Magnanimum Aeaciden formidatamque Tonanti
progeniem et patrio vetitam succedere caelo,
diva, refer, quamquam acta viri multum inclita cantu
Maeonio, sed plura vacant: nos ire per omnem —
5sic amor est — heroa velis Scyroque latentem
Dulichia proferre tuba nec in Hectore tracto
sistere, sed tota iuvenem deducere Troia.
tu modo, si veterem digno deplevimus haustu,
da fontes mihi, Phoebe, novos ac fronde secunda
10necte comas: neque enim Aonium nemus advena pulso
nec mea nunc primis augescunt tempora vittis.
scit Dircaeus ager meque inter prisca parentum
nomina cumque suo numerant Amphione Thebae.
At tu, quem longe primum stupet Itala virtus
15Graiaque, cui geminae florent vatumque ducumque
certatim laurus — olim dolet altera vinci — ,
da veniam ac trepidum patere hoc sudare parumper [p. 510]
pulvere, te longo necdum fidente paratu
molimur magnusque tibi praeludit Achilles.
20Solverat Oebalio classem de litore pastor
Dardanus incautas blande populatus Amyclas
plenaque materni referens praesagia somni
culpatum relegebat iter, qua condita ponto
fluctibus invisis iam Nereis imperat Helle:
25cum Thetis Idaeos — heu numquam vana parentum
auguria! — expavit vitreo sub gurgite remos.
nec mora, et undosis turba comitante sororum
prosiluit thalamis: fervent coeuntia Phrixi
litora et angustum dominas non explicat aequor.
30Illa ubi 1 discusso primum subit aera ponto:
‘me petit haec, mihi classis,’ ait, ‘funesta minatur,
agnosco monitus et Protea vera locutum,
ecce novam Priamo facibus de puppe levatis
fert Bellona nurum: video iam mille carinis
35Ionium Aegaeumque premi; nec sufficit, omnis
quod plaga Graiugenum tumidis coniurat Atridis:
iam pelago terrisque meus quaeretur Achilles,
et volet ipse sequi, quid enim cunabula parvo
Pelion et torvi commisimus antra magistri?
40illic, ni fallor, Lapitharum proelia ludit
2 [p. 512] improbus et patria iam se metitur in hasta,
o dolor, o seri materno in corde timores!
non potui infelix, cum primum gurgite nostro
Rhoeteae cecidere trabes, attollere magnum
45aequor et incesti praedonis vela profunda
tempestate sequi cunctasque inferre sorores?
nunc quoque — sed tardum, iam plena iniuria raptae,
ibo tamen pelagique deos dextramque secundi,
quod superest, complexa Iovis per Tethyos annos
50grandaevumque patrem supplex miseranda rogabo
unam hiemem.’ dixit magnumque in tempore regem
aspicit. Oceano veniebat ab hospite, mensis
laetus et aequoreo diffusus nectare vultus —
unde hiemes ventique silent cantuque, quieto
55armigeri Tritones eunt scopulosaque cete
Tyrrhenique greges circumque intraque rotantur
rege salutato; placidis ipse arduus undis
eminet et triplici telo iubet ire iugales,
illi spumiferos glomerant a pectore cursus,3
60pone natant delentque pedum vestigia cauda—
cum Thetis: ‘o magni genitor rectorque profundi,
aspicis in quales miserum patefeceris usus
aequor? eunt tutis terrarum crimina velis,
ex quo iura freti maiestatemque repostam
65rupit Iasonia puppis Pagasaea rapina.
en aliud furto scelus et spolia hospita portans
navigat iniustae temerarius arbiter Idae,
eheu quos gemitus terris caeloque daturus, 4 [p. 514]
quos mihi! sic Phrygiae pensamus gaudia palmae,
70hi veneris mores, hoc gratae munus alumnae?
has saltem — num semideos nostrumque reportant
Thesea? — si quis adhuc undis honor, obrue puppes,
aut permitte fretum! nulla inclementia: fas sit
pro nato timuisse mihi. da pellere luctus,5
75nec tibi de tantis placeat me fluctibus unum 6
litus et Iliaci scopulos habitare sepulcri.’
Orabat laniata genas et pectore nudo
caeruleis obstabat equis, sed rector aquarum
invitat curru dictisque ita mulcet amicis:
80‘ne pete Dardaniam frustra, Theti, mergere classem:
fata vetant, ratus ordo deis miscere cruentas
Europamque Asiamque manus, consultaque belli
Iuppiter et tristes edixit caedibus annos,
quem tu illic natum Sigeo in pulvere, quanta
85aspicies victrix Phrygiarum funera matrum,
cum tuus Aeacides tepido modo sanguine Teucros
undabit 7 campos, modo crassa exire vetabit
flumina et Hectoreo tardabit funere currus
impelletque manu nostros, opera inrita, muros!
90Pelea iam desiste queri thalamosque minores:
credens peperisse Iovi; nec inulta dolebis
cognatisque utere fretis: dabo tollere fluctus, 8 9 10 [p. 516]
cum reduces Danai nocturnaque signa Caphereus
exseret et dirum pariter quaeremus Ulixen.’
95Dixerat, illa gravi vultum demissa repulsa,
quae iam excire fretum et ratibus bellare parabat
Iliacis, alios animo11 commenta paratus,
tristis ad Haemonias detorquet brachia terras,
ter conata manu, liquidum ter gressibus aequor
100reppulit et niveas feriunt vada Thessala plantas.
laetantur montes et conubialia pandunt
antra sinus lateque deae Sperchios abundat
obvius et dulci vestigia circuit unda.
illa nihil gavisa locis, sed coepta fatigat
105pectore consilia et sollers pietate magistra
longaevum Chirona petit, domus ardua montem
perforat et longo suspendit Pelion arcu;
pars exhausta manu, partem sua ruperat aetas,
signa tamen divumque tori et quem quisque sacravit
110accubitu genioque locum monstrantur: at intra
Centauri stabula alta patent, non aequa nefandis
fratribus, hic hominum nullos experta cruores
spicula nec truncae bellis genialibus orni
aut consanguineos fracti crateres in hostes,
115sed pharetrae insontes et inania terga ferarum.
haec quoque dum viridis; nam tunc labor unus inermi
nosse salutiferas dubiis animantibus herbas,
aut monstrare lyra veteres heroas alumno.
Et tunc venatu rediturum in limine primo 12 [p. 518]
120opperiens properatque dapes largoque serenat
igne domum: cum visa procul de litore surgens 13
Nereis; erumpit silvis — dant gaudia vires —
notaque 14 desueto crepuit senis ungula campo,
tunc blandus dextra atque imos demissus in armos
125pauperibus tectis inducit et admonet antri.
Iamdudum tacito lustrat Thetis omnia visu
nec perpessa moras: ‘ubinam mea pignora, Chiron,
dic,’ ait, ‘aut cur ulla puer iam tempora ducit
te sine? non merito trepidus sopor atraque matri
130signa deum et magnos utinam mentita timores?
namque modo infensos utero mihi contuor enses,
nunc planctu livere manus, modo in ubera saevas
ire feras; saepe ipsa — nefas! — sub inania natum
Tartara et ad Stygios iterum fero mergere fontes,
135hos abolere metus magici iubet ordine sacri
Carpathius vates puerumque sub axe peracto 15
secretis lustrare fretis, ubi litora summa
Oceani et genitor tepet inlabentibus astris
Pontus, ibi ignotis horrenda piacula divis
140donaque — sed longum cuncta enumerare vetorque;
trade magis!’ sic ficta parens: neque enim ille dedisset,
si molles habitus et tegmina foeda fateri
ausa seni. tunc ipse refert: ‘duc, optima, quaeso,
duc genetrix humilique deos infringe precatu. 16 17 18 [p. 520]
145nam superant tua vota modum placandaque multum
invidia est. non addo metum, sed vera fatebor:
nescio quid magnum — nec me patria omina fallunt —
vis festina parat tenuesque supervenit annos,
olim et ferre minas avideque audire solebat
150imperia et nostris procul haud discedere ab antris:
nunc illum non Ossa capit, non Pelion ingens
Thessaliaeve nives.19 ipsi mihi saepe queruntur
Centauri raptasque domos abstractaque coram
armenta et semet campis fluviisque fugari:
155insidiasque et bella parant tumideque 20 minantur.
olim equidem Argoos pinus cum Thessala reges
hac veheret, iuvenem Alciden et Thesea vidi —
sed taceo.’ figit gelidus Nereida pallor:
ille aderat multo sudore et pulvere maior,
160et tamen arma inter festinatosque labores
dulcis adhuc visu: niveo natat ignis in ore
purpureus fulvoque nitet coma gratior auro.
necdum prima nova lanugine vertitur aetas,
tranquillaeque faces oculis et plurima vultu
165mater inest: qualis Lycia venator Apollo
cum redit et saevis permutat plectra pharetris.
forte et laetus adest — o quantum gaudia formae
adiciunt! — : fetam Pholoes sub rupe leaenam
perculerat ferro vacuisque reliquerat antris
170ipsam, sed catulos adportat et incitat ungues.
quos tamen, ut fido genetrix in limine visa est,
abicit exceptamque avidis circumligat ulnis,
iam gravis amplexu iamque aequus vertice matri. 21 22 [p. 522]
insequitur magno iam tunc conexus amore
175Patroclus tantisque extenditur aemulus actis,
par studiis aevique modis, sed robore longe,
et tamen aequali visurus Pergama fato.
Protinus ille subit rapido quae proxima saltu
flumina fumantesque genas crinemque novatur
180fontibus: Eurotae qualis vada Castor anhelo
intrat equo fessumque sui iubar excitat astri.
miratur comitque senex, nunc pectora mulcens,
nunc fortes umeros: angunt sua gaudia matrem,
tunc libare dapes Baccheaque munera Chiron
185orat et attonitae varia oblectamina nectens
elicit extremo chelyn et solantia curas
fila movet leviterque expertas pollice chordas
dat puero, canit ille libens immania laudum
semina: quot tumidae superant iussa novercae .
190Amphitryoniades, crudum quo Bebryca caestu
obruent Pollux, quanto circumdata nexu
ruperit Aegides Minoia bracchia tauri,
maternos in fine toros superisque gravatum
Pelion: hic victo risit Thetis anxia vultu,
195nox trahit in somnos, saxo conlabitur ingens
Centaurus blandusque umeris se innectit Achilles,
quamquam ibi fida parens, adsuetaque pectora mavult.
At Thetis undisonis per noctem in rupibus astans,
quae nato secreta velit, quibus abdere terris
200destinet, huc illuc divisa mente volutat.
[p. 524] proxima, sed studiis multum Mavortia Thrace;
nee Macetum gens dura placet laudumque daturi
Cecropidae stimulos, nimium opportuna carinis
Sestos Abydenique sinus: placet ire per altas
205Cycladas. hic spretae Myconosque humilisque Seriphos
et Lemnos non aequa viris atque hospita Delos
gentibus, imbelli nuper Lycomedis ab aula
virgineos coetus et litora persona ludo
audierat, duros laxantem Aegaeona nexus
210missa sequi centumque dei numerare catenas.
haec placet, haec timidae tellus tutissima matri.
qualis vicino volucris iam sedula partu
iamque timens, qua fronde domum suspendat inanem,
providet hic ventos, hic anxia cogitat angues,
215hic homines: tandem dubiae placet umbra, novisque
vix stetit in ramis et protinus arbor amatur.
