consolatio ad Claudium Etruscum
Summa deum, Pietas, cuius gratissima caelo
rara profanatas inspectant numina terras, 1 2 3 [p. 168]
huc vittata comam niveoque insignis amictu,
qualis adhuc praesens nullaque expulsa nocentum
5fraude rudes populos atque aurea regna colebas,
mitibus exsequiis ades et lugentis Etrusci
cerne pios fletus laudataque lumina terge.
nam quis inexpleto rumpentem pectora questu
complexumque rogos incumbentemque favillis
10aspiciens non aut primaevae funera plangi
coniugis aut nati modo pubescentia credat
ora rapi flammis? pater est, qui fletur. adeste
dique hominesque sacris, procul hinc, procul ite nocentes,
si cui corde nefas tacitum fessique senectus
15longa patris, si quis pulsatae conscius umquam 4
matris et inferna rigidum timet Aeacon urna:
insontes castosque voco. tenet ecce seniles
leniter implicitos vultus sanctamque parentis
canitiem spargit lacrimis animaeque supremum
20frigus amat; celeres genitoris filius annos
—mira fides!—nigrasque putat properasse sorores,
exsultent placidi Lethaea ad flumina manes,
Elysiae gaudete domus; date serta per aras
festaque pallentes hilarent altaria lucos,
25felix, haec,5 nimium felix plorataque nato
umbra venit, longe Furiarum sibila, longe
tergeminus custos, penitus via longa patescat
manibus egregiis, eat horrendumque silentis
accedat domini solium gratesque supremas
30perferat et totidem iuveni roget anxius annos. 6 7 [p. 170]
Macte pio gemitu! dabimus solacia dignis
luctibus Aoniasque tuo sacrabimus ultro
inferias, Etrusce, seni! tu largus Eoa
germina, tu messes Cilicumque Arabumque superbas
35merge rogis; ferat ignis opes heredis et alto
aggere missuri nitido pia nubila caelo
stipentur cineres: nos non arsura feremus
munera, venturosque tuus durabit in annos
me monstrante dolor, neque enim mihi flere parentem
40ignotum, similis gemui proiectus ad ignem.
ille mihi tua damna dies compescere cantu
suadet: et ipse tuli quos nunc tibi confero questus.
Non tibi clara quidem, senior placidissime, gentis
linea nee proavis demissum stemma, sed ingens
45supplevit fortuna genus culpamque parentum
occuluit. nec enim dominos de plebe tulisti,
sed quibus occasus pariter famulantur et ortus,
nec pudor iste tibi: quid enim terrisque poloque
parendi sine lege manet? vice cuncta reguntur 8
50alternisque premunt, propriis sub regibus omnis
terra; premit felix regum diademata Roma;
hanc ducibus frenare datum; mox crescit in illos
imperium superis, sed habent et numina legem:
servit et astrorum velox chorus et vaga servit
55luna nec iniussae totiens redit orbita lueis,
et—modo si fas est aequare iacentia summis— 9 [p. 172]
pertulit et saevi Tirynthius horrida regis
pacta, nec erubuit famulantis fistula Phoebi.
Sed neque barbaricis Latio transmissus ab oris:
60Smyrna tibi gentile solum portusque verendo
fonte Meles Hermique vadum, quo Lydius intrat
Bacchus et aurato reficit sua cornua limo.
laeta dehinc series variisque ex ordine curis
auctus honos; semperque gradi prope numina, semper
65Caesareum coluisse latus sacrisque deorum
arcanis haerere datum. Tibereia primum
aula tibi vixdum ora nova imitante iuventa
panditur—hic annis multa super indole victis
libertas oblata venit—nec proximus heres,
70immitis quamquam et Furiis agitatus, abegit.
huic 10 et in Arctoas tenuis comes usque pruinas
terribilem adfatu passus visuque tyrannum
immanemque suis, ut qui metuenda ferarum
corda domant mersasque iubent iam sanguine tacto
75reddere ab ore manus et nulla vivere praeda.
praecipuos sed enim merito surrexit 11 in actus
nondum stelligerum senior dimissus in axem
Claudius et longo 12 transmittit habere nepoti. 13 14 15 [p. 174]
quis superos metuens pariter tot templa, tot aras
80promeruisse datur? summi Iovis aliger Areas
nuntius; imbrifera potitur Thaumantide Iuno;
stat celer obsequio iussa ad Neptunia Triton:
tu totiens mutata ducum iuga rite tulisti
integer, inque omni felix tua cumba profundo.
85Iamque piam lux alta domum praecelsaque toto
intravit Fortuna gradu; iam creditur uni
sanctarum digestus opum partaeque per omnis
divitiae populos magnique impendia mundi,
quicquid ab auriferis eiectat Hiberia fossis,
90Dalmatico quod monte nitet, quod messibus Afris
verritur, aestiferi quicquid terit area Nili,
quodque legit mersus pelagi scrutator Eoi,
et Lacedaemonii pecuaria culta Galaesi
perspicuaeque nives Massylaque robora et Indi
95dentis honos: uni parent commissa ministro,
quae Boreas quaeque Eurus atrox, quae nubilus Auster
invehit: hibernos citius numeraveris imbres
silvarumque comas, vigil idem animique sagacis 16
et citus 17 evolvit quantum Romana sub omni
100pila die quantumque tribus, quid templa, quid alti
undarum cursus, quid propugnacula poseant 18 19 [p. 176]
aequoris aut longe series porrecta viarum;
quod domini celsis niteat laquearibus aurum,
quae divum in vultus igni formanda liquescat
105massa, quid Ausoniae scriptum crepet igne Monetae,
hinc tibi rara quies animoque exclusa voluptas,
exiguaeque dapes et numquam laesa profundo
cura mero; sed iura tamen genialia cordi
et mentem vincire toris ac iungere festa
110conubia et fidos domino genuisse clientes.
Quis sublime genus formamque insignis Etruscae
nesciat? haud quamquam proprio mihi cognita visu,
sed decus eximium famae par reddit imago,
vultibus et similis 20 natorum gratia monstrat,
115nec vulgare genus; fasces summamque curulem
frater et Ausonios enses mandataque fidus
signa tulit, cum prima truces amentia Dacos
impulit et magno gens est damnata triumpho,
sic quicquid patrio cessatum a sanguine, mater
120reddidit, obscurumque latus clarescere vidit
conubio gavisa domus, nec pignora longe;
quippe bis ad partus venit Lucina manuque
ipsa levi gravidos tetigit fecunda labores,
felix a! si longa dies, si cernere vultus
125natorum viridesque genas tibi iusta dedissent
stamina! sed media cecidere abrupta iuventa
gaudia, florentesque manu scidit Atropos annos;
qualia pallentes declinant lilia culmos 21 [p. 178]
pubentesque rosae primos moriuntur ad austros,
130aut ubi venia novis exspirat purpura pratis.
illa sagittiferi circum volitastis, Amores,
funera maternoque rogos unxistis amomo;
nec modus aut pennis laceris aut crinibus ignem
spargere, collectaeque pyram struxere pharetrae.
135quas tunc inferias aut quae lamenta dedisses
maternis, Etrusce, rogis, qui funera patris
haud matura putas atque hos pius ingeniis annos!
Illum et qui nutu superas nunc temperat arces,
progeniem claram terris partitus et astris,
140laetus Idumaei donavit honore triumphi
dignatusque loco victricis et ordine pompae
non vetuit, tenuesque nihil minuere parentes,
atque idem in cuneos populo deduxit equestres
mutavitque genus laevaeque ignobile ferrum
145exuit et celso natorum aequavit honorem.22
dextra bis octonis fluxerunt saecula lustris,
atque aevi sine nube tenor, quam dives in usus
natorum totoque volens excedere censu,
testis adhuc largi nitor inde adsuetus Etrusci,
150cui tua non humilis dedit indulgentia mores.
hunc siquidem amplexu semper revocante tenebas
blandus et imperio numquam pater; huius honori
pronior ipse etiam gaudebat cedere frater.
Quas tibi devoti iuvenes pro patre renato,
155summe ducum, grates, aut quae pia vota rependunt! 23 [p. 180]
tu—seu tarda situ rebusque exhausta senectus
erravit seu blanda diu Fortuna regressum
maluit—attonitum et venturi fulminis ictus
horrentem tonitru tantum lenique procella
160contentus monuisse senem; cumque horrida supra
aequora curarum socius procul Itala rura
linqueret, hic molles Campani litoris oras
et Diomedeas concedere iussus in arces
atque hospes, non exsul, erat. nec longa moratus
165Romuleum reseras iterum, Germanice, limen
maerentemque foves inclinatosque penates
erigis. haud mirum, ductor placidissime, quando
haec est quae victis parcentia foedera Cattis
quaeque suum Dacis donat clementia montem,
170quae modo Marcomanos post horrida bella vagosque
Sauromatas Latio non est dignata triumpho.
Iamque in fine dies et inexorabile pensum
deficit, hic maesti pietas me poscit Etrusci,
qualia nec Siculae moderantur carmina rupes
175nec fati iam certus olor saevique marita
Tereos. heu quantis lassantem brachia vidi
planctibus et prono fusum super oscula vultu!
vix famuli comitesque tenent, vix arduus ignis
summovet. haud aliter gemuit per Sunia 24 Theseus
180litora,25 qui falsis deceperat Aegea velis.
tunc immane gemens foedatusque ora tepentes 26 27 [p. 182]
adfatur cineres: ‘cur nos, fidissime, linquis
Fortuna redeunte, pater? modo numina magni
praesidis atque breves superum placavimus iras,
185nec frueris tantique orbatus muneris usu
ad manes, ingrate, fugis, nec flectere Parcas
ut placare malae datur aspera numina Lethes?
felix, cui magna patrem cervice vehenti
sacra Mycenaeae patuit reverentia flammae!
190quique tener saevis genitorem Scipio Poenis
abstulit et Lydi pietas temeraria Lausi.
ergo et Thessalici coniunx pensare mariti
funus et immitem potuit Styga vincere supplex
Thracius? hoc quanto melius pro patre liceret!
195non totus rapiere tamen, nec funera mittam
longius; hic manes, hic intra tecta tenebo:
tu custos dominusque laris, tibi cuncta tuorum
parebunt; ego rite minor semperque secundus
assiduas libabo dapes et pocula sacris
200manibus effigiesque colam; te lucida saxa,
te similem doctae referet mihi linea cerae,
nunc ebur et fulvum vultus mutabitur aurum,
inde viam morum longaeque examina vitae
adfatusque pios monituraque somnia poscam.’
205Talia dicentem genitor dulcedine laeta
audit et immites lente descendit ad umbras
verbaque dilectae fert narraturus Etruscae.
Salve supremum, senior mitissime patrum, [p. 184]
supremumque vale, qui numquam sospite nato
210triste chaos maestique situs patiere sepulcri.
semper odoratis spirabunt floribus arae,
semper et Assyrios felix bibet urna liquores
et lacrimas, qui maior honos, hic sacra litabit
manibus eque tua tumulum tellure levabit,
215nostra quoque exemplo meritus tibi carmina sancit
hoc etiam gaudens cinerem donasse sepulcro.
