epicedion in Priscillam
Si manus aut similes docilis mihi fingere ceras
aut ebur impressis aurumve animare figuris,
hinc. Priscilla, tuo solacia grata marito
conciperem. namque egregia pietate meretur,
5ut vel Apelleo vultus signata colore,
Phidiaca vel nata manu reddare dolenti.
sic auferre rogis umbram conatur et ingens
certamen cum Morte gerit curasque fatigat
artificum inque omni te quaerit amare metallo.
10sed mortalis honos, agilis quem dextra laborat.
nos tibi. laudati iuvenis rarissima coniunx,
longa nec obscurum finem latura perenni
temptamus dare iusta lyra. modo dexter Apollo
quique venit iuncto mihi semper Apolline Caesar
15annuat: haud alio melius condere sepulcro.
Sera quidem tanto struitur medicina dolori,
altera cum volucris Phoebi rota torqueat annum;
sed cum plaga recens et adhuc in vulnere primo
nigra 1 domus, miseram quis tunc 2 accessus ad aurem
20coniugis orbati? tunc flere et scindere vestes
et famulos lassare greges et vincere planctus
Fataque et iniustos rabidis pulsare querelis
caelicolas solamen erat. licet ipse levandos 3 4 [p. 270]
ad gemitus silvis comitatus et amnibus Orpheus
25adforet atque omnis pariter matertera vatem,
omnis Apollineus tegeret Bacchique sacerdos:
nil cantus, nil fila deis pallentis A verni
Eumenidumque audita comis mulcere valerent:
tantus in attonito regnabat pectore luctus!
30nunc etiam ad planctus refugit iam plana cicatrix,
dum canimus, gravibusque oculis uxorius instat
imber, habentne pios etiamnum haec lumina fletus?
mira fides! citius genetrix Sipyleia fertur 5
exhausisse genas, citius Tithonida maesti
35deficient rores aut exsatiata fatiscet
mater Achilleis hiemes adfrangere bustis.
macte animi! notat ista deus, qui flectit habenas
orbis et humanos propior Iove digerit actus,
maerentemque videt: lectique arcana ministri!
40hinc etiam documenta capit, quod diligis umbram
et colis exsequias. hic est castissimus ardor,
hic amor a domino meritus censore probari.
Nec mirum, si vos collato pectore mixtos
iunxit inabrupta Concordia longa catena,
45illa quidem nuptumque prior taedasque marito
passa alio, sed te ceu virginitate iugatum
visceribus totis animaque amplexa fovebat;
qualiter aequaevo sociatam palmite vitem
ulmus amat miscetque nemus ditemque precatur
50autumnum et caris gaudet redimita racemis. 6 [p. 272]
laudantur proavis seu 7 pulchrae munere formae,
quae morum caruere bonis, falsoque 8 potentes
laudis egent verae: tibi quamquam et origo niteret
et felix species multumque optanda maritis,
55ex te maior honos, unum novisse cubile,
unum secretis agitare sub ossibus ignem,
illum nec Phrygius vitiasset raptor amorem
Dulichiive proci nec qui fraternus adulter
casta Mycenaeo conubia polluit auro.
60si Babylonos opes, Lydae si pondera gazae
Indorumque dares Serumque Arabumque potentes
divitias, mallet eum paupertate pudiea
intemerata mori vitamque rependere famae,
nee frons triste rigens nimiusque in moribus horror,
65sed simplex hilarisque fides et mixta pudori
gratia, quod si anceps metus ad maiora vocasset,
illa vel armiferas pro coniuge laeta catervas
fulmineosque ignes mediique pericula ponti
exciperet, melius, quod non adversa probarunt,
70quae tibi cura tori. quantus pro coniuge pallor!
sed meliore via dextros tua vota marito
promeruere deos. dum nocte dieque fatigas
numina, dum cunctis supplex advolveris aris
et mitem genium domini praesentis adoras.
75audita es. venitque gradu Fortuna benigne
vidit quippe pii iuvenis navamque quietem
intactamque fidem succinctaque pectora curis
et vigiles sensus et digna evolvere tantas 9 10 [p. 274]
sobria corda vices, vidit, qui cuncta suorum
80novit et inspectis ambit latus omne ministris.