Altera consilio superest tristemque fatigat
cura deam, natum ipsa sinu complexa per undas
an magno Tritone ferat, ventosne volucres
220advocet an pelago solitam Thaumantida pasci.
elicit inde fretis et murice frenat acuto
delphinas biiugos, quos illi maxima Tethys
gurgite Atlanteo pelagi sub valle sonora
nutrierat; — nullis vada per Neptunia glaucae
225tantus honos formae nandique potentia nec plus
pectoris humani — iubet hos subsistere pleno [p. 526]
litore, ne nudae noceant contagia terrae.
ipsa dehinc toto resolutum pectore Achillen,
qui pueris sopor, Haemonii de rupibus antri
230ad placidas deportat aquas et iussa tacere
litora: monstrat iter totoque effulgurat orbe
Cynthia, prosequitur divam celeresque recursus
securus pelagi Chiron rogat 23 udaque celat
lumina et abreptos subito iamiamque latentes
235erecto prospectat equo, qua cana parumper
spumant signa fugae et liquido perit orbita ponto.
illum non alias rediturum ad Thessala Tempe
iam tristis Pholoe, iam nubilus ingemit Othrys
et tenuior 24 Spercheos aquis speluncaque docti
240muta senis; quaerunt puerilia carmina Fauni
et sperata diu plorant conubia Nymphae.
Iam premit astra dies humilique ex aequore Titan
rorantes evolvit equos et ab aethere magno
sublatum curru pelagus cadit, at vada mater
245Scyria iamdudum fluctus emensa tenebat,
exierantque iugo fessi delphines erili:
cum pueri tremefacta quies oculique patentes
infusum sensere diem. stupet aere primo,
quae loca, qui fluctus, ubi Pelion? omnia versa
250atque ignota videt dubitatque agnoscere matrem.
occupat illa manu blandeque adfata paventem:
‘si mihi, care puer, thalamos sors aequa tulisset,
quos dabat, aetheriis ego te complexa tenerem 25 26 [p. 528]
sidus grande plagis, magnique puerpera caeli
255 nil humilis Parcas terrenaque fata vererer.
nunc impar tibi, nate, genus, praeclusaque leti
tantum a matre via est; quin et metuenda propinquant
tempora et extremis admota pericula metis,
cedamus, paulumque animos submitte viriles
260atque habitus dignare meos, si Lydia dura
pensa manu mollesque tulit Tirynthius hastas,
si decet aurata Bacchum vestigia palla
verrere, virgineos si Iuppiter induit artus,
nec magnum ambigui fregerunt Caenea sexus:
265 hac 27 sine, quaeso, minas nubemque exire malignam,28
mox iterum campos, iterum Centaurica reddam
lustra tibi: per ego hoc decus et ventura iuventae
gaudia, si terras humilemque experta maritum
te propter, si progenitum Stygos amne severo
270armavi — totumque utinam! — , cape tuta parumper
tegmina nil nocitura animo, cur ora reducis
quidve parant oculi? pudet hoc mitescere cultu?
per te, care puer, cognata per aequora iuro,
nesciet hoc Chiron,’ sic horrida pectora tractat
275nequiquam mulcens; obstat genitorque roganti
nutritorque ingens et cruda exordia magnae
indolis, effrenae tumidum velut igne iuventae
si quis equum primis submittere temptet habenis:
ille diu campis fluviisque et honore superbo 29 30 [p. 530]
280gavisus non colla iugo, non aspera praebet
ora lupis dominique fremit captivus inire
imperia atque alios miratur discere cursus.
Quis deus attonitae fraudes astumque parenti
contulit? indocilem quae mens detraxit Achillem?
285Palladi litoreae celebrabat Scyros honorum
forte diem. placidoque satae Lycomede sorores
luce sacra patriis, quae rara licentia, muris
exierant dare veris opes divaeque severas
fronde ligare comas et spargere floribus hastam,
290omnibus eximium formae decus, omnibus idem
cultus et expleto teneri iam fine pudoris
virginitas matura toris annique tumentes,
sed quantum virides pelagi venus addita Nymphas
obruit, aut umeris quantum Diana relinquit
295Naidas, effulget tantum regina decori
Deidamia chori pulchrisque sororibus obstat,
illius et roseo flammatur purpura vultu
et gemmis lux maior inest et blandius aurum:
atque ipsi par forma deae est,31 si pectoris angues
300ponat et exempta pacetur casside vultus.
