλλά και μόνος να πηγαίνω περίπατο. Ίσως μάλιστα μόνος καλήτερα. Από τα «Φύλλα ημερολογίου» με ημερομηνία 14 Μάρτη 1919 -Αρχείο Ίωνα Δραγούμη, Τόμος ΣΤ΄(1918-1920).

Χρονολογικός πίνακας Ίωνα Δραγούμη (1902-1908)

1902
-Διορισμός, ύστερα από δική του αίτηση, στο Γενικό Προξενείο Μοναστηρίου [Μπίτολα] της Μακεδονίας στις 16/29 Νοεμβρίου. Μετάβασή του πριν από τις 9/22 Δεκεμβρίου 1902. Αρχίζει τη δράση για την οργάνωση του Μακεδονικού Αγώνα. Γράφει "Το μονοπάτι" που θα εκδοθεί το 1925. Αρχίζει και γράφει το "Μαρτύρων και ηρώων αίμα". Ίσως τη χρονιά αυτή συναντιέται και γνωρίζεται με τον Περικλή Γιαννόπουλο.

1903
▪ Επανάσταση του Ίλιντεν [20 Ιουλίου/3 Αυγούστου 1903].
▪ Προσωρινός διευθυντής του Προξενείου Σερρών. Μετάβαση εκεί τον Σεπτέμβριο 1903. Αρχίζει τη συγγραφή του βιβλίου Ο ελληνισμός μου και οι Έλληνες.

1904
▪ Συμμετοχή του στα μεγάλα στρατιωτικά γυμνάσια ως έφεδρος δεκανέας πεζικού 5/18 Ιουνίου 1904.
▪ Επιστρέφει στο Προξενείο στο Μοναστήρι.
▪ Δυο εβδομάδων παραμονή στην Πόλη. Αναχωρεί από Αθήνα 9/22 Ιουνίου.
▪ Διορισμός στο προξενείο Πύργου Βουλγαρίας 26 ιουνίου/8 Ιουλίου 1904.
▪ Διευθύνει προσωρινά το Προξενείο Φιλιππουπόλεως [σημερινό Πλόβντιβ Βουλγαρίας]. Μετάβαση εκεί το φθινόπωρο του 1904.
▪ Θάνατος Παύλου Μελά στη Στάτιστα [σημερινή ονομασία: Μελάς] της Δυτικής Μακεδονίας 13/26 Οκτωβρίου 1904.

1905
▪ Διορισμός στο γενικό Προξενείο Αλεξανδρείας. Μετάβαση 3/16 Φεβρουαρίου 1905. Γνωριμία με την Πηνελόπη Δέλτα - αναπτύσσεται σφοδρός [και πλατωνικός μάλλον] έρωτας ανάμεσά τους - ξεσπά σκάνδαλο οικογενειακό και στους αριστοκρατικούς κύκλους της πόλης. Μυείται και προσχωρεί στον τεκτονισμό αλλά σύντομα παραιτείται και απομακρύνεται.
▪ Το καλοκαίρι γνωρίζεται με τον αξιωματικό Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη. Θα μείνουν αχώριστοι φίλοι και συνεργάτες μέχρι τον θάνατο του Ίωνα.
▪ Στο Προξενείο Αλεξανδρούπολης [Δεδέαγατς] 15/28 Σεπτεμβρίου 1905.

1906
▪ Μετάθεση στην κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών,11/24 Δεκεμβρίου 1906.

1907
▪ Εκδίδεται το «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα»-20 Φεβρουαρίου/5 Μαρτίου 1907.
▪ Γραμματέας Β΄ τάξεως στην Πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως 18/3  Μαρτίου 1907.

1908
▪ Προβιβάζεται σε γραμματέα Α΄ τάξεως -26 Ιανουαρίου/8 Φεβρουαρίου 1908.
▪ Συμμετέχει ενεργά στις διεργασίες ίδρυσης με τους Αθανάσιο Σουλιώτη Νικολαΐδη και Γ. Μπούσιο την μυστικής εταιρείας «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως».
▪ Ξεκινά η δυνατή σχέση του με την -εικοσάχρονη τότε- Μαρίκα Κοτοπούλη που θα κρατήσει ως το θάνατό του.
▪ Κίνημα των Νεοτούρκων-ανακήρυξη του Συντάγματός τους 22/14 Ιουλίου 1908.



Φωτογραφίες:

• Ο Ίων Δραγούμης σε ηλικία ενός έτους. (Αρχείο Ίωνα Δραγούμη -Γεννάδειος Βιβλιοθήκη)
• Ο Ίων Δραγούμης (όρθιος) με τον πατέρα του Στέφανο. Η φωτογραφία πιθανότατα είναι τραβηγμένη από τον Παύλο Μελά, περίπου 1900. (Από το Αρχείο Ίωνα Δραγούμη στην Γεννάδειο Βιβλιοθήκη).

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 16 Φεβρουαρίου 2017, αρ. φύλλου 873