nec mirum: videt ille ortus obitusque, quid auster,11
quid boreas hibernus agat, ferrique togaeque 12
consilia atque ipsam mentem probat, ille subactis 13
molem immensam umeris et vix tractabile pondus 14
85imposuit—nec enim numerosior altera sacra
cura domo—. magnum late dimittere in orbem
Romulei mandata ducis viresque modosque
imperii tractare manu; quae laurus ab arcto,
quid vagus Euphrates,quid ripa binominis Histri,
90quid Rheni vexilla ferant, quantum ultimus orbis
cesserit et refugo circumsona gurgite Thyle—
omnia nam laetas pila attollentia frondes,
nullaque famosa signatur lancea penna—
praeterea, fidos dominus si dividat enses,
95pandere quis centum valeat frenare, maniplos
inter missus eques,15 quis praecepisse cohorti,
quem deceat clari praestantior ordo tribuni,
quisnam frenigerae signum dare dignior alae;
mille etiam praenosse vices, an merserit agros 16 17 18 19 20 [p. 276]
100Nilus, an imbrifero Libye sudaverit austro;
cunctaque si numerem, non plura interprete virga
nuntiat ex celsis ales Tegeaticus astris
quaeque cadit liquidas Iunonia virgo per auras
et picturato pluviam ligat aera gyro
105quaeque tuas laurus volucri, Germanice, cursu
Fama vehit praegressa diem tardumque sub astris
Arcada et in medio linquit Thaumantida caelo.
Qualem te superi, Priscilla, hominesque benigno
aspexere die, cum primum ingentibus actis
110admotus coniunx! vicisti gaudia paene 21
ipsius, effuso dum pectore prona sacratos
ante pedes avide domini tam magna merentis
volvens. Aonio non sic in vertice gaudet,
quam pater arcani praefecit hiatibus antri
115Delius, aut primi cui ius venerabile thyrsi
Bacchus et attonitae tribuit vexilla catervae.
nec tamen hinc mutata quies probitasve secundis
intumuit: tenor idem animo moresque modesti
fortuna crescente manent, fovet anxia curas
120coniugis hortaturque simul flectitque labores.
ipsa dapes modicas et sobria pocula tradit,
exemplumque ad erile monet; velut Apula coniunx
agricolae parci vel sole infecta Sabina,
quae videt emeriti iam prospectantibus astris
125tempus adesse viri, propere mensasque torosque
instruit exspectatque sonum redeuntis aratri.
parva loquor, tecum gelidas comes illa per arctos
Sarmaticasque hiemes Histrumque et pallida Rheni 22 [p. 278]
frigora, tecum omnes animo durata per aestus
130et, si castra darent, vellet gestare pharetras,
vellet Amazonia latus intercludere pelta;
dum te pulverea bellorum nube 23 videret
Caesarei prope fulmen equi divinaque tela
vibrantem et magnae sparsum sudoribus hastae.
135Hactenus alma chelys. tempus nunc ponere frondes,
Phoebe, tuas maestaque comam damnare cupresso.
quisnam impacata consanguinitate ligavit
Fortunam Invidiamque deus? quis iussit iniquas
aeternum bellare deas? nullamne notabit
140illa domum, torvo quam non haec lumine Agat
protinus et saeva proturbet gaudia dextra?
florebant hilares inconcussique penates:
nil maestum, quid enim, quamvis infida levisque,
Caesare tam dextro posset Fortuna timeri?
145invenere viam liventia Fata, piumque
intravit vis saeva larem, sic plena maligno
adflantur vineta noto. sic alta senescit
imbre seges nimio, rapidae sic obvia puppi
invidet et velis adnubilat aura secundis,
150carpitur eximium Fato Priscilla decorem;
qualiter alta comam silvarum gloria pinus
seu Iovis igne malo seu iam radice soluta
deficit et nulli spoliata remurmurat aurae,
quid probitas aut casta fides, quid numina prosunt
155culta deum? furvae miseram circum undique leti
vallavere plagae, tenduntur dura sororum
licia et exacti superest pars ultima fili. 24 [p. 280]
nil famuli coetus, nil ars operosa medentum
auxiliata malis: comites tamen undique ficto
160spem simulant vultu, flentem notat illa maritum,
ille modo infernae nequiquam flumina Lethes
incorrupta rogat, nunc anxius omnibus aris
inlacrimat signatque fores et pectore terget
limina; nunc magni vocat exorabile numen
165Caesaris, heu durus fati tenor! estne quod illi
non liceat? quantae poterant mortalibus annis
accessisse morae, si tu, pater, omne teneres
arbitrium? caeco gemeret Mors elusa barathro
longius et vacuae posuissent stamina Parcae.
170Iamque cadunt vultus oculisque novissimus error
obtunsaeque aures, nisi cum vox sola mariti
noscitur; illum unum media de morte reversa
mens videt, illum aegris circumdat fortiter ulnis
immotas obversa genas, nec sole supremo
175lumina, sed dulci mavult satiare marito.
tum sic unanimum moriens solatur amantem:
‘pars animae victura meae, cui linquere possim
o utinam, quos dura mihi rapit Atropos, annos:
parce, precor, lacrimis, saevo ne concute planctu
180pectora, nec crucia fugientem coniugis umbram.
linquo equidem thalamos, salvo tamen ordine mortis,25
quod prior: exegi longa potiora senecta
tempora; vidi omni pridem te flore nitentem,
vidi altae propius propiusque accedere dextrae,
185non in te fatis, non iam caelestibus ullis 26 [p. 282]
arbitrium: mecum ista fero. tu limite coepto
tende libens sacrumque latus geniumque potentem
inrequietus ama, nunc, quod cupis ipse iuberi,
da Capitolinis aeternum sedibus aurum,
190quo niteat sacri centeno pondere vultus
Caesaris et propriae signet cultricis amorem
sic ego nec Furias nec deteriora videbo
Tartara et Elysias felix admittar in oras.’
haec dicit labens sociosque amplectitur artus
195haerentemque animam non tristis in ora mariti
transtulit et cara pressit sua lumina dextra.
At iuvenis magno flammatus pectora luctu
nunc implet saevo viduos clamore penates,
nunc ferrum laxare cupit, nunc ardua tendit
200in loca—vix retinent comites—. nunc ore ligato
incubat amissae mersumque in corde dolorem
saevus agit, qualis conspecta coniuge segnis 27
Odrysius vates positis ad Strymona plectris
obstupuit tristemque rogum sine carmine flevit,
205ille etiam erecte 28 rupisset tempora vitae.
ne tu Tartareum chaos incomitata subires,
sed prohibet mens fida ducis mirandaque sacris
imperiis et maior amor.
Quis carmine digno
exsequias et dona malae feralia pompae
210perlegat? omne illic stipatum examine longo
ver Arabum Cilicumque fluit floresque Sabaei
Indorumque arsura seges praereptaque templis
29
30
[p. 284]
tura Palaestinis, simul Hebraeique liquores
Coryciaeque comae Cinyreaque germina: et altis
215ipsa toris Serum Tyrioque umbrata recumbit
tegmine, sed toto spectatur in agmine coniunx
solus;. in hunc magnae flectuntur lumina Romae
ceu iuvenes natos suprema ad busta ferentem:
is dolor in vultu, tantum crinesque genaeque
220noctis habent, illam tranquillo fine solutam
felicemque vocant, lacrimas fudere marito.
Est locus, ante urbem qua primum nascitur ingens
Appia quaque Italo gemitus Almone Cybebe
ponit et Idaeos iam non reminiscitur amnes,
225hic te Sidonio velatam molliter ostro
eximius coniunx—nec enim fumantia busta
clamoremque rogi potuit perferre—beato
composuit. Priscilla, toro. nil longior aetas
carpere, nil aevi poterunt vitiare labores
230siccatam 31 membris: tantas venerabile marmor
spirat opes. mox in varias mutata novaris
effigies: hoc aere Ceres, hoc lucida Gnosis,
illo Maia tholo,32 Venus hoc non improba saxo.
accipiunt vultus haud indignata decoros
235numina: circumstant famuli consuetaque turba
obsequiis, tunc rite tori mensaeque parantur
33
34
[p. 286]
assiduae. domus ista, domus! quis triste sepulcrum
dixerit? hae merito visa pietate mariti
protinus exclames: ‘est hic, agnoseo, minister
240illius, aeternae modo qui sacraria genti
condidit inque alio posuit sua sidera caelo.’
sic, ubi magna novum Phario de litore puppis
solvit iter iamque innumeros utrimque rudentes
lataque veliferi porrexit brachia mali
245invasitque vias, it 35 eodem angusta phaselos
aequore et immensi partem sibi vindieat austri.
Quid nunc immodicos, iuvenum lectissime, fletus
corde foves longumque vetas exire dolorem?
nempe times, ne Cerbereos Priscilla tremescat
250latratus? tacet ille piis! ne tardior adsit
navita proturbetque vadis? vehit ille merentes
protinus et manes placidus locat hospite cumba,
praeterea, si quando pio laudata marito
umbra venit, iubet ire faces Proserpina laetas
255egressasque sacris veteres heroidas antris
lumine purpureo tristes laxare tenebras
sertaque et Elysios animae praesternere flores,
sic manes Priscilla subit; ibi supplice dextra
pro te Fata rogat, reges tibi tristis Averni
260placat, ut expletis humani finibus aevi
paeantem terras dominum iuvenemque relinquas
ipse senex! certae iurant in vota sorores.
36
[p. 288]