hanc ubi ducentem longe socia agmina vidit,
trux puer et nullo temeratus pectora motu
deriguit forisque novum bibit ossibus ignem,
nec latet haustus amor, sed fax vibrata medullis
305in vultus atque ora redit lucemque genarum
tingit et impulsum tenui sudore pererrat. 32 [p. 532]
lactea Massagetae veluti cum pocula fuscant
sanguine puniceo vel ebur corrumpitur ostro:
sic variis manifesta notis — palletque rubetque —
310flamma repens, eat atque ultro ferus hospita sacra
dissiciat turbae securus et immemor aevi,
ni pudor et iunctae teneat reverentia matris.
ut pater armenti quondam ductorque futurus,
cui nondum toto peraguntur cornua gyro,
315cum sociam pastus niveo candore iuvencam
aspicit, ardescunt animi primusque per ora
spumat amor, spectant hilares obstantque magistri.
Occupat arrepto iam conscia tempore mater:
hasne inter simulare choros et bracchia ludo
320‘nectere, nate, grave est? gelida quid tale sub Ossa
Peliacisque iugis? o si mihi iungere curas
atque alium portare sinu contingat Achillen!’
mulcetur laetumque rubet visusque protervos
obliquat vestesque manu leviore repellit.
325aspicit ambiguum genetrix cogique 33 volentem
iniecitque sinus; tum colla rigentia mollit
submittitque graves umeros et fortia laxat
bracchia et impexos certo domat ordine crines
ac sua dilecta cervice monilia transfert;
330et picturato cohibens vestigia limbo
incessum motumque docet fandique pudorem,
qualiter artifici victurae pollice cerae
accipiunt formas ignemque manumque sequuntur:
talis erat divae natum mutantis imago,
335nec luctata diu; superest nam plurimus illi
34 [p. 534] invita virtute decor, fallitque tuentes
ambiguus tenuique latens discrimine sexus.
Procedunt, iterumque monens iterumque fatigans
blanda Thetis: ‘sic ergo gradum, sic ora manusque,
340nate, feres comitesque modis imitabere fictis,
nete suspectum molli non misceat aulae
rector et incepti pereant mendacia furti.’
dicit et admoto non distat comere tactu,
sic ubi virgineis Hecate lassata Therapnis
345ad patrem fratremque redit, comes haeret eunti
mater et ipsa umeros exsertaque bracchia velat;
ipsa arcum pharetrasque locat vestemque latentem
deducit sparsosque tumet componere crines.
Protinus adgreditur regem atque ibi testibus aris
350‘hanc tibi,’ ait, ‘nostri germanam, rector, Achillis—
nonne vides, ut torva genas aequandaque fratri? —
tradimus: arma umeris arcumque animosa petebat
ferre et Amazonio conubia pellere ritu.
sed mihi curarum satis est pro stirpe virili:
355haec calathos et sacra ferat, tu frange regendo
indocilem sexuque tene, dum nubilis aetas
solvendusque pudor; neve exercere protervas 35
gymnadas aut lustris nemorum concede vagari,
intus ale et similes inter seclude puellas;
360litore praecipue portuque arcere memento.
36 [p. 536] vidisti modo vela Phrygum: iam mutua iura
fallere transmissae pelago didicere carinae.’
Accedit dictis pater ingenioque parentis
occultum Aeaciden — quis divum fraudibus obstet? —
365accipit; ultro etiam veneratur supplice dextra
et grates electus agit: nec turba piarum
Scyriadum cessat nimio defigere visu
virginis ora novae, quantum cervice comisque
emineat quantumque umeros ac pectora fundat,
370dehinc sociare choros castisque accedere sacris
hortantur, ceduntque loco et contingere gaudent,
qualiter Idaliae volucres, ubi mollia frangunt
nubila, iam longum caeloque domoque gregatae,
si iunxit pinnas diversoque hospita tractu
375venit avis, cunctae primum mirantur et horrent:
mox propius propiusque volant, atque aere in ipso
paulatim fecere suam plausuque secundo
circueunt hilares et ad alta cubilia ducunt.
