Gjetargutane på Løkmyra

Der Fjøslibekken renn ned på det flate lendet nedom Fjøslien heiter det Løken, som betyr ein bekk som slyngar seg fram i flatt lende. Mykje av lendet her var før myr, og namnet er da naturleg nok Løkmyra. Litt lenger ned passerar bilvegen til Nybu over ei lita bru, før bekken kastar seg dei siste metrane ned ein foss ned i Øgnevatnet. Mykje av Løkmyra vart grøfta og planta til med skog på 1960-70-talet.

Våren og sommaren 1893 er kunstmålaren Jacob Gløersen på eit studieopphald i Paris. Han trivs ikkje i Paris, og skriv til sin gode ven Gerhard Munthe: "Her er ækkelt.... Jeg vil forsøge at lægge mig til Skogen etsteds - iaar".  Og det gjer han. Han reiser heimatt til Norge - og Fjøslien, og målar dette bildet, som han kallar "Gjetergutter"! 

Bestefar Narve H Lid, f.Fjøslien, skriv om dette i "Fjøsliboka"(Ola Kvisle mfl: I ring om Fjøslia): "Ein somardag med gråver og regn kom Gløersen og vilde få meg med.  Han hadde da «tufta» eit maleri nede på Løkmyran.  Ola Aasberg og eg skulde vera «modell» som gjætslegutar. (O.Aa. var gjætar i Fjøslia den somaren).  Vi heldt oss under ei svær lurvegran inni ein haug i myra.  Ola stod innått granleggen med ein sekk over aksler og rygg til varning mot regnet.  Eg satt på ei høg granrot og hadde ei velbrukt oljetrøye som regnverje.  Framfor oss hadde vi ein bra varme og laut verja oss mot røyken.  Buskapen hamna - rogjengde i regnet - nordover dei lange myrane.  I bakgrunnen regntung dis over lendet som stig mot Gudbrandsæterfjellet.  Dette maleriet fekk Gløersen 800 kr for.  Det var mange pengar i dei tider.”

Dette bildet dukka opp i ein katalog på Bergen Billedgalleri for mange år sidan, med denne beskrivelsen: “To gutter ved et bål under et grantre. Myrlendt terreng. Lett skodde.” "Gave fra banksjef C.J.Ege, 1907."  Altså same bildet! Dette måtte me sjå! Etter skriftleg søknad fekk me bli med, inn gjennom fleire stengde dører, til eit arkiv der det hekk masse verdifull kunst - og det flottaste av alle etter vårt syn - bildet med bestefar på - 110 x 91 cm stort. 

Seinare har bildet komi fram i dagslys; Siste gong eg såg det var i 2003, da det hang utstilt saman med m.a. "Kampen for tilværelsen" av Chr.Krogh, i lysverksbygget i Bergen, som da var det nye maleriutstillingslokalet i byen.

Gløersen blir buande i Fjøslien heile vinteren, og målar no fleire av dei mest kjende billeda sine. Både «Gjetergutter», «Tømmerkjørere» og «Vinter» er med på Haustutstillinga året etter.

Venen Elling Holst skriv om ei reise frå Kongsberg gjennom Lyngdal til Sigdal i”Den norske turistforenings Årbok” i 1896: ”Fra Lindteigen tog vi indover vildmarken, holdt uden synderlig bestemt sti paa nordsiden af den langstrakte eg Teksle, hvorfra der skal være ypperlig udsigt, i retning af Øinevandene, hvor den øverste af de to fjeldgaarde Fjøslien ligger og lyser lang vei.”  Etter eit par timar kjem han fram til Fjøslien. ”Da jeg kom ind, kjendte jeg mig igjen, jeg kjendte baade stuen og folkene. Gløersen har boet der og malt altsammen. Det har hængt i forskjellige udgaver paa høstudstillingerne, og skogen i vinterdragt hænger i Nationalgalleriet”.

Bufjell, Rausteinvarden, Himmelspeildokka og Saltblekklia.

Finns det ei mykje gamlare historie enn den me idag kjenner til, her inni nærområdet vårt i Trillemarka - Rollagsfjell naturreservat? Ein kan sloss om namn, men namnet på verneområdet har vorti Trillemarka, sjølv om den opprinnelege Trillemarka ligg i Nedre Eggedal. - Og namnet er bra nok! Området "mitt" som eg no vil fortelja om, er rundt 20 km lenger sør (sør i Numedal er som kjent øst på kartet!), men godt inne i verneområdet lell!

