Трапiзмы (на белорусском языке) (fb2)

- Трапiзмы (на белорусском языке) 52K скачать: (fb2) - (epub) - (mobi) - Натали Саррот

Саррот Натали
Трапiзмы (на белорусском языке)

Наталi Сарот

Трапiзмы

Пераклад: З.Колас

I

Быццам крынiчныя ручаiнкi, яны цяклi адусюль, нiбы нараджалiся з цёплага, трошкi волкага паветра, плылi мякка, нiбы сачылiся са сцен, з увабраных у краты дрэў, з лаваў, сквераў, бруднага тратуара.

Памiж нежывымi фасадамi дамоў яны выцягвалiся доўгiмi цёмнымi гронкамi, перад вiтрынамi крамаў, сям-там, збiралiся ў шчыльныя, нерухомыя згусткi i часам пачыналi цiха круцiцца, цiха, як вiр, калi плынь натыкаецца на перашкоду.

Ад iх веяла нейкiм дзiўным спакоем, нечым накшталт безнадзейнага, адчайнага задавальнення. Яны ўважлiва разглядалi стосы сподняй адзежы на выставе бялiзны, адмыслова складзеныя ў выглядзе снежных гор, цi ляльку, у якой вочы i зубы праз аднолькавыя iнтэрвалы загаралiся i тухлi, загаралiся i тухлi, загаралiся i тухлi, увесь час праз тыя самыя iнтэрвалы, зноў загаралiся i зноў тухлi.

Яны доўга глядзелi, стаялi тут, перад вiтрынамi, нерухомыя, загiпнатызаваныя, як ахвяра, увесь час адкладаючы яшчэ на iмгненне той час, калi трэба будзе iсцi. I маленькiя цiхiя дзеткi, што трымалi iх за руку, ужо стомленыя ад глядзення, няўважлiвыя i цярплiвыя, чакалi, стоячы каля iх.

II

З вялiкаю неахвотай яны адрывалiся ад люстраных шафаў, у якiх вывучалi свой твар. Яны падымалiся з ложкаў. "Снеданне на стале, снеданне на стале", гукала яна. Яна збiрала сям'ю на сняданак. А яны хавалiся, кожны ў сваiм берлагу, нелюдзiмыя, злосныя, змораныя. "Ды што гэта з iмi, чаму ў iх заўсёды такi зняможаны выгляд?" - казала яна, калi гаманiла з кухаркай.

Яна гаманiла з кухаркай гадзiнамi i завiхалася ля стала, увесь час завiхалася, раскладала iм порцыi, стравы, гаманiла i крытыкавала тых, што прыходзiлi ў дом, iх сяброў: "...а ў той валасы яшчэ пацямнеюць i будуць, як у яе мацi, простыя; шанцуе, шанцуе тым, каму не трэба рабiць перманент". - "У паненкi прыгожыя валасы, - казала кухарка, - густыя, прыгожыя, хоць i не кучаравыя, праўда". - "А той - я нават не ўпэўненая, каб ён вам нешта пакiнуў. Яны скупыя, усе скупыя, хоць i маюць грошы, маюць, вось што агiдна. I нiчога сабе не дазваляюць. Не, я гэтага не разумею, не". - "О, што вы! - казала кухарка. - Ды не. Не знясуць жа яны iх з сабой. А iх дачка? Яна ж дагэтуль яшчэ не замужам. А яна сiмпатычная, у яе прыгожыя валасы, маленькi носiк i ногi - таксама зграбныя". - "Ага, ага, прыгожыя валасы, што праўда, то праўда, - казала яна, - але яе нiхто не кахае, разумееце, яна не падабаецца. Вось ужо сапраўды дзiва!"

Ён адчуваў, як з кухнi сачылася брудная, прымiтыўная, зашмальцаваная думка, i тапталася, i тапталася ўвесь час на адным месцы, увесь час на месцы, круцiлася ваўчком, ваўчком, нiбы ў iх круцiлася ў галаве, а яны не маглi спынiцца, нiбы iм было млосна, а яны не маглi спынiцца, як тады, калi грызеш пазногцi, як тады, калi кавалкамi абдзiраеш апечаную скуру, як тады, калi чухаешся ў крапiўнай лiхаманцы, як тады, калi круцiшся ад бяссоннiцы ў ложку каб было прыемна i адначасна - балюча, пакуль не зняможаш, пакуль не зойме дыхання...

"А можа, у iх усё iначай", - думаў ён i прыслухоўваўся, лежачы ў ложку, а iхняя думка, нiбы клейкая слiзь, зацякала ў яго, лiпла, напаўняла яго з сярэдзiны.

Рабiць не было чаго. Не было чаго. Унiкнуць было немагчыма. Паўсюль, пад самымi рознымi кшталтамi, "здрада" ("А сонейка сёння здрадлiвае, - казала кансьержка, - здрадлiвае, толькi i чакай, што падхопiш хваробу. Вось так i мой муж, нябога, аж ён здароўе шанаваў..."), паўсюль "здрада", нават у выглядзе самога жыцця, праглынае з лёту - калi прабягаеш паўз кансьержчын закутак, калi адказваеш па тэлефоне, калi сядзiш за сямейным сняданкам, запрашаеш сяброў, пачынаеш гаворку з кiм-небудзь.

Iм трэба адказваць, падбадзёрваць iх, мякка, ласкава, i галоўнае галоўнае не даваць iм адчуць, не даваць iм на iмгненне адчуць, што лiчыш сябе iнакшым. Гнуцца, гнуцца, скручвацца ў нуль. "Але, але, ага, так, праўда, вядома", - вось што iм трэба казаць i глядзець прыязна, пяшчотна, iначай - усё паляцiць, паламаецца, раздзярэцца, здарыцца нешта зусiм нечаканае, жудаснае, нешта такое, чаго нiколi яшчэ не было, i гэта будзе жахлiва.

Яму здавалася, што тады, у раптоўным прылiве дзейнасцi i сiлы, ён iх страсяне на ўсю моц, як старыя завэдзганыя анучы, скруцiць, раздзярэ i знiшчыць ушчэнт.

Але адначасна ён ведаў, што такое ўражанне, вядома, падманлiвае. Раней чым ён паспее на iх навалiцца - яны, з тым беспамылковым абарончым iнстынктам, з тою гнуткаю жывучасцю, у якой крыецца iх небяспечная сiла, павернуцца да яго i - ён нават сам не ведае як - адразу заб'юць.

III

Некалi яны прыехалi сюды i пасялiлiся недзе на тых маленькiх спакойных вулачках, што за Пантэонам, можа, на вулiцы Гей-Люсака, а можа,i на Сэн-Жак, у кватэры з вокнамi, што выходзяць на цёмны двор, але даволi прыстойнай, з камфортам.

Тут яны маглi сабе гэта дазволiць, гэта - i свабоду рабiць, што захочуць, хадзiць, дзе захочуць, у любых, самых нязграбных строях, з любым выразам на твары, гуляць па гэтых цiхiх маленькiх вулачках.

Тут ад iх не патрабавалi нiякага ўмення трымацца, нi супольнасцi з iншымi, нiякiх пачуццяў, анi ўспамiнаў. Iм гарантавалася забяспечанае i адначасова пустое жыццё, падобнае да пачакальнi на бязлюднай прыгараднай станцыi, голай, шэрай i цёплай залы з драўлянымi лавамi ўздоўж сцен i чорнаю печчу ў цэнтры.

I яны былi задаволеныя, iм падабалася тут, яны адчувалi сябе амаль як дома, былi ў добрых адносiнах з панi кансьержкаю, з малочнiцай, аддавалi адзенне ў чыстку ў самую добрасумленную i самую танную пральню ў квартале.

Яны нiколi не старалiся прыгадаць тую вёску, дзе калiсьцi гулялi ў дзiцячыя гульнi, нiколi не старалiся ўспомнiць колеры i пахi таго мястэчка, у якiм раслi, яны нiколi не адчувалi, каб у iх раптам узнiк, - калi яны крочылi па вулiцах свайго квартала, разглядалi вiтрыны крамаў, пачцiва вiталiся з кансьержкаю, праходзячы мiма яе закутка, - яны нiколi не адчувалi, каб у iх памяцi ўсплыў той родны мур, за якiм кiпела жыццё, цi брук на двары, моцны i адначасова пяшчотны, цi ласкавыя прыступкi на ганку, дзе яны сядзелi ў дзяцiнстве.

На лесвiцы ў сваiм доме яны сустракалi часам "суседа знiзу", выкладчыка лiцэя, што вяртаўся пасля заняткаў, а чацвёртай гадзiне, з двума сваймi дзецьмi. Ва ўсiх траiх у iх былi доўгiя галовы з бясколернымi вачыма, гладкiя i блiскучыя, як вялiкiя касцяныя яйкi. Дзверы ў iх кватэру на iмгненне прачынялiся i прапускалi iх усярэдзiну. Было вiдаць, як яны ступаюць на маленькi лямцавы каберац на паркеце каля ўвахода - i моўчкi знiкаюць у цёмнай глыбiнi калiдора.

