«Αρχη σοφίας» (Η πρώτη του μορφή)

Τυχαία έπεσε στα χέρια μας ένα χειρόγραφο του Κώστα Βάρναλη, το οποίο έκρυβε μια μικρή έκπληξη. Οσο μπορεί να χαρακτηρίσει κανείς έκπληξη στην περίπτωση του Βάρναλη την ύπαρξη διαφορετικών παραλλαγών των ποιημάτων του. Το ποίημα που αναφερόμαστε σήμερα, και δεν έχει ξαναγίνει λόγος γι’ αυτό, είναι η «Αρχή σοφίας» της συλλογής «Ελεύθερος κόσμος» (1965).

Το καλοκαίρι του 1964 ο Κώστας Βάρναλης κάνει διακοπές στη Ρόδο φιλοξενούμενος του ζεύγους  Πάνου και Μαρίας Μιχαηλίδη (Ο Πάνος Μιχαηλίδης ήταν τότε γραμματέας της ΝΕ Δωδεκανήσου ΕΔΑ και μετά τη μεταπολίτευση της ΝΕ Δωδεκανήσου του ΚΚΕ).  Υπάρχει και φωτογραφία από έξοδό σε ταβέρνα.

 

Στην αδελφή του Πάνου Μιχαηλίδη Μαρία (συνονόματη με τη γυναίκα του) της δίνει θυμητικό χειρόγραφο του ποιήματος «Αρχή σοφίας» όπως φαίνεται και στο χειρόγραφο: «Στη φίλη Κα Μαρία Μιχαηλίδη θυμητικό Κώστας Βάρναλης», με ημερολογιακή ένδειξη: Ρόδος Ιούλης 1964.

Στη δημοσιευμένη του μορφή το ποίημα (ένα χρόνο μετά το χειρόγραφο) αποτελείται από τρεις ενότητας: Ο ΕΝΑΣ (3 στροφές), Ο ΑΛΛΟΣ (3 στροφές) Ο ΛΑΟΣ (1 στροφή). Στη χειρόγραφη εκδοχή του το ποίημα αποτελείται από δύο μέρη: Ο ΕΝΑΣ (4 στροφές), Ο ΑΛΛΟΣ (3 στροφές), όπου το πρώτο έχει μία στροφή επιπλέον.  

Η δημοσιευμένη του μορφή στη συλλογή «Ελεύθερος κόσμος»

ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ

(«Ησυχα και τακτικά

πάω με κείνον που νικά»)

Ο ΕΝΑΣ
Λίγη δροσιά, ουρανέ μου,
και χάιδεμα τ' ανέμου,
κελάηδημα πουλιού,
ξανάνιωμα Απριλιού!

Ανάσ', ανάσα λίγη!
Χρόνια η θελιά μας πνίγει.
Λίγη χαρά σ' αυτά
τα σκοτεινά γραφτά!

Σου πήρανε, λαέ μου,
το δίκιο του πολέμου
πατριδοκαταλύτες,
ξένοι και ντόπιοι αλήτες!

Ο ΑΛΛΟΣ
Αν θέλει να χαρείς
τη λεφτεριά νωρίς
γίνε προδότης, γίνε!
Τιμή, ντροπή δεν είναι

Θα ναι μαζί σου οι νόμοι

κ’ η πληρωμένη γνώμη!

πέτα την ανθρωπιά σου

κι απ’ τον αφέντη πιάσου!

Κι άμα σε φτύνει αυτός,

να κάθεσαι σκυφτός

και θα χεις τα πρωτεία

στη σάπια πολιτεία.

Ο ΛΑΟΣ

Εξω του αφέντη αρμάδα

φυλάει, με μπούκα ορθή,

το λείψανό σου, Ελλάδα,

μην ξάφνου αναστηθεί!

Η χειρόγραφη μορφή του ποιήματος

ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ

(«Ησυχα και τακτικά

πάω με κείνον που νικά»)

Ο ΕΝΑΣ
λίγη δροσιά, ουρανέ μου,
και χάιδεμα τ' ανέμου,
κελάηδημα πουλιού,
ξανάνιωμα Απριλιού!