Digreditur multum cunctata in limine mater,
380dum repetit monitus arcanaque murmura figit
auribus et tacito dat verba novissima vultu,
tunc excepta freto longe cervice reflexa
abnatat et blandis adfatur litora votis:
‘cara mihi tellus, magnae cui pignora curae
385depositumque ingens timido commisimus astu,
sis felix taceasque, precor, quo more tacebat
Creta Rheae: te longus honos aeternaque cingent
templa nec instabili fama superabere Delo; [p. 538]
et ventis et sacra fretis interque vadosas
390Cycladas, Aegaeae frangunt ubi saxa procellae,
Nereidum tranquilla domus iurandaque nautis
insula, ne solum Danaas admitte carinas,
ne, precor! hic thiasi tantum et nihil utile bellis, —
hoc famam narrare doce — dumque arma parantur
395Dorica et alternum Mavors interfurit orbem,—
cedo equidem — sit virgo pii Lycomedis Achilles.’
Interea meritos ultrix Europa dolores
dulcibus armorum furiis et supplice regum
conquestu flammata movet; quippe ambit Atrides
400ille magis, cui nupta domi, facinusque relatu
asperat Iliacum: captam sine Marte, sine armis
progeniem caeli Spartaeque potentis alumnam,
iura fidem superos una calcata rapina,
hoc foedus Phrygium, haec geminae commercia terrae?
405quid maneat populos, ubi tanta iniuria primos
degrassata duces? — coeunt gens omnis et aetas:
nec tantum exciti, bimari quos Isthmia vallo
claustra nec undisonae quos circuit umbo Maleae,
sed procul admotas Phrixi qua semita iungi
410Europamque Asiamque vetat; quasque ordine gentes
litore Abydeno maris alligat unda superni.
fervet amor belli concussasque erigit urbes,
aera domat Temese, quatitur navalibus ora
Eubois, innumera resonant incude Mycenae,
415Pisa novat currus, Nemee dat terga ferarum,
Cirrha sagittiferas certat stipare pharetras,
[p. 540] Lerna graves clipeos caesis vestire iuvencis.
dat bello pedites Aetolus et asper Acarnan,
Argos agit turmas, vacuantur pascua ditis
420Arcadiae, frenat celeres Epiros alumnos,
Phocis et Aoniae iaculis rarescitis umbrae,
murorum tormenta Pylos Messenaque tendunt,
nulla immunis humus; velluntur postibus altis
arma olim dimissa patrum, flammisque liquescunt
425dona deum: ereptum superis Mars efferat aurum.
nusquam umbrae veteres: minor Othrys et ardua sidunt
Taygeta, exuti viderunt aera montes,
iam natat omne nemus: caeduntur robora classi,
silva minor remis, ferrum lassatur in usus
430innumeros, quod rostra liget, quod muniat arma,
belligeros quod frenet equos, quod mille catenis
squalentes nectat tunicas, quod sanguine fumet
vulneraque alta bibat, quod conspirante veneno
impellat mortes; tenuant umentia saxa
435attritu et pigris addunt mucronibus iras.
nec modus aut arcus lentare aut fundere glandes
aut torrere sudes galeasque attollere conis.
hos inter motus pigram gemit una quietem
Thessalia et geminis incusat fata querellis,
440quod senior Peleus nec adhuc maturus Achilles.
Iam Pelopis terras Graiumque exhauserat orbem
praecipitans in transtra viros insanus equosque
Bellipotens. fervent portus et operta carinis
stagna suasque hiemes classis promota suosque [p. 542]
445attollit fluctus; ipsum iam puppibus aequor
deficit et totos consumunt carbasa ventos.