IV

Яны балбаталi нешта ледзь выразнае, бегаючы вачыма, нiбыта стараючыся выказаць нейкую тонкую, далiкатную думку, але не знаходзячы слоў.

Ён iх падганяў: "Ну чаму? Чаму? Чаму гэта я эгаiст? Чаму мiзантроп? Ну, скажыце, скажыце?"

У душы - яны ведалi - яны гулялi ў гульню, трымалiся яе правiлаў. Часам iм пачынала здавацца, што ў руцэ ў яго нейкая палачка, якую ён нi на хвiлiну не выпускае, каб камандаваць iмi, якою ён паволi ўзмахвае, каб iмi кiраваць, як балетмайстар. Гоп-гоп-гоп! - яны танчылi, кружылi, круцiлiся, дзе трэба з натхненнем, з веданнем справы, але нiбыта застаючыся на пэўнай адлегласцi, нiбыта нiколi не пераходзячы тае забароннае рысы, за якой яму можа не спадабацца.

"Ну чаму? Чаму? Ну чаму?" Пайшлi! I-i-i раз! Ды не, не так! Назад! Назад! Ну вось, вось - радасны тон, так, яшчэ, плаўна, на дыбачках, з жартам, з iронiяй. Правiльна, правiльна, можна паспрабаваць, гэта кранае. А цяпер наiўны выгляд, i - можна асмелiцца выказаць i некаторыя iсцiны, няхай нават i жорсткiя, можна перайсцi да яго, ён абажае гэта, трошкi яго пацвялiць, ён абажае такую гульню. Э, тут - увага! - цiшэй, цiшэй, тут пачынае ўжо быць небяспечна, але нiчога - можна паспрабаваць, яму гэта можа здацца пiкантным, забаўным, прываблiвым. А цяпер - якую-небудзь гiсторыю, якую-небудзь скандальную гiсторыйку, з iнтымнага жыцця яго знаёмых, у якiх ён бывае ў гасцях, якiя яго паважаюць. Гэта яго зацiкавiць, звычайна ён любiць падобныя рэчы... Ах, не - божа, якое глупства! - гэта ж яго зусiм не цiкавiць, гэта даўно перастала яму падабацца: як ён раптам нахмурыўся, якi адразу зрабiўся грозны, ён зараз гнеўна iх абсячэ, пачне ўшчуваць, скажа штось зневажальнае, зробiць так, што яны - мiмаволi - уразумеюць усю сваю нiзасць. Дый нават калi i не зробiць цяпер - то пасля знойдзе найменшы выпадак, i нiчога яму не адкажаш, ён жа зробiць гэта ў сваёй невыноснай, iншасказальнай манеры.

Божа, як гэта вымотвае! Як вымотвае ўсё гэта бясконцае, стараннае скаканне перад iм: назад, i наперад, i наперад, i наперад, зноў назад, а цяпер - вакол яго - закружылi, закружылi i на дыбачках - пайшлi, не зводзiць з яго вачэй! i ўбок, i наперад, i назад, каб падарыць яму такое задавальненне.

V

Спякотнымi лiпеньскiмi днямi сцяна насупраць скiдала ў маленькi ссырэлы двор цяжкае i рэзкае святло.

Пад гэтаю важкай гарачынёй утваралася пустая бяздонная прорва, i цiшыня, i ўсё нiбы завiсала, чулася толькi пранiзлiвае, агрэсiўнае скрыгатанне крэсла па кафлянай падлозе, бразганне дзвярэй, i раптам, у гэтай гарачынi, у гэтай цiшы - нечаканы холад, шчымлiвая туга.

Яна ляжала i не варушылася, на самым краечку ложка, стараючыся займаць як мага менш месца, напружаная, нiбыта чакаючы, што зараз нешта выбухне, нешта навалiцца на яе з гэтай пагрозлiвай цiшынi.

Часам такое пачуццё ўзнiкае ад сакатання цыкад у скамянелай пад сонцам, нiбыта мёртвай прэрыi - пачуццё холаду, самоты, пакiнутасцi ў цэлым варожым свеце, дзе рыхтуецца нешта трывожнае.

I тады ляжыш, нерухомы, у траве, пад пякучым сонцам, прыслухоўваешся i чакаеш.

Яна чула, як скрозь цiшыню, уздоўж старых, у сiнюю палоску шпалераў у калiдоры, уздоўж пакрытых бруднаю фарбай сцен да яе далятае шоргат ключа ў замку. Яна чула, як зачынiлiся дзверы ў кабiнет.

Яна ляжала, па-ранейшаму скурчаная, i нерухома чакала. Найменшы рух пайсцi ў ванную вымыць рукi, пусцiць з крана ваду - здаваўся ёй дзёрзкiм выклiкам, раптоўным скачком у прорву, учынкам, поўным адвагi. Такi нечаканы шум пушчанай вады ў гэтай навiслай цiшы быў бы нiбы сiгнал, нiбы заклiк да iх, ён быў бы што той непрыемны дотык, калi кончыкам палкi дакранаешся да медузы i потым з агiдай чакаеш, як яна скаланецца, узгорбiцца i зноў распаўзецца.

Яна адчувала, што i яны, выцягнуўшыся, нерухома ляжаць за сцяной i гатовыя ў любы момант ускiнуцца, заварушыцца.

Яна не варушылася. I здавалася, увесь дом, уся вулiца - ухваляюць яе, лiчаць гэтую нерухомасць зусiм натуральнай.

Здавалася абсалютна бясспрэчным, што адчынiўшы дзверы i зiрнуўшы на лесвiцу, з якой веяла непарушнаю, безасабовай i бясколернай супакоенасцю, лесвiцу, на якой, здаецца, не засталося нi ценю людзей, якiя па ёй прабягалi, нават малога ўспамiну пра iх сляды, здавалася, што стоячы ля акна i гледзячы на фасады дамоў, лаўкi, старых кабет i дзяцей, што праходзяць па вулiцы, трэба як мага болей чакаць, стаяць вось так, нерухома, не рабiць нiчога, не варушыцца, бо найвышэйшае разуменне, сапраўдная мудрасць якраз i ёсць варушыцца як мага меней, не рабiць нiчога, бяздзейнiчаць.

Самае большае - можна было хiба, з вялiкаю перасцярогаю, каб не пабудзiць нiкога, зажмурыўшы вочы, спусцiцца па змрочнай i мёртвай лесвiцы i цiха рушыць па вулiцы, уздоўж сцен, каб самую крыху падыхаць, каб трошкi парухацца, не ведаючы, куды iдзеш, не жадаючы нiкуды iсцi, а потым вярнуцца дадому, сесцi на край свайго ложка i зноў, сагнуўшыся, нерухома чакаць.

VI

Кожную ранiцу яна ўсхоплiвалася з ложка раней за ўсiх i бегала па кватэры, заўсёды незадаволеная, крыклiвая, з'едлiвая, размахваючы рукамi, задыхаючыся ад абурэння, гатовая ў любое iмгненне ўстроiць "сцэну". Яна адзiн за адным абыходзiла ўсе пакоi, урывалася ў кухню, гнеўна грукала ў дзверы занятае некiм ваннай, ёй паўсюль рупiла ўлезцi, кiраваць, страсянуць iх, папытацца, колькi яны збiраюцца там сядзець - гадзiну? - нагадаць, што ўжо позна, што яны спозняцца на трамвай цi на поезд, што ўжо вельмi позна i яны са сваёю нехлямяжасцю, з падобным сваiм нядбайствам абавязкова некуды не паспеюць, што сняданак даўно гатовы, што ён даўно ўжо астыў, што ён дзве гадзiны як на стале i ўжо зледзянеў. I здавалася, у яе вачах няма нiчога больш пагарджанага i больш невыцерпнага, больш дурнога i брыдкага, няма больш вiдавочнай прыкметы нiзасцi, прыкметы слабасцi, чым даць астыць, прымусiць чакаць сняданак.

Тыя, хто ўсё гэта ведаў, - дзецi - старалiся не пазнiцца. Але iншыя, бесклапотныя i няўважлiвыя да падобных рэчаў, не ведаючы ўсёй iх магутнасцi ў гэтым доме, прыязна адказвалi, вельмi ласкавым i натуральным тонам: "Вялiкi дзякуй, не хвалюйцеся, я з задавальненнем вып'ю i трошкi астылай кавы". Гэтым, чужым, яна не асмельвалася нiчога адказваць, але за адно гэтае слова, за адну гэтую караценькую ветлiвую фразу, якою яны мякка, нiбы мiж iншым, тылам далонi, адштурхвалi яе, не звяртаючы нават увагi, нi на iмгненне не спынiўшы на ёй свайго позiрку, ужо за адно гэта яна пачынала iх ненавiдзець.

Рэчы! Рэчы! Гэта была яе сiла. Крынiца яе магутнасцi. Iнструмент, якiм яна iнстынктыўна, бясхiбна i беспамылкова карысталася, каб нерамагаць, пляжыць усiх чыста.

Тыя, хто жыў побач з ёй, адчувалi сябе палоннымi рэчаў, рабамi, сагнутымi лад iх цяжарам, змярцвелымi i прыгнечанымi, увесь час пiльнаванымi i зацкаванымi iмi.

Рэчы. Прадметы. Званкi. Тое, што нiколi нельга было забывацца. Iстоты, якiх нельга прымусiць чакаць. Яна карысталася iмi, як зграяй сабак, якую напускала на iх штохвiлiны: "Звоняць! Звоняць! Хутчэй, варушыцеся, вас жа чакаюць!"

I нават калi яны сядзелi ў схованцы, зачынiўшыся ў сваiм пакоi, яна прымушала iх здрыгануцца: "Вас там клiчуць! Вы што - не чуеце? Тэлефон. Дзверы. Адкуль скразняк? Вы не зачынiлi дзверы, дзверы на лесвiцу!" Гахала акно. Грукалi дзверы. Парыў ветру пралятаў па кватэры. Трэба было бегчы, хутчэй, хутчэй, пад праклёнамi, спатыкаючыся, устрывожана, усё кiнуць i бегчы, з гатоўнасцю дагадзiць.

VII

Толькi не пры iм, не-не, не пры iм, пазней, калi яго тут не будзе, не цяпер. Было б надта неасцярожна, надта непрыстойна гаварыць пра гэта - пры iм.

Яна трымалася напагатове, каб своечасова ўмяшацца, перашкодзiць яму пачуць, безупынку гаманiла сама, стараючыся адцягнуць яго ўвагу: "Крызiс... i гэтае беспрацоўе, усё расце ды расце. Ну, вядома, яму так усё ясна, ён жа так разумее ў падобных рэчах... А ёй - адкуль ёй ведаць?.. Ёй, праўда, расказвалi, што... Але ён мае рацыю: калi падумаеш, усё аказваецца такiм простым, такiм вiдавочным... Нават дзiўна i сумна бачыць, што столькi добрых людзей яшчэ такiя наiўныя". Усё iдзе добра. Ён, вiдаць, задаволены. Папiваючы чай, ён тлумачыў паблажлiвым тонам, з самаўпэўненым выглядам, i часам, наморшчваючы шчаку, нацiскаючы языком на зубы, каб выгнаць рэшткi заселай ежы, утвараў своеасаблiвы гук, нешта накшталт цiхага прысвiсту, што заўжды выдавала яго задаволенасць, млявую бесклапотнасць.

Але часам, нягледзячы на ўсе яе намаганнi, запаноўвала цiшыня. I нехта, павярнуўшыся да яе, пытаўся, цi хадзiла яна на Ван Гога.

"Ну вядома, але, яна хадзiла на выстаўку (нiчога-нiчога, ён не павiнен звярнуць увагi, зараз яна ўсё ўладзiць, адным узмахам рукi), але, яна хадзiла неяк у нядзелю, у мiнулую, здаецца, цi, можа, пазамiнулую, увечары, калi ўсё роўна не ведаеш, чым сябе заняць. Вядома, было даволi цiкава".

Ну, усё, усё, досыць, не трэба болей пра гэта, няўжо гэтыя людзi не адчуваюць, няўжо не бачаць, што ён тут, што ён слухае. Ёй было страшна... Але iншым, здаецца, гэта не абыходзiла, яны гаманiлi, гаманiлi далей пра сваё.

Ну што ж, калi iм так хочацца, калi ўжо ўсё роўна яна няздольная iх утрымаць - няхай iх упусцяць. Тым горай для iх. Няхай увойдуць сюды - Ван Гог, Утрыло цi хто iншы. Яна выйдзе наперад, стане перад iмi, яна пастараецца iх крыху прыхаваць, каб хоць не так яўна, каб як мага менш выбiвалiся, вось так, цiхутка, няхай паслухмяна там топчуцца, па сценачках. Вось так, ну вось, нiчога такога, можна спакойна на iх зiрнуць: Утрыло - п'янiца, толькi выйшаў са Св. Ганны, а Ван Гог... Га! Ды яна гатова пайсцi ў заклад: ён нiколi не здагадаецца, што там у Ван Гога ў гэтай паперцы. У гэтай паперцы... яго адцятае вуха! "Мужчына з адцятым вухам", ды, вядома, ён гэта ведаў? Цяпер гэта бачыш паўсюль. Ну вось. Усё. Ён жа не раззлаваўся? Ён жа не ўскочыць, не адштурхне яе груба, не рушыць на iх, бегаючы прысаромленымi вачыма, гнеўна, гiдка ашчэрыўшы зубы?

Не, не, дарэмна яна хвалявалася. Ён выдатна ўсё разумее. Ён прыняў гэта вельмi паблажлiва, гэта нават яго пазабавiла. Вось - ён зноў моршчыць шчаку, зноў гэты лагодны прысвiст, i ў вачах - ранейшая вясёлая iскарка, гэты бляск, што сведчыць пра яго непарушную самаўпэўненасць, млявую бесклапотнасць, поўную задаволенасць.

VIII

Побач з гэтымi свежымi, гэтымi юнымi iстотамi, побач з гэтымi бязвiннымi чалавечкамi ў яго заўжды ўзнiкала жаданне, хваравiтая, неадольная патрэба узяць iх у свае неспакойныя пальцы, пакруцiць, памацаць, наблiзiць як мага больш да сябе, зрабiць iх сваiмi.

I калi яму выпадала iсцi з кiм-небудзь з iх на вулiцу, весцi каго-небудзь з iх прагуляцца, ён браў яго маленькую ручку i, пераходзячы на другi бок дарогi, моцна сцiскаў яе ў сваёй цёплай, сваёй дужай руцэ, стрымлiваючыся, каб не раздушыць гэтых малюпасенькiх пальчыкаў, калi яны пераходзiлi на той бок вулiцы i з бязмежнаю асцярогай глядзелi спачатку налева, потым направа, каб упэўнiцца, што перайсцi паспяваюць, каб пераканацца, што нiякай машыны няма, каб яго золатка, яго мiлае дзiцятка, гэтая маленькая жывая iстота, кволая i такая даверлiвая, за якую ён нясе такую адказнасць, не была раздушаная пад коламi.

I пераходзячы вулiцу, ён вучыў яго, што трэба спачатку доўга чакаць i быць уважлiвым, уважлiвым-уважлiвым, быць вельмi-вельмi ўважлiвым, калi пераходзiш вулiцу, нават на пераходзе, бо "трэба так мала, досыць усяго секунды няўвагi, каб здарылася непапраўнае".

I яшчэ ён любiў гаварыць з iмi пра свой узрост, свой стары ўзрост, i пра сваю смерць. "Што ты скажаш, калi ў цябе не стане дзядулi, не будзе твайго дзядулi, бо ён старэнькi, ведаеш, вельмi старэнькi, i хутка яму прыйдзе пара памiраць. Ведаеш, што робяць, калi памруць? А ў яго ж таксама, у твайго дзядулi, у яго была мамачка. А? Дзе яна цяпер? Эх-эх, дзе яна цяпер, мой даражэнькi? Пайшла. Няма болей мамачкi, яна даўно ўжо памерла, яго мамачка, пайшла, няма яе больш, усё, памерла яна".

Паветра было шэрае i нерухомае, без пахаў, абапал вулiцы ўзвышалiся дамы, роўныя, шчыльныя i змрочныя гмахi, што абступалi iх, калi яны паволi рушылi па тратуары, трымаючыся за рукi. I малое адчувала, як нешта душыць, цiсне, скоўвае яго. Нешта мяккае i задушлiвае, што яго абавязкова прынукалi прыняць, увабраць, пад ласкавым i няўмольным прымусам, злёгку зацiскаючы яму нос, каб ён праглынуў, каб не мог супрацiўляцца, - i гэтае нешта пранiкала ў яго, пакуль малое дробна i паслухмяна трухала па тратуары, пакорлiва трымаючыся за ручку, вельмi разумна, згодна кiваючы галавой i слухаючы, як яму тлумачаць, што заўжды трэба быць асцярожным, калi пераходзiш, i глядзець - налева, направа, i быць уважлiвым, вельмi ўважлiвым, каб не здарылася непапраўнага, калi пераходзiш па пераходзе.

IX

Яна сядзела ў фатэлi, зашыўшыся ў кут, скурчыўшыся, з выцягнутаю шыяй, вырачанымi вачыма. "Ага, ага, ага, ага", - казала яна i, кiваючы галавой, нiбы пагаджалася з кожным прамоўленым словам. Яна была страшная - цiхая, слiзкая, уся нейкая гладкая, i толькi вочы, адны, былi вырачаныя. У ёй было штось прыгнятальнае, штось насцярожлiвае, i ў цiхмянасцi яе нiбыта хавалася прытоеная пагроза.

Ён адчуваў, што любою цаной трэба што-небудзь зрабiць - каб яна расслабiлася, каб яна супакоiлася, але ён разумеў, што здольны на гэтае можа быць толькi той, хто валодае нечалавечаю сiлай, у каго хопiць духу сесцi насупраць, добра, зручна ўладкаваўшыся ў крэсле, i асмелiцца спакойна зiрнуць на яе, зiрнуць ёй у твар, злавiць яе позiрк i не зводзiць вачэй з яе скурчанай постацi. "Ну што! Як вашы справункi? - асмелiцца ён сказаць. - Як вы сябе пачуваеце?" - ён асмелiцца ёй сказаць гэта i потым счакае. Няхай яна выкажацца, няхай дзейнiчае, няхай раскрые сябе, няхай усё гэта выйдзе, лопне, прарвецца нарэшце - яго гэта не спалохае.

Але зрабiць гэта самому - не, у яго нiколi не хапiла б сiлы. Яму, наадварот, трэба было пастарацца гэта стрымаць, як мага даўжэй, не даць гэтаму вылiцца, любою цаной, усё роўна як, зацiснуць, запхнуць у яе, каб усё засталося там, усярэдзiне.

А ўвогуле - што, што? Што ўсё гэта такое? Яму было страшна, ён баяўся сарвацца, нi хвiлiны - нельга было губляць нi хвiлiны - на думкi, развагi. I, як заўсёды, калi ён бачыў яе, ён зноў уваходзiў у гэтую ролю, да якой яго змушала яна - так здавалася яму - сiлай, пагрозай. I ён пачынаў балбатаць, гаварыць, мянцiць безупынку, усё роўна што, пра каго, безнадзейна кiдацца (як змяя перад дудкай? як птушка перад удавам? - ён ужо не разумеў нiчога), хутчэй, хутчэй, не спыняцца, не губляць нi хвiлiны, хутчэй, хутчэй, пакуль не позна, стрымаць, улагодзiць. Гаварыць, але гаварыць - пра што? пра каго? - пра сябе, ну але - пра сябе, пра сваiх, пра сяброў, пра крэўных, пра ўсё, што ў iх дзеецца, пра iх сваркi, сакрэты, пра ўсё, што лепей было б схаваць, але калi ўжо гэта можа яе зацiкавiць, калi гэта яе пацешыць, якiя сумненнi - трэба ўсё ёй сказаць, расказаць, усё ёй выкласцi, усё аддаць - бо яна тут, чакае, зашыўшыся ў кут у фатэлi, такая цiхая, слiзкая, скурчаная.

X

Папаўднi яны разам выходзiлi ў горад - яны вялi жыццё свецкiх панi. Ах! Якое цудоўнае гэта было жыццё! Яны заходзiлi ў "чаёўнi", елi пiрожныя, якiя прыдзiрлiва выбiралi з выглядам вялiкiх знаўцаў ласункаў: эклеры з шакаладнай начынкай, бабы, цесткi.

Вакол быў як шумлiвы птушыны двор, цёплы, вясёла расквечаны, прыгожа аздоблены. I яны заставалiся тут i сядзелi, цесна скупiўшыся вакол невялiчкiх столiкаў, i гаманiлi.

I адусюль на iх нiбы павявала лёгкiм ветрыкам узбуджанасцi, жвавасцi, радаснай усхваляванасцi ад успамiну пра цяжкi выбар, яны i цяпер яшчэ сумнявалiся трошкi (цi будзе ён стасавацца з блакiтна-шэрым ансамблем? ды не, не - вядома, будзе, проста чароўна), i ў перспектыве ўяўлялася гэткая метамарфоза, гэткае раптоўнае самаўзвышэнне, бляск.

Яны, яны, яны, яны, паўсюль, заўсёды яны, ненажэрныя, сакатлiвыя, далiкатныя.

Iх твары нiбы распiнала з сярэдзiны ўнутранаю напружанасцю, iх абыякавыя позiркi слiзгалi па паверхнi, па абалонцы рэчаў, спынiўшыся на iмгненне, узважвалi iх (прыгожае, непрыгожае?) i зноў пакiдалi. Румяны надавалi iм цяжкi бляск, нейкую нежывую свежасць.

Яны заходзiлi ў чаёўнi. Доўга, гадзiнамi сядзелi там, пакуль не пачынала цямнець. I гаманiлi: "У iх бываюць такiя нiкчэмныя сцэны, такiя сваркi, без дай прычыны. I я мушу сказаць, шкадую больш усё-ткi яго. Колькi? Ды, прынамсi, два мiльёны. I гэта яшчэ толькi спадчына ад цёткi Жазефiны... Не... З чаго вы ўзялi? Ды не ажэнiцца ён з ёй. Яму патрэбна добрая гаспадыня i дамаседка, ён нават сам не разумее гэтага. Ды не, я вам кажу. Яму патрэбна дамаседка... Дамаседка... Дамаседка..." Усё, пра што iм казалi, усё, што яны чулi, - усё i заўсёды было пра гэта, тут яны былi знаўцы: пачуццi, каханне, жыццё - гэта была iх сфера. Яна належала iм.

I яны гаманiлi, гаманiлi бясконца, паўтаралi ўвесь час адно, i пераварочвалi, i пераварочвалi зноў, з аднаго боку, потым з другога, i мясiлi, мясiлi, безупынку качалi ў пальцах гэтае непадатнае, мiзэрнае рэчыва, якое выдлубвалi з жыцця (з таго, што яны называлi "жыццём", з iх сферы), i мясiлi, расплёсквалi, скочвалi - пакуль яно не рабiлася камячком, маленькаю шэраю гулькай.

XI

Яна выведала сакрэт. Вынюхала, дзе хаваецца тое, што павiнна лiчыцца - для ўсiх - сапраўдным багаццем. Цяпер яна ведала "шкалу вартасцяў".

З ёй - нiякiх размоў пра транты, пра розныя там капялюшыкi ад Рэмона. Чаравiкi з тупымi насамi выклiкалi ў яе пагарду.

Нiбыта макрыца, яна неўпрыкмет падкралася да iх i - каварна, як кошка, якая, жмурачы вочы, аблiзваецца перад гарнушкам смятаны, - падслухала, дзе, у чым яна, "самая сапраўдная iсцiна".

Цяпер яна гэта ведала. Яна ўжо не адступiцца. Цяпер яе не саб'юць. Яна слухала, убiрала ў сябе, прагная, няўтольная, хцiвая. Нiчога, нiчога, што належала iм, не павiнна было выпасцi з-пад яе ўвагi: карцiнныя галерэi, новыя кнiгi... Яна ўсё гэта ведала. Яна пачынала з "Летапiсаў", цяпер пераходзiла ўжо да Жыда, а хутка - будзе хадзiць у "Саюз за Праўду" i, з пiльным, панадлiвым позiркам, - натаваць, натаваць.

Паўсюль, дзе толькi можна было нешта знайсцi, яна шнарыла, нюхала, перабiрала i мацала ўсё сваiмi пальчыкамi з абстрыжанымi пазногцямi, i як толькi дзесь цьмяна заходзiла пра гэта гамонка - вочы ў яе запалялiся i прагавiта выцягвалася шыя.

Iх усё гэта невыказна гiдзiла. Схаваць ад яе - хутчэй! - пакуль не паспела пранюхаць. Затаiць, не даць даткнуцца - яе дотык усё прынiжае... Але позна яна ўжо ведала, яна руйнавала iх планы. Ад яе немагчыма было схаваць касцёл у Шартры. Пра яго яна ведала ўсё. Яна нават чытала, што пра яго думаў Пэгi.

Яна лезла ўсюды сваiмi сквапнымi пальцамi, у самыя патаемныя закуткi, у самыя непадступныя скарбы. Уся з сябе - "iнтэлiгентнасць". Ёй гэта было неабходна. Ёй. Бо цяпер яна ведала сапраўдную цану рэчам. Ёй патрэбна была iнтэлiгентнасць.

Iх было шмат, такiх, як яна - згаладалых, бязлiтасных паразiтаў, п'явак, што адразу накiдвалiся на кожны новы артыкул, слiмакоў, што прылiпалi паўсюль, пэцкаючы сваёй слiззю Рэмбо, смокчучы Малярмэ, кiдаючыся ад аднаго да другога i душачы сваёй клейкаю, брыдкаю кемлiвасцю "Улiса" цi "Мальтыйскiя дзённiкi" Лаўрыдса Брыге. "Як гэта чароўна!" - казала яна i, з непадробнай натхнёнасцю распяльваючы вочы, запальвала ў iх "боскую iскарку".

XII

На сваiх лекцыях у Калеж-дэ-Франс, на якiх заўжды збiралася шмат народу, ён любiў пацешыцца падобнымi рэчамi.

Яму падабалася, з вялiкаю годнасцю, з непараўнаным прафесiяналiзмам у рухах, пашнарыць сваёю ўмелай, бязлiтаснаю рукой у сподняй бялiзне Пруста, Рэмбо, выставiць на агляд уважлiвай публiцы iх так званыя цуды, iх таямнiцы, растлумачыць "iх прыватны выпадак".

Яго пранiзлiвы хiтры позiрк, гальштук з бездакорна завязаным вузлом i квадратная барада рабiлi яго надзiва падобным да пана, якога малююць на рэкламных аб'явах i якi з бясхiбнай усмешкаю раiць, угору задраўшы палец: "Сапанiт - найвыдатнейшы мыйны сродак" цi "Мадэльныя чаравiкi Саламандра: эканомiя, надзейнасць, камфорт".

"Тут нiчога няма, - казаў ён, - я гэта сцвярджаю з поўнай адказнасцю, бо ўсё разабраў сам: я не люблю, каб мне нешта навязвалi, i нiколi нi ў што не паверу, пакуль сам клiнiчна не вывучу, не раскладу па палiчках i не растлумачу.

Яны вас не павiнны бянтэжыць. Ну вось, паглядзiце - яны ў мяне ў руках: гэта ж тыя самыя голенькiя, дрыготкiя дзеткi, i я трымаю iх перад вамi, у сябе на далонi, нiбыта я iх творца i iх айцец; я пазбавiў iх, дзеля вас, усёй iх магутнасцi, усёй таямнiчасцi, я выгнаў, вытравiў з iх усё, што ў iх было, так бы сказаць, цудадзейнага.

I цяпер яны мала чым адрознiваюцца ад тых iнтэлiгенцiкаў, тых забаўных i трошкi кранутых фацэтаў, што прыходзяць да мяне i расказваюць свае бясконцыя гiсторыi, каб я iм дапамог, каб я падбадзёрыў iх i супакоiў.

Яны павiнны хваляваць вас не больш, чым маiх дачок, якiя, прымаючы сяброў у гасцiнай iх мацеры, мiла гамоняць i смяюцца з таго, што я кажу сваiм хворым у суседнiм пакоi".

Так ён прапаведаваў у Калеж-дэ-Франс. I ўсюды вакол: на суседнiх медычных факультэтах, на лекцыях па лiтаратуры, праве, гiсторыi цi фiласофii, у акадэмiях i прэзiдэнцкiм палацы, у аўтобусах i метро, ва ўсiх урадавых установах, - чалавек разумны, чалавек нармальны, чалавек актыўны, чалавек здаровы i годны, чалавек дужы трыумфаваў.

А жанчыны, што насцярожана старалiся пазбягаць поўных прыгожанькiмi рэчамi крамак, гарсоны ў кавярнях, студэнты ў медыцыне, палiцыянты i агенты ўсiх марак, натарыяльныя пiсары, Пруст цi Рэмбо, вырваныя з жыцця, выкiнутыя з яго прэч i пазбаўленыя падтрымкi, мусiлi без мэты бадзяцца па вулiцах цi драмаць, апусцiўшы голаў на грудзi, у якiм-небудзь запыленым скверыку.

XIII

Iх можна было ўбачыць паўсюль, яны бегалi ўздоўж вiтрын: стан вельмi просты, крыху скiраваны наперад, ногi нягнуткiя, трошкi рассунутыя зграбныя ступачкi ўздыблены на вельмi высокiх абцасах, што гучна цокаюць аб тратуар.

З заўсёднаю сумачкай пад рукой, у пальчатках, у абавязковым, трошкi - у самы раз - ссунутым набок капялюшыку, з доўгiмi, шорсткiмi - нiбыта ўторкнутымi ў павекi - вейкамi, з напружаным позiркам, яны перабягалi ад крамы да крамы, раптам спынялiся, зырылi - прагным, спрактыкаваным вокам.

Вельмi трывушчыя, вельмi дужыя, вось ужо некалькi дзён яны з вялiкаю мужнасцю насiлiся па ўсiх крамах, шукаючы "ангельскага гарнiтурчыка спартыўнага крою", з тоўстага ўзорнага цвiду, "ну, з гэткiм узорчыкам, я так яго добра ўяўляю, у такiя шэра-блакiтныя краткi... Ах! У вас няма? А дзе можна знайсцi?" - i зноў пачынаўся пошук.

Блакiтны гарнiтурчык... шэры гарнiтурчык... Iх вылупленыя вочы - шнарылi, шукалi яго... Спакваля ён апаноўваў iх усё мацней i мацней, ён падпарадкоўваў iх самаўладна, рабiўся абсалютна неабходны, ператвараўся ў мэту ў сабе, i яны, ужо самi не ведаючы нашто, - мусiлi гэтай мэты дабiцца.

Яны кiдалiся, беглi, адважна (iх ужо нiчога не магло спынiць) лезлi па цёмных лесвiцах на пяты, на шосты паверх, "у спецыялiзаваныя крамы, што гандлююць ангельскiм цвiдам, ужо там, безумоўна, гэта можна будзе знайсцi", i зноў, з лёгкай прыкрасцю (бо яны пачыналi стамляцца, у iх ужо апускалiся рукi), яны нiбыта малiлi: "Ды не, не, вы ж разумееце, што я хачу сказаць: у такiя маленькiя краткi, з дыяганальнай палоскай... ды не, не такi, зусiм не... Ах! У вас такога няма? А дзе ж мне знайсцi? Я ўжо была ўсюды... Ах! Можа быць яшчэ там? Ну што ж, зараз пайду... Да пабачэння... Вядома, вялiкi жаль, вядома, можа, другiм разам..." - i яны прыязна ўсмiхалiся, нягледзячы нi на што, добра выхаваныя, добра выцвiчаныя за ўсе тыя доўгiя гады, калi яшчэ разам з мацi бегалi, каб падабраць хоць нешта, каб "з нiчога прыбрацца хоць у нешта прыстойнае", "бо маладой дзяўчыне - трэба ж столькi ўсякага рознага i трэба ўмець выкручвацца".

XIV

Яна заўсёды маўчала, цiха сядзела ў куточку, сцiпла схiлiўшыся, лiчачы пошапкам - яшчэ накiд, два вочкi направа, тры налева, цяпер направа ўвесь радок, такая жаноцкая, непрыкметная (не звяртайце ўвагi, мне тут вельмi добра, мне нiчога не трэба), - але яны ўвесь час адчувалi, нiбы асаблiва чуллiвым месцам на скуры, чулi яе прысутнасць.

Яны нi на хвiлiну не зводзiлi з яе вачэй, як загiпнатызаваныя, з прыхаваным страхам сачылi за кожным словам, кожнай ледзь прыкметнай зменаю iнтанацыi, самым лёгкiм яе адценнем, за кожным рухам, за кожным позiркам; яны хадзiлi на дыбачках, азiраючыся на ўсякi шолах - бо яны ведалi: тут паўсюль таямнiчыя пасткi, да якiх нельга нi падыходзiць, нi дакранацца, iначай, пры самым найменшым дотыку, - званочкi, як у казцы ў Гофмана, тысячы маленькiх званочкаў, з чыстымi, нiбыта дзявочымi галасамi, - закалоцяцца, зазвiняць.

Але часам, нягледзячы на ўсе перасцярогi, на ўсе намаганнi, калi яны бачылi, як яна, быццам крохкая i кволая падводная раслiна з рухлiвымi, натапыранымi ва ўсе бакi атожылкамi, цiхутка сядзiць пад святлом, што спадае ад лямпы, яны адчувалi, што пачынаюць слiзгаць, пачынаюць падаць усiм цяжарам, падмiнаючы пад сябе ўсё, i тады з iх так i лезла - бязглуздыя досцiпы, кпiны, жудасныя гiсторыi пра канiбалаў - усё гэта так i лезла, лопалася, i яны не маглi сябе ўтрымаць. А яна млява скурчвалася - ах, як гэта жахлiва! - яна ўспамiнала пра свой пакойчык, свой мiлы прыстанак, дзе можна схавацца, дзе яна ўкленчыць на каберчыку каля ложка, у глухой палатнянай сарочцы пад самае горла, такая па-дзiцячы шчырая, па-дзiцячы чыстая, - Тэрэза з Лiзьё, святая Кацярына, Бландзiна... - i, сцiскаючы ў пальчыках залаты ланцужок на шыi, памолiцца за ўсе iх грахi.

Але часам бывала i так, што, калi ўсё iшло добра, калi яна ўжо ўтульна прымошчвалася, з асалодаю прадчуваючы, як зараз пачнуць гаманiць пра тое, што ёй так даспадобы, калi гамонка рабiлася шчырая i сур'ёзная, яны - раптам выслiзгвалi нейкiм блазенскiм выкрутам i распяльвалi твар у iдыёцкай, гiдкай усмешцы.

XV

Ёй надта падабалiся такiя старыя дзядкi - такiя, як ён, - з iмi можна было пагутарыць, яны столькi ўсяго разумелi, столькi зведалi ў жыццi, сустракалiся з рознымi цiкавымi асобамi (яна ведала, што ён быў некалi сябар Фелiкса Фора i цалаваў у руку iмператрыцу Яўгенiю).

Калi ён завiтваў да яе бацькоў на вячэру, яна, з такою дзiцячаю шчырасцю, з такою пачцiвасцю (ён такi мудры), трошкi нясмелая, але ўся трапяткая ад нецярплiвасцi (гэта так павучальна - пачуць, што ён думае), першая прыбягала ў салон скласцi яму кампанiю.

Ён цяжка ўставаў: "Ага! Вось i вы! Ну што? Як вашы справункi? Чым займаецеся? Што добрага зрабiлi сёлета? Ага, зноў едзеце ў Англiю? Вунь што?"

Яна зноў збiралася ў Англiю. Сапраўды, ёй так падабаецца гэта краiна. Бо калi з ангельцамi пазнаёмiшся блiжэй...

Але ён перапыняў: "Англiя... Ну але ж, Англiя... Шэкспiр? Га? Га? Шэкспiр. Дзiкенс. А ведаеце, я, калi быў малады, памятаю, забаўляўся перакладамi з Дзiкенса. Тэкерэй. Ведаеце Тэкерэя? Тh... Тh... Так, здаецца, яны вымаўляюць? Га? Thackeray? Так? Яны ж так гэта кажуць?"

Усё - ён ужо ўчапiўся ў яе, трымаў, зацiснуўшы ў кулаку. I глядзеў, як яна ледзь прыкметна брыкаецца, нязграбна, зусiм па-дзiцячы дрыгае ў паветры нагамi i па-ранейшаму ўсмiхаецца, мiла, прыязна: "Ну але, па-мойму, менавiта так. Але. Вы добра вымаўляеце. Сапраўды, t-h... Tha... Thackeray... Але-але, правiльна. Вядома, я ведаю "Vаnitу Fаir". Так-так, гэта ён напiсаў".

Ён трошкi яе паварочваў, каб лепей разгледзець: "Vаnitу Fаir? Vаnitу Fаir? Ага! Вы ўпэўнены? Vаnitу Fаir? Гэта ён напiсаў?"

Яна яшчэ квола дрыгалася, з нязменнаю ветлiвай, мiлай усмешкай, i шукала вачыма, нiбыта прагла штосьцi ўбачыць. А ён сцiскаў - усё мацней, мацней: "I кудой вы едзеце? Праз Дуўр? Праз Кале? Dоvеr? Га? Праз Dоvеr? Так яны кажуць? Dоvеr?"

Нiяк немагчыма выслiзнуць. Немагчыма спынiцца. А яна - яна столькi чытала... столькi думала пра розныя рэчы... Ён жа ўмеў быць такi чароўны... Але, вiдаць, дзень выдаўся ў яго няўдалы, ён быў не ў найлепшым гуморы. I ён будзе цяпер гаварыць, гаварыць, не ведаючы лiтасцi, не даючы перадыху: "Dоvеr, Dоvеr, Dоvеr? Га? Га? Thackeray? Англiя? Дзiкенс? Шэкспiр? Га? Га? Dоvеr? Shаkеsреаrе? Dоvеr?" - а яна будзе старацца вызвалiцца, мякка, не адважваючыся зрабiць рэзкага руху - гэта можа яго ўгнявiць, - i будзе адказваць ледзь прыкметна пагаслым галасочкам: "Ага, правiльна, Dоvеr. Вы, напэўна, часта тудою ездзiлi... Па-мойму, праз Дуўр зручней. Ага, правiльна... Dоvеr".

I толькi калi ён убачыць, што прыйшлi ўжо бацькi, ён нарэшце апамятаецца i расслабiць кулак, i яна, трошкi пычырванелая, трошкi ўскудлачаная, у крыху пакамечанай прыгожай сукеначцы, нарэшце адважыцца, не баючыся яго раззлаваць, уцячы.

XVI

Яны былi ўжо старыя, пашарпаныя, "як старая, доўга ўжываная мэбля, што аджыла свой век, выканала сваё прызначэнне", i часам (гэта было ў iх своеасаблiвым какецтвам) яны цiха ўздыхалi, i гэты гук, падобны да сухога рыпення, быў поўны пакорлiвасцi, поўны супакаення.

Цёплымi вясеннiмi вечарамi яны разам хадзiлi гуляць - "цяпер, калi мiнула маладосць, калi згасла былая палкасць", яны проста хадзiлi шпацыраваць, "падыхаць крыху перад сном свежым паветрам", пасядзець у кавярнi, крышачку пагаманiць.

З вялiкай перасцярогаю яны выбiралi закутак, дзе б iх нiчога не трывожыла ("не, не: гэта якраз на скразняку, i там таксама: каля самае прыбiральнi"), нарэшце яны сядалi - "Ах! Гэтыя старыя косцi, што зробiш, старэем... Ах! Ах!" - зноў чулася iх сухое рыпенне.

Святло ў зале было нячыстае i халоднае, гарсоны бегалi надта хутка, абыякавыя, крыху нават жорсткiя, i ў люстрах адбiвалiся змардаваныя твары з прыжмуранымi вачыма.

Але яны нiчога iншага не патрабавалi, так дык так, цяпер яны гэта ведалi не трэба нiчога чакаць, i патрабаваць не трэба: усё ёсць так, i нiчога болей, гэта i ёсць - "жыццё".

Нiчога iншага i нiчога болей, тут цi там, усё адно, цяпер яны гэта ведалi.

I не трэба было бунтаваць, летуцець, чакаць, цi намагацца, цi кiдацца наўцёкi, трэба проста ўважлiва выбраць (гарсон чакаў): "возьмем гранатавы сок з мiнеральнай цi каву? чорную цi з вяршкамi?" - i сцiпла пагадзiцца жыць, тут цi там, неяк бавячы час.

XVII

Калi наставалi пагодныя днi, у святы яны выбiралiся ў прыгарадныя лясы на шпацыр.

Кусцiстыя лясныя зараснiкi былi сiметрычна пакрэсленыя прамымi прасекамi, якiя, сыходзячыся, утваралi правiльныя скрыжаваннi. Трава была яшчэ рэдкая, патаптаная, але сям-там на галiнках пачыналi ўжо распускацца лiсточкi; iх яркасцi яшчэ не ставала, каб крыху асвяжыць навакольную няўтульнасць, i яны больш нагадвалi дзетак у бальнiчным пакоi, што кiсла ўсмiхаюцца, моршчачы тварык пад сонцам.

Яны прымошчвалiся снедаць каля дарожак, на аблыселых прагалiнках i, здавалася, нiчога вакол не заўважалi: яны былi вышэй за ўсё гэта, - iм не абыходзiла пiсклявае чырыканне птушак, кволыя пупышкi, скамечаная трава; густая, непраглядная атмасфера, у якой яны жылi кожны дзень, не расставалася з iмi i тут, яна сачылася з iх, як цяжкае, едкае мроiва.

Яны прывозiлi сюды з сабой i нязменнага спадарожнiка гадзiн свайго адпачынку - сваё адзiнае дзiця.

I калi малое бачыла, што яны пачынаюць прыладжвацца ў выбраным iмi месцы, яно раскладала зэдлiк, ставiла яго побач i, сеўшы, пачынала грэбцi зямлю, збiраючы ў кучу каменне i сухую лiстоту.

Яго ахiналi iх словы, iх фразы, пераблытаныя з неспакойнымi пахамi гэтай нядошлай вясны, нiбы поўныя ценяў, пад якiмi збiралiся i варушылiся нейкiя цьмяныя формы.

Густое паветра, нiбы насычанае клейкiм вiльготным пылам, дрэўнымi сокамi, лiпла да яго, прыстаючы да скуры, лезучы ў вочы.

Малое не хацела адыходзiць ад iх, iсцi на поплаў гуляць з iншымi дзецьмi. Яно, як прывязанае, сядзела на месцы i са змрочнаю прагнасцю паглынала ўсё, што яны казалi.

XVIII

Гэта - пад Лонданам, у катэджы з паркалёвымi фiранкамi, з маленькiм падстрыжаным паплаўцом на заднiм двары, асветленым сонцам i мокрым пасля дажджу.

На поплаў выходзяць вялiкiя зашклёныя дзверы мастацкай майстэрнi, з абодвух бакоў ад дзвярэй - вазоны з глiцынiямi.

На цёплым каменнi, заплюшчыўшы вочы, прамы, як струна, сядзiць кот.

Перад дзвярыма бялявая дзяўчына, з ружовымi, крыху фiялетавымi шчокамi, чытае ангельскi iлюстраваны часопiс.

Яна сядзiць, вельмi напружаная, вельмi чапурыстая, вельмi ўпэўненая ў сабе i ў iншых, трывала асталяваўшыся ў сваiм маленькiм святочку. Яна ведае, што праз колькi хвiлiн дзынкне званок i яе паклiчуць на чай.

Кухарка Ада, на нiжнiм паверсе, за сталом, засланым белай цыратай, абiрае гароднiну. Яе твар нерухомы, яна, як вiдаць, не думае нi пра што. Яна ведае, што хутка настане час спячы buns* i пазванiць у званок, каб паклiкаць на чай.

* buns (англ.) - булкi з разынкамi.

XIX

Ён быў гладкi, плоскi, з роўнымi шчочкамi, якiя па чарзе - спачатку адну, потым другую - падстаўляў iм, i яны, выцягваючы губы, давалi буську.

Яны бралi яго, мялi, круцiлi ва ўсе бакi, тапталi, качалiся па iм, развальвалiся як найвыгодней. Яны прымушалi яго павярнуцца, вось так, вось так, вось так, i паказвалi розныя прываблiвыя малюнкi, якiя немагчыма было адрознiць ад сапраўднасцi, - намаляваныя фальшывыя дзверы, фальшывыя вокны, да якiх ён даверлiва бег i стукаўся, балюча ўдараўся.

Яны заўсёды, спрадвеку ведалi, як трымаць яго ў сваёй уладзе, не пакiдаючы анi прадыху, анi глыточка свежасцi, як паглынуць яго цалкам, да астатняй кроплi. Яны дзялiлi яго, разбiралi на жудасныя кавалкi, разбiвалi на квадраты, абмервалi з усiх бакоў; i часам давалi пабегаць, адпускалi яго, але як толькi ён крыху аддаляўся, хапалi зноў, завалодвалi iм зноўку. Ён ад маленства паспеў палюбiць гэтую iх неспатольную прагу кiраваць - ён выцягваўся, удыхаў iх саладжава-з'едлiвы водар, аддаваў сябе на iх мiласць.

З гэтага свету, у якiм ён жыў, зачынены з усiх бакоў, абложаны iмi, не было нiякага выйсця. Паўсюль - iх рэзкае святло, iх сляпучы бляск, якi згладжваў усё, прыбiраў усе няроўнасцi, ценi.

Яны ведалi, што яму падабаецца iх прыгнёт, ведалi ў iм гэтую слабасць i таму - не цырымонiлiся.

Яны яго добра выпатрашылi i напхалi зноў i паўсюль паказвалi яму iншых, такiх самых марыянетак, такiх самых лялек. I ён не мог ад iх вырвацца. Ён толькi мог мiла падставiць свае гладкiя шчочкi - адну, потым другую - i дастаць у iх буську.

XX

Калi ён быў маленькi, ён сядаў сярод ночы на ложку i клiкаў. Яны прыбягалi, запальвалi святло, бралi ў рукi бялiзну, сурвэткi, розную вопратку i паказвалi яму: нiчога няма. У iх руках прадметы рабiлiся адразу бяскрыўдныя, нiбыта меншалi, нерухомелi, станавiлiся мёртвымi ў электрычным святле.

I цяпер, калi ён ужо вырас, ён, як i тады, клiкаў iх да сябе, каб яны прыйшлi, паглядзелi, пашукалi ўсюды, каб яны знайшлi тыя страхi, што схавалiся ў iм у далёкiх закутках, каб яны ўзялi iх у рукi i разгледзелi пад святлом.

Яны прызвычаiлiся прыходзiць, глядзець, i ён цяпер сам iшоў наперадзе, сам запальваў святло, каб не чуць, як яны мацаюць у цемры рукамi. I яны глядзелi ён стаяў нерухомы, не адважваючыся дыхнуць, - але нiчога нiдзе не было, нiчога страшнага, усё, здаецца, было ў парадку, на месцы, яны бачылi вакол толькi звычайныя, даўно знаёмыя рэчы i паказвалi яму: нiчога няма, чаго ты спалохаўся? Часам сям-там, у якiм-небудзь куточку, нешта ледзь прыкметна дрыжэла, ледзь улоўна пацепвалася, але яны адным рухам, адразу ставiлi ўсё на месца; гэта ж нiчога - зноў адзiн з яго звычайных страхаў - яны бралi, паказвалi яму: што, дачка ягонага сябра ўжо выйшла замуж? Гэта? Цi той, з аднаго з iм выпуску, атрымаў павышэнне цi вылучаны на ўзнагароду? Яны ўладжвалi, яны выпраўлялi: тут нiчога такога няма. Ён на iмгненне адчуваў сябе трошкi мацнейшым, сабраным, больш-менш злепленым у цэлае, але рукi i ногi ў яго адразу зноў пачыналi цяжэць, рабiлiся абсалютна бяздзейныя, нiбыта дранцвелi ў застылым чаканнi, i нiбы перад непрытомнасцю ў яго пачынала казытаць у носе; яны бачылi, як ён раптам замыкаўся ў сабе i рабiўся нейкi дзiўна адлучаны i засяроджаны; i тады, лёгка пляскаючы па шчоках - а вясельнае падарожжа Ўiндсара, а Лебрэн, а пяць сястрычак-блiзнятак - яны прыводзiлi яго да прытомнасцi.

Але калi ён нарэшце прытомнеў i яны пакiдалi яго аднаго, пачышчанага, падцыраванага i падкручанага, як след адладжанага i адрамантаванага, страх зноў пачынаў нараджацца ў iм, выпаўзаючы з розных маленькiх скрыначак i шуфлядак, якiя яны толькi што адчынялi i, нiчога не ўбачыўшы, зачынiлi зноў.

XXI

Гэта была дзяўчынка надзвычай "простая", заўжды ў чорным альпаковым фартушку, з вечным крыжыкам на грудзях, вельмi разумнае i паслухмянае дзiця. "Прабачце, панi, а гэта для дзяцей?" - пыталася яна ў гандляркi ў папяровай краме, калi была не вельмi ўпэўненая, купляючы iлюстраваны часопiс цi кнiжку.

Яна нiколi не змагла б, о не, нiзашто на свеце яна не змагла б, ужо ў тым узросце, выйсцi з крамы, адчуваючы, як ёй глядзяць у спiну, яна не змагла б нават адчынiць дзвярэй, каб выйсцi, з гэтым позiркам, упёртым у самую спiну, з гэтым гандлярчыным позiркам.

Цяпер яна была ўжо дарослая - рыбка вырасце i будзе зусiм вялiкая, - але, час iдзе хутка, ах, як толькi мiнае дваццаць, гады пачынаюць бегчы i бегчы, усё хутчэй i хутчэй, праўда ж? яны таксама так думаюць? - яна сядзела насупраць, у заўсёдным чорным сваiм гарнiтурчыку, якi добра з усiм гарманаваў, - сапраўды, чорны колер апроч усяго iншага заўжды надае гэткую прыбранасць... - яна сядзела, скрыжаваўшы рукi на сумачцы, падабранай пад тон, i ўсмiхалася, кiваючы галавой, з жаласлiвымi вачыма, так, так, вядома, яна чула, ёй расказвалi, яна ведае, як доўга i пакутлiва памiрала iхняя бабка, яна была заўсёды такая моцная, дзiва што - яны ўсе былi не такiя, як мы, у сваiм узросце яна нават нiводнага зуба не страцiла... А Мадлена? Муж у яе... Ах, каб гэтыя мужчыны маглi самi нараджаць дзяцей, дык нiколi больш за аднаго не мелi б, вядома, яны ж нiзашто не згадзiлiся б паўтарыць яшчэ раз, - мацi яму, небарака, заўсёды гэта казала - эх-эх! бацькi, сыны, маткi! - першая ж у iх дачка, а яны так хацелi спачатку сына, не, не, ну, пра гэта яшчэ рана, яна не збiраецца iсцi з хаты, з'ехаць, яна i не думае пакiдаць iх, яна пакуль яшчэ будзе тут, побач з iмi, зусiм побач, як мага блiжэй да iх, вядома, яна разумее, гэта так прыемна, старэйшы - сын, яна кiвала галавой, усмiхалася, о не, каб яна - першая, не, тут яны могуць быць абсалютна спакойныя, яна i пальцам не варухне, о не, яна - не, яна нiколi не зможа ўсё разам так паламаць. Маўчаць; глядзець на iх; i раптам, у самы разгар бабулiнай хваробы узбунтавацца i, прабiўшы жудасную праломiну, выскачыць, абдзiраючыся аб зазубраныя краi, i бегчы, з крыкам, мiма дамоў, што зырацца, прытаiўшыся ўздоўж шэрых вулiц, уцякаць, пераскокваючы праз ногi кансьержак, што дыхаюць свежым паветрам, седзячы на парогу каля дзвярэй, бегчы, раздзiраючы рот, гарлаючы, не сцiхаючы нi на хвiлiну, каб кансьержкi падымалi галовы, забываючыся пра вязанне, i iх мужы апускалi на каленi газеты i ўтароплiвалi ёй у спiну свой позiрк, пакуль яна не паверне за рог.