Ανάσ', ανάσα λίγη!
Χρόνια η θελιά μας πνίγει.
Λίγη χαρά σ' αυτά
τα σκοτεινά γραφτά!

Σου πήρανε, λαέ μου,
το δίκιο του πολέμου
πατριδοκαταλύτες,
ξένοι και ντόπιοι αλήτες!

Εν’ άξαφνο πουρνό

σου πήραν τη φτωχή σου

τη γης, τον ουρανό,

αλλ’ όχι την ψυχή σου!

Ο ΑΛΛΟΣ
Αν θέλει να χαρείς
τη λεφτεριά νωρίς
γίνε προδότης, γίνε!
Τιμή, ντροπή δεν είναι

Θα ναι μαζί σου οι νόμοι

κ’ η πληρωμένη γνώμη!

πέτα την ανθρωπιά σου

κι απ’ τον αφέντη πιάσου!

Κι άμα σε φτύνει αυτός,

να κάθεσαι σκυφτός

και θα χεις τα πρωτεία

στη σάπια πολιτεία.

Πρωτοχρονιάτικο

Λόγω των ημερών και επίκαιρο το ποίημα του Κώστα Βάρναλη με τίτλο «Μποναμάς» που δημοσιεύτηκε με τη σατιρική υπογραφή Γερβάσιος ο θεοεμβαίκτης, στο περιοδικό «Πρωτοπόροι», στο τεύχος Φλεβάρη 1931. Το 1959 το συμπεριέλαβε στα «Ποιητικά» του με τον τίτλο «Πρωτοχρονιάτικο» με κάποιες αλλαγές. Είναι η απάντηση του στην ανακοίνωση της Ιεράς Συνόδου που, από τη μία, καταδίκαζε  τους «μαλλιαροκομμουνιστές» (και τον ίδιο τον Βάρναλη)  και, από την άλλη, κατά τη διάρκεια της τότε μεγάλης καπιταλιστικής κρίσης, κήρυττε «εγκράτεια».  Περισσότερα για την ιστορία του ποιήματος στο βιβλίο «Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του». 

Κομμάτι  του  χειρογράφου του ποιήματος με τίτλο «Πρωτοχρονιάτικο» (μεταγενέστερη παραλλαγή) και με την υπότιτλη σημείωση «1931, όταν η "Ιερά Σύνοδος" αφόρισε τους "μαλλιαροκομμουνιστές"»

ΜΠΟΝΑΜΑΣ

Σαράντα σβέρκοι βοδινοί με λαδωμένες μπούκλες
σκεμπέδες σταβροθόλωτοι και βρώμιες ποδαρούκλες
ξετσίπωτοι ακαμάτηδες, τσιμπούρια και κορέοι
ντυμένοι στα μαλάματα κι επίσημοι κι ωραίοι.

Εξήντα λύκοι με προβιά (γι’ αυτούς βαράν καμπάνες)
φάγανε γουρουνόπουλα, στραγγίσαν νταμιτζάνες!
Κι απέ ρεβάμενοι βαθιά ξαπλώσανε στα τζάκια,
κι αβάσταγες ενιώσανε φαγούρες στα μπατζάκια.

Την προσευκή τους κάνανε τα πράματα ν’ αλλάξουν
να ξεπροβάλουν οι κυράδες του Δεκαημέρου
χωρίς καπίστρι και λουρί, πολλές μαζί… (φυλάξου
τα πισινά του μουλαριού τα μπρος του καλογέρου!)

Κι ο Σατανάς τούς άκουσε που πιο καλά τους ξέρει
κι έστειλε τον καθηγητή της ηθικής ξεφτέρι…

Όξω οι φτωχοί φωνάζανε: «Πεινάμε τέτοιες μέρες”
γερόντοι και γερόντισσες, παιδάκια και μητέρες.
Κι οι των επίγειων αγαθών σφιχτοί νοικοκυρέοι
ανοίξαν το παράθυρο κι είπανε: «Φταιν οι αθέοι».

ΓΕΡΒΑΣΙΟΣ Ο… ΘΕΟΕΜΒΑΙΚΤΗΣ
(Διά το γνήσιον Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ)