Kat

osoba wykonująca wyroki śmierci

Kat – człowiek, który zawodowo zajmuje się głównie wykonywaniem wyroków, skazujących na kary cierpienia, okaleczenia i na karę śmierci. Poza torturami, traktowanymi jako środek karny, kaci zajmowali się również zadawaniem cierpienia w celu wymuszenia zeznań.

Kat wykonujący wyrok śmierci na Walterze Raleighu, (XIX w. rycina)

Instytucja kata wykształciła się we wszystkich społeczeństwach znajdujących się na wyższym stopniu rozwoju, w Europie najpierw pojawiła się na zachodzie kontynentu, w Polsce od ok. XI-XIII wieku urząd przeznaczony do wykonywania wyroku sądów miejskich według artykułów prawa magdeburskiego.

Od późnego średniowiecza do obowiązków kata należały również pewne zagadnienia sanitarne w mieście, zwłaszcza usuwanie padliny (nie czynił on jednak tego osobiście, ale zajmowali się tym jego pomocnicy, czyli hycle). W wielu miastach, zwłaszcza na zachodzie Europy, kat miał często obowiązek (zwykle połączony z monopolem w tym zakresie) prowadzenia domu publicznego.

Od XVIII/XIX wieku, tj. od zniesienia tortur, kaci zajmowali się jedynie wykonywaniem wyroków śmierci.

Charakterystyka zawodu

edytuj
 
Figurka kata na historycznym pręgierzu we Wrocławiu
 
XVI-wieczny, europejski miecz katowski bez sztychu, Szwecja

Instytucja kata w największym stopniu wyodrębniła się w Europie. Od średniowiecza na kontynencie tym kat m.in. posiadał określoną, odrębną niż u innych obywateli odzież. Ubrany zazwyczaj w jaskrawy strój, przywdziewał kaptur koloru czarnego lub czerwonego i przeprowadzał egzekucję. Rodzaj kary śmierci zależał w średniowieczu od stanu skazanego – rycerzy i możnowładców ścinano mieczem katowskim. Uważano, że mieszczanie nie zasługują na taki zaszczyt, i do wykonania na nich wyroku używano toporów (to mogło być również dodatkowym sposobem na poniżenie jakiegoś rycerza, który dopuścił się szczególnie haniebnych czynów – nie tylko skazywano go na śmierć, ale i odbierano mu tytuł, wynikający z pochodzenia), a chłopów po prostu wieszano. Ta „tradycja” niejako przetrwała do dzisiaj – w niektórych krajach zdrajców się wiesza, natomiast „godniejszą” może być śmierć przez rozstrzelanie. Przykładem tej tradycji jest egzekucja Saddama Husajna. W późniejszych wiekach ścinano skazańców na gilotynie. Kat zajmował się również przesłuchiwaniem podejrzanych, torturowaniem, wymierzał kary chłosty, pręgierza czy łamania kołem.

W średniowieczu zawód kata był elitarny, aczkolwiek kat i jego rodzina byli dotknięci infamią społeczną[1]. Do jego wykonywania wymagane były posiadanie dużej wiedzy, obejmującej m.in. umiejętność czytania i pisania oraz znajomość anatomii. Odpowiednie wykształcenie było konieczne do właściwego wykonywania obowiązków związanych ze stosowaniem tortur – na etapie przesłuchania musiały być one bolesne, lecz raczej nie wiążące się z trwałym kalectwem, zaś na etapie egzekucji – nie mogły spowodować przedwczesnej śmierci skazanego.

Z czasem kaci w ramach swoich obowiązków mieli łapać bezpańskie zwierzęta (psy i koty), co spowodowało poniżenie tego stanowiska. W razie potrzeby kaci nastawiali złamania i zwichnięcia.

 
Dawny dom kata miejskiego w Paczkowie

W Bieczu znajdowała się Baszta Katowska – budynek dawniej należący do cechu katów, mistrzowie z Biecza byli cenieni i wypożyczani na egzekucje do innych miast, oraz szkolili uczniów[2].

Notka językowa

edytuj

W źródłach sądowych słowo występuje m.in. jako tortor, executor, suspensor justitiae, carnifex civilis, animadversor, minister publicus, minister justitiae, oprawca, siepacz, łapacz, carnifex lub po prostu „mistrz”[3]. Polski wyraz kat, podobnie jak w językach czeskim, słowackim i łużyckim jest zapożyczeniem z języka niemieckiego gat, nhd. Gatte[4]. W języku polskim nie ma wielkiego rozróżnienia, prawie zawsze mowa jest o kacie, niezależnie od sposobu, w jaki zadaje on śmierć skazanemu. Natomiast np. w języku angielskim kat, który wykonuje wyrok przez powieszenie nazywany jest hangman, zaś ścinający głowy headsman. W niektórych stanach USA, które stosowały karę śmierci na krześle elektrycznym, kat określany był jako state electrician (stanowy elektryk) (zob. Robert Elliott).

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. „kat, woźny, hycel, żebrak i prostytutka” w: Jacek Wiesiołowski. Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania. 1982, str. 135
  2. „w Bieczu, znajdował się jedyny w Polsce cech katów, który przyjmował uczniów i obsługiwał całe państwo.” w: I.S. Miller. Powstanie chłopskie na Podhalu w 1651 r. Ruch chłopski w Wielkopolsce w 1651 r. Książka i Wiedza. 1952.str 39
  3. Księgi złoczyńców: o przestępcach i wymiarze sprawiedliwości w dawnym Lublinie, Józef Kuś 2002, str.37; Kazimierz Nitsch. Słownik staropolski tom 3 str. 249
  4. Kat(e) zu mhd.gat, nhd. Gatte, ursprunglisch „genosse des Henkers” vlg. Vasmer, REW I 539, Sławski, SE II 98, Veröffentlichung, Wyd. 13-15, 1969 str. 239; Franciszek Sławski. Słownik etymologiczny języka polskiego. 1958 str. 99; Bezeichnung des Henkers kat erklärte J. Janka Kat v badäni lidovednem a slovozpytnem (Der Henker in Volkskunde und Wortforschung), Slavia 7 (1928—1929) S. 785—790 - als deutsches Lehnwort, identisch mit mhd. gat(e)

Bibliografia

edytuj