Eg snakkar om Bufjell, som var heimsetra til Nord-Bjørge, der mor mi voks opp. Her setra mor i ungdomen , og her kom far på frieri (sjå bildet). Over vollen gikk den gamle ferdselsvegen mellom Rollag og Sigdal via Fjøslien, og her vart eg kløvja på hesteryggen "tørkesommaren 47" på veg til langsetra Nybu ved Øgnevatn. Dette har eg vorti fortalt. Det fyrste eg hugsar herifrå, var ein skitur i Påska "snøvinteren 50-51". Det var skirenn på Bufjellvollen, og skiløypa gikk over taket på eit av seterhusa! Utatt liane satt eg på stavane, i ei løype ned den bratte setervegen til bygds.

For 2-3 år sia oppdaga eg ei djup grop på Bufjellvollen, tydeleg opparbeidd av folk. Denne har eg aldri høyrt nokon snakka om. Under kulturminneregistreringane her i sommar vart gropa tolka som "Dyregrav". Interessant! Da kjem spørsmåla: Når er den laga? Kven laga ho? Budde dei her? Ingen hadde vel dyregrav langt av lei, utan å vera der? Historia her må i tilfelle vera mykje eldre enn seterdrifta! I tillegg viser det seg at staden er veldig typisk for eldre busetting: Ei solvendt li med god jord ut mot ein tange ut mot Bufjellvatnet. Kanskje er det meir å finna om ein leitar? Dette er spennande! 

Rett på nordsida (=vest) er Fagerliåsen med "St Olavs nakkehøl" (sjå bloggen min 4.okt.2008), og Rausteinvarden, som med sine 897 moh er den høgaste toppen i området. Stadnavn med "rau(d)" i, har som regel med jern å gjera.  Sjå til dømes bloggen til Randi under  http://mormors-skrivebordchable.blogspot.com/2008/11/eg-sit-ved-raustein-navnet-kjem-t-jern.html             Noko jernforekomst her har eg aldri hørt om, men ein skal aldri si aldri -! Kanskje meir forsking kan fortelja oss om ei omfattande historie frå eldre tider?

Namn er fasinerande: I stigen rett nord for Rausteinvarden ligg Himmelspeildokka, ei lita moltemyr med ein vassdipil i. Og nord for Søgje, som er namnet på dæla mellom Bufjell og Svartetjønn, har me Himmelsynnatten. Alle toppane rundt er høgare, men utsikten herifrå er likevel god, både til Veggli og Tekslehogget. I lia nordafor, opp frå setervollen på Bufjell, var det bra beite for bølingen om kvelden. Lia heiter Saltblekklia. Forskarar har funni ut at vassplanter har mykje høgare saltinnhald enn andre. Dette visste dei gamle - og elgen, som du ofte ser står uti vatnet og et! Derfor vart fleire av plantene våre knytta til våtmark, i gamal tid kalla "Saltblekkje" her i dalen. Det gjeld blant anna bukkeblad og mjødurt, utan at eg har greidd å finna nokon av dei i denne lia. Lia er nok alt for attgrodd med skog for desse plantene no. Namnet finns andre stader og, i Flesberg ligg Saltblekktjønn nord for Fleksåsen, omtrent på deilet mellom Evju og Kjølset.

Segn og sannhetar frå Tjønnsetertjønn

I heitaste striden om freding av kjempeområdet Trillemarka-Rollagsfjell, kravde me rundt 150 grunneigarane at kulturminnene i området fyrst måtte registreras, for å visa kor aktivt forfedrane våre har bruka området! Trua vår var at ”ansvarlege myndighetar” da ville skjøna at "urskog"-begrepet som naturvernforbundet bruka på skogen her var total skivebom? Men til inga nytte, dette ville dei ikkje kosta! No, etterat vernet er innført, er det likevel pengar, og registreringar er komne igang. Ikkje det grann for tidleg -!

Eg har vori med som kjentmann eit par dagar. Det er masse å visa fram, både av tidlegare verksemd og av stadnavn, som ofte fortel noko om bruken. Til dømes Kastet, ei steinrøys langs setervegen østafor Tjønnsetertjønn. Som gutunge hugsar eg så vel far sa at me måtte plukke med oss kvar vår stein, og kaste den på denne røysa når me gikk forbi. Kvifor det?
Frå ei skuleinnsamling av stadnavn i 1930-åra finns fleire segn, blant anna om dette kastet: "På den staden som heiter Kaste, er det sagt at ein mann som drog høy frå setra, sette seg ned for å kvile. Så sovna han og fraus i hel. Når folk gjeng forbi så kastar dei gjerne ein stein bortpå. Solein er det no ei heil røys her."

No finns det fleire segn om kvifor denne røysa er her; - at dette var kvileplass ein gong dei bar eit lik heim frå setra - eller at ei jente eingong skal ha fått eit dødfødt barn her. Ja, dei kan alle vera sanne nok - kven veit? I alle fall var dette ein naturleg kvileplass når dei drog heim høy frå setrane på kjelke, for her var dei akkurat ferdige med dei lengste motbakkane. På bildet til høgre ser ein Øgnevatn i bakgrunnen.

Navnet Tjønnsetertjønn er og litt rart, for her er inga seter som nokon kjenner til. Men i ei gamal segn fortel bestefar om at Bjørkesett, ei heimseter til Nord-Bjørge, vart ”utlagt” (nedlagt) fordi det spøkte så her. Så skriv han til slutt:
”Elles er det nok fleire setrar her som er blitt utlagt nokonær av same grunn som Bjørkesett. Gamlevollane – litt vest for Minneskleiv - setrar under Skarpmoen, og Kjønnsetra i den gamle Hov, Bergan og Nessameiga, der vegen til Langsetrane og østmorkine går over – vart det på begge stader så brysamt og uhuglegt å vera at setrane vart utlagt.” Så forklaringa på navnet er grei nok. Gamlevollsetra har heller ingen visst kor var, før skogforskarar for få år sia fant tuftene.
Sjå http://www.skogoglandskap.no/filearchive/storaunet_et_al_aktuelt_5_05.pdf

At det har vori seter her, er ikkje så rart, for her er gode vekstvilkår. I ein artikkel i det lokalhistoriske tidsskriftet ”Under Norefjell” i 1985, står det at ”Det i mange år lå en kjempestokk under et tekke ute ved Warhus på Modum... - Vi lar Engebret Hiåsen fortelle: ”Je veit`kje akkurat året, men de måtte vel vøri fyst i tjueåra. Grana vart høggi oppi Tjønnseterskoroa i Røllageige, rett vest for Øgnevatna ved den gamle seterveigen te Berjanroa i Røllag. De e` frå `n Kal Bjørnsen je har detta. Kal Bjørnsen va mann som høgg `o, han og n` Sigvart..... Han Kal og n`Sigvart hadde høggi ein heil dag på denne buska, så `o va stor, ser `u...”

Ved utløpsoset på Kjønnseterkjønn ligg Kjøytehaugen. Navnet fortel at har det liggi ei kjøyte her - ei enkel skogskoie bygd av trevirke og jord, omtrent som ei same-gamme. Som regel kan ein sjå restar av ei pipe o.l, men her har eg ikkje funni noko, sjølv om eg har leita. Gunvald Bergan fortel at han hugsar far min og onkel Niri låg her og hogg tømmer. Kanskje låg dei da i kjøyta her, slik dei gjorde i 1930-åra i kjøyta heimom Svartetjønn, da dei låg der og hogg tømmer? Slik ser restane/pisten etter den ut.

På nordsia, omtrent midt på Tjønnsetertjønn, møtes to gamle setervegar. Stigen frå Bergan møter den stigen me gikk med sauer heimante, om Torsrudsaga og Gamlesett. Setervegen vår opp Tjønnseterlia var bratt og vanskeleg å finna. Ein gong me kom der, dreiv Ola Skuggerud (Våsedokk) og grov ny veg opp lia med spade og grev. Kanskje var det for tømmerkjøring, eller det berre var for å ha betre seterveg, - ikkje veit eg. Men resultatet vart bra!





Dette vart ein blogg med meir tekst enn vanleg, men når eg fyrst var i gang så... :)

Røvsrovedalen og Tjuveskuten

"Blogge-Viel" frå Juveligrenda syntest det var moro å lesa om stadnamna i bloggen min! Så her kjem meir: Er du østpå Mørkje (Røllagsdialekt for Marka), og kjører vegen til endes forbi avkjøringa til ny-hytta til Per på Løken, da endar du i Røvsrovedalen. Eit rart namn vil mange si, men her er forklaringa.

Røvsrove var det lokale namnet på Skogsnelle (Equisetum sylvaticum) her i bygda før. Slektsnavnet Equisetum kjem av Equus som betyr hest og Seta som betyr børste eller stivt hår. Den er meir buskute og mjuk enn dei andre snelleartane, og er i gamle skrifter her frå dalen kalla Ikønrove! Eit anna namn er Kjerringrokk, som er bruka om fleire av snellene. Kjerringrokk vart i folkemedisinen bruka som urindrivande middel, men da er det Åkesnelle me tenkjer på. I likhet med kråkefot-plantene formerar snellene seg med sporer, og ikkje med frø som andre planter. Dei kan leva på våtlendt og rå mark med lite oksygen, fordi den kiselrike stilken er fylt med luftekanalar til å hjelpa oksygenet ned til rotstokken eller rotknollen under bakken.

Frå Uvdal fortel Andreas Flom i brev til botaniker Ove Arbo Høeg i 1941 om bruk av kjerringrokk, at ”Ullen av denne plante ble brukt til putefyll. Den var meget mjuk og behagelig til hodepute, og denne ull er nesten uslitelig”. Sjå meir om røvsrove på http://linnaeus.nrm.se/flora/orm/equiseta/equis/equisyl.html

I åsen ovanfor Røvsrovedalen ligg Tjuveskuten. På 80-talet organiserte Rollag Mållag innsamling av stadnamn frå bygda. Mor reiste rundt på gardane her i grenda, og samla namn med forklaringar, og merka dei inn på kart.Alt i mellomkrigsåra hadde skuleungar rundt i landet registrert stadnamn rundt på gardane, og dette materialet var til god hjelp der det fanns! Tjuveskuten har eg nok så vidt hørt om som gut, men namnet er forlengst borte frå daglegtala. Når eg no fann det i mors notater, med forklaringa at det er ein bergskut (skorte/hule?) der det eingong i gamal tid er funni tjuvegods, vart eg nysjerrig på å sjå plassen. ”Skut” er såvidt eg veit namnet på eit lite overbygd rom med åpen front i f.eks. ein gamal låve.

Ein fin søndag no i oktober drog eg på leiting, og omtrent der den var merka på kartet, var det ei ganske stor fjellhylle under eit overheng. Som ein ser på bildet er det fin utsikt til det karakteristiske Tekslehogget som ligg på grensa mellom Flesberg og Rollag (og nesten Sigdal).

Rett ovanfor denne åsen ligg Tjønnmyra, der kunstmålar Jacob Gløersen måla brenning av kolmile ein vinter, med gamle Kølsru`n frå Lyngdal som milebrennar. Det får eg fortelja meir om ein annan gong.

Kongeørn.

Etter fleire dagar med gråvær og regn, klarna det opp utover dagen idag, noko som frista til skogstur. Derfor tok eg med sengeklær som skulle til Svartetjønnbua, og stappa i sekken, og kjørte Bufjellvegen til endes - til Milebotten.
Og maken til opplevingstur eg hadde oppå høgda i efta, skal ein leita lenge etter! Frå Milebotten til Damtjønn (ein tur på ein snau kilometer) skremte eg opp 4 skogsfuglar. Fyrst ei røy, så ei jerpe, ein orrhane, og den siste såg eg ikkje, men kunne høras ut til å vera ein orre.
Men så - skreik det plutseleg rett over hovudet på meg! Og der, omtrent 20 meter oppe, seila det ei ørn! Ho skøltes kjempestor. Eg har aldri vori så nær ei frisk kongeørn før. Og over og rundt henne to falkar. Og høgt oppe ei ørn til! Ørna ”mi” forsvant over nordkanten av Kvigebergo, medan eg hørte små, korte varselrop heile tida. Og like etter kom ho låtande attende, litt høgare denne gongen, og seila opp på toppen av Bufjellnatten, der ho sette seg. Eg glømte sjølsagt at eg hadde det vesle digitalkameraet i beltet, klart til ”skot”. Slik er det ofte, opplevinga kjem så brått og uventa at du ikkje rekk å tenkja på bilde - før motivet er borte!
No var dei andre rovfuglane borte, og snart sleppte ørna seg ut frå toppen og seila nordover mot Fagerliåsen, heilt innåt åsen, like over ”Sankt Olavs nakkehøl”, og vart borte. Heilt utpå kanten av åsen er det eit hol i berget, omtrent som etter skallen på ein mann. Eigentleg ei bitte lita jettegryte. Eg rakk å spørja mor, før ho vart for sjuk, kva som var opphavet til dette namnet? Og det var i siste liten, for ho var truleg den siste som kjente dette sagnet. Det hadde seg slik, at St.Olav ein gong kom med hæren sin austante landet, over Sigdal. Da dei kom frampå Fagerliåsen fekk han sjå ned i Rollagsbygda. Dette synet var så fint, at han i pure gleda sto på hovudet utpå kanten. Og sia har det vori eit søkk etter hovudet hans i fjellet, som har fått namnet ”Sankt Olavs nakkehøl”.
Det øvre bildet viser ein hatt ved sia av hølet. Ikkje St.Olav sin, men min!

Før eg sluttar, må eg fortelja at like etter episoden med ørna, flaug det opp enno ein storfugl. Og på vegen heimatt enno ein, litt nordafor den fyrste. Både fuglejegarane og harejegeren me leiger ut til, fortel om rikeleg med fugl og hare i år. Det kan eg ikkje nekta for etter dette.

Eg gjekk om Bufjellvollen heimatt, langs setervegen på nordsida av vatnet. Komen omtrent ved Snikjestein, kom det ein korp flygande, rett over Lomestein som ligg midt uti vatnet, og mot Bufjellnatten. Jaha, tenkte eg, kanskje ligg det eit slakt etter ørna der. Men korpen svinga berre bortåt Natten og forsvant nordover att, framom Fagerliåsen.
Alt i alt ein utruleg hendelsesrik tur - på vel 2 timar ;-)