XXII

Часам, калi яны яго не бачылi, ён мог ласкава, нiбыта шукаючы побач нешта жывое, цёплае, правесцi рукой па буфеце... яны ж не заўважаць, а калi i заўважаць, можа, падумаюць, што ён проста - гэта ж звычайнае i ўвогуле бяскрыўднае дзiвацтва - што ён проста хацеў "пастукаць па дрэве", ад сурокаў.

Калi ён адчуваў, што ззаду за iм назiраюць, ён - як той злачынца ў камедыйным фiльме, якi, адчуўшы спiнай шпегаў позiрк, раптам, бесклапотна завяршае рух ужо занесенай рукi, стараючыся надаць яму натуральнасць i бяскрыўднасць, - ён таксама, каб не выклiкаць у iх падазрэння, стукаў трыма пальцамi правае рукi тры разы - самае дзейснае закляцце ад сурокаў. Але ўсё роўна за iм сачылi цяпер болей, асаблiва пасля таго, як у сваiм пакоi ён быў заспеты за чытаннем Бiблii.

Рэчы таксама яму не давяралi, ужо вельмi даўно, яшчэ з таго часу, як ён, зусiм маленькi, стараўся iх дамагчыся, чапляўся, прылiпаў да iх, хацеў аб iх пагрэцца, -яны не хацелi ўвайсцi з iм "у змову", яны адмовiлiся быць для яго тым, чым ён хацеў, - "паэтычнымi ўспамiнамi дзяцiнства". Яны былi добра вымуштраваныя, выдрэсiраваныя, у iх заўсёды быў нязменны, безаблiчны i безыменны твар, - добра выцвiчаныя служкi, яны ведалi сваю ролю i нiколi не адказвалi яму, баючыся, вядома, што праз гэта iх звольняць.

Але апроч гэтага сарамлiвага i вельмi рэдкага ў яго руху, ён нiчога сабе не дазваляў. Яму ўдалося паступова задушыць усе былыя неразумныя дзiвацтвы, i цяпер ён меў iх нават меней, чым яму звычайна даравалi; ён нават не збiраў ужо марак - хоць нармальныя людзi займаюцца гэтым ва ўсiх на вачах. Ён нiколi ўжо не спыняўся пасярод вулiцы, каб нешта разгледзець, - як раней, калi яго нянька (ды хадзем жа! хадзем!) цягнула яго, - ён пераходзiў хутка i нiколi не замiнаў руху на праезнай частцы; нават мiма самых прываблiвых, самых жывых прадметаў ён праходзiў спакойна, не кiдаючы iм змоўнiцкiх позiркаў.

Увогуле, нават тыя з яго сяброў, з яго крэўных, што былi зацятыя аматары псiхiятрыi, нават тыя нi ў чым не маглi яго папракнуць, хiба што, можа, побач з гэтай адсутнасцю ў яго бяскрыўдных прыхамацяў, якiя даюць немалую аддуху, побач з яго згоднiцтвам праз залiшнюю паслухмянасць - у лёгкай схiльнасцi да астэнii.

Але яны даравалi гэта; калi добра падумаць, гэта было не так ужо страшна, не так непрыстойна.

Час ад часу, зрэдку, калi ён бываў вельмi стомлены, па iх парадзе ён дазваляў сабе трошкi прайсцiся. I тады, гуляючы адзiн на зыходзе дня па захутаных снегам i поўных мяккай спагады вулачках, ён гладзiў рукамi чырвоныя i белыя цаглiны дамоў i, прыпаўшы да муру, перагнуўшыся наўскасяк, баючыся сваёй нясцiпласцi, глядзеў праз асветленую шыбу ў пакой на першым паверсе, дзе перад акном на парцалянавых сподках стаялi вазоны з зялёнымi раслiнамi i адкуль, цёплыя, важкiя, налiтыя нейкай таямнiчаю густатой, рэчы пасылалi яму i яму таксама, хоць ён быў чужы, незнаёмы - часцiнку свайго прамянiстага ззяння; дзе i рог стала, i дзверцы ў буфеце, i кожная саломiна ў плеценым крэсле выходзiлi з прыцемку i пагаджалiся быць для яго - праз мiласэрнасць сваю, для яго таксама, бо ўжо ўсё роўна ён тут i ўжо ўсё роўна чакае, зрабiцца маленькiм кавалачкам яго дзяцiнства.

XXIII

Усе яны брыдкiя, шэрыя, звычайныя, безаблiчныя, надта ўжо старамодныя, сапраўдныя клiшэ, думала яна, яна бачыла гэта ўжо столькi разоў, паўсюль, усё гэта даўно апiсана ў Бальзака, Мапасана, у "Панi Бавары", клiшэ, копii, копii з копiй, думала яна.

Ёй так хацелася б iх адштурхнуць, схапiць у кулак i як мага далей закiнуць. Але яны, спакойныя, цiхiя, былi тут, побач з ёю, яны ўсмiхалiся ёй, прыязна, але захоўваючы прыстойнасць, з вялiкаю годнасцю; увесь тыдзень яны працавалi, усё жыццё разлiчвалi на адных толькi сябе, яны нiчога не патрабавалi, нiчога, апроч таго, каб зрэдку, каб час ад часу ўбачыцца з ёй, крыху паднавiць тую повязь, што звязвала iх i яе, адчуць, што яна па-ранейшаму ёсць, як i заўжды, на месцы, гэтая нiтка, што злучае яе i iх. I iм нiчога болей не трэба было, толькi проста спытацца - бо гэта так натуральна, так усе заўжды робяць, калi прыходзяць у госцi да сваякоў, да сяброў, - спытацца ў яе, як яна маецца, цi многа яна прачытала апошнiм часам, цi часта куды хадзiла, цi бачыла гэта, цi глядзела гэтыя фiльмы i цi лiчыць яна, што яны ўдалыя... А iм так спадабалася Сiмон Мiшэль i Жувэ, яны так смяялiся, такi цудоўны быў вечар...

А ўсё гэта - клiшэ, копii, Бальзак, Флабэр, "Панi Бавары", - г-ох! яны гэта ведалi, iм усё гэта было выдатна знаёма, ну дык што, яны не баялiся - яны глядзелi на яе, мiла, усмiхаючыся, i, здавалася, адчувалi сябе побач з ёй у бяспецы, здавалася, яны ведалi, што iх ужо столькi разоў разглядалi, што яны зрабiлiся зусiм гладкiя, як рачныя каменьчыкi, выпалiраваныя i без адзiнай задзiрынкi, так што няма за што i ўхапiць. I яна нiчым не магла iх падкалупнуць. Яны надзейна былi ахаваныя.

Яны стаялi вакол, цягнулiся да яе рукамi: "Мiшэль Сiмон... Жувэ... Ах, сапраўды! Гэта ж трэба было паклапацiцца заказаць месцы загадзя... Бо потым нiякiх бiлетаў было не знайсцi, цi па нейкiх страшэнных цэнах, дый тое толькi ў ложы ды бенуары..." Яны трошкi сцiскалi повязь, мацней, але вельмi паволi, зусiм неўпрыкмет, каб не зрабiць балюча, напiналi, нацягвалi тонкую нiтку...

I паступова, патроху слабасць, млявасць, раптоўная патрэба падысцi блiжэй, быць iмi ўхваленаю прымушалi яе ўвайсцi ў iх кола. Яна адчувала, як цiха, пакорна (але, але... Мiшэль Сiмон... Жувэ...), вельмi пакорна, як добрая, паслухмяная маленькая дзяўчынка, яна падае iм руку i пачынае з iмi кружыцца.

Ах, ну вось мы нарэшце i разам, такiя цiхмяныя, добрыя, i робiм усё толькi тое, што ўхвалiлi б нашы бацькi, вось - стаiм тут, разам, i прыстойна, хорам спяваем песеньку, як мiлыя дзеткi пад наглядам нябачнай дарослай асобы, што мiла стаюць у танок i бяруць адно аднаго за вiльготныя сумныя ручкi.

XXIV

Яны рэдка бывалi на людзях, вечна сядзелi, зашыўшыся ў кватэрах, у глыбiнi сваiх цёмных пакояў, i заўсёды былi напагатоў.

Яны тэлефанавалi адзiн аднаму, выведвалi, прыпамiналi, накiдвалiся на найменшую прыкмету, на самы драбнюткi знак.

Некаторыя ўпiвалiся, выразаючы з асалодай аб'яву ў газеце, дзе гаварылася, што яго мацi патрэбна швачка за падзённую плату.

Яны памяталi ўсё i раўнiва за iм сачылi; яны абступалi яго, трымаючыся за рукi i злучыўшыся ў шчыльнае кола.

Iх паслужлiвае, пакорнае брацтва, з безаблiчнымi, сцёртымi тварамi карагодам вакол яго.

I калi яны бачылi, як ён, сарамлiва поўзаючы, спрабаваў праслiзнуць мiж iх, яны жвавенька, разам, сядалi на кукiшкi, апускаючы пераплеценыя рукi, i пiльна ўтароплiвалiся на яго пустымi i ўпартымi вачыма, усмiхаючыся амаль па-дзiцячы.