Prima ratis Danaas Hecateia congregat Aulis,
rupibus expositis longique crepidine dorsi
Euboicum scandens 37 Aulis mare, litora multum
450montivagae dilecta deae, iuxtaque Caphereus
latratum pelago tollens caput, ille Pelasgas
ut vidit tranare rates, ter monte ter undis
intonuit saevaeque dedit praesagia noctis,
coetus ibi armorum Troiae fatalis, ibi ingens
455iuratur bellum, donec sol annuus omnes
conficeret metas, tunc primum Graecia vires
contemplata suas; tunc sparsa ac dissona moles
in corpus vultumque coit et rege sub uno
disposita est. sic curva feras indago latentes
460claudit et admotis paulatim cassibus artat.
illae ignem sonitumque pavent diffusaque linquunt
avia miranturque suum decrescere montem,
donec in angustam ceciderunt undique vallem;
inque vicem stupuere greges socioque timore
465mansuescunt: simul hirtus aper, simul ursa lupusque
cogitur et captos contempsit cerva leones
Sed quamquam et gemini pariter sua bella capessant
Atridae famamque avida virtute paternam
Tydides Sthenelnsque premat, nec cogitet annos
470 Antilochos septemque Aiax umbone coruscet
armenti reges atque aequum moenibus orbem,
consiliisque armisque vigil contendat Ulixes:
omnis in absentem belli manus ardet Achillem,
nomen Achillis amant, et in Hectora solus Achilles 38 [p. 544]
475poscitur, illum unum Teucris Priamoque loquuntur
fatalem, quis enim Haemoniis sub vallibus alter
creverit effossa reptans nive? cuius adortus 39
cruda rudimenta et teneros formaverit annos
Centaurus? patrii propior cui linea caeli,
480quemve alium Stygios tulerit secreta per amnes
Nereis et pulchros ferro praestruxerit artus?
haec Graiae castris iterant traduntque cohortes,
cedit turba ducum vincique haud maesta fatetur.
sic cum pallentes Phlegraea in castra coirent
485caelicolae iamque Odrysiam Gradivus in hastam
surgeret et Libycos Tritonia tolleret angues
ingentemque manu curvaret Delius arcum,
stabat anhela metu solum Natura Tonantem
respiciens — quando ille hiemes tonitrusque vocaret
490nubibus, igniferam quot fulmina posceret Aetnen?
Atque ibi dum mixta vallati plebe suorum
et maris et belli consultant tempora reges,
increpitans magno vatem Calchanta tumultu
Protesilaus ait — namque huic bellare cupido
495praecipua et primae iam tunc data gloria mortis — :
‘o nimium Phoebi tripodumque oblite tuorum,
Thestoride, quando ora deo possessa movebis
iustius aut quianam 40 Parcarum occulta recludis 3?
cernis ut ignotum cuncti stupeantque fremantque
500 41 Aeaciden? sordent vulgo Calydonius heros
42 43 44 45 [p. 546] et magno genitus Telamone Aiaxque secundus,
nos quoque: sed Mavors et Troia arrepta probabunt.
illum neglectis — pudet heu! — ductoribus omnes
belligerum ceu numen amant, dic ocius aut cur
505serta comis et multus honos? quibus abditus oris
quave iubes tellure peti? nam fama nec antris
Chironis patria nec degere Peleos aula.
heia, inrumpe deos et fata latentia vexa,
laurigerosque ignes, si quando, avidissimus hauri!
510arma horrenda tibi saevosque remisimus enses,
numquam has imbelles galea violabere vittas:
sed felix numeroque ducum praestantior omni,
si magnum Danais per te46 depfendis 47 Achillem.’
Iamdudum trepido circumfert lumina motu
515intrantemque deum primo pallore fatetur
Thestorides; mox igne genas et sanguine torquens 48
nec socios nec castra videt, sed caecus et absens
nunc superum magnos deprendit in aethere coetus,
nunc sagas adfatur aves, nunc dura sororum
520licia, turiferas modo consulit anxius aras
flammarumque apicem rapit et caligine sacra
pascitur, exsiliunt crines rigidisque laborat
vitta comis, nec colla loco nec in ordine gressus,
tandem fessa tremens longis mugitibus ora 49 50 51 [p. 548]
525solvit, et oppositum vox eluctata furorem est:
‘ quo rapis ingentem magni Chironis alumnum
femineis, Nerei, dolis? huc mitte: quid aufers?
non patiar: meus iste, meus. tu diva profundi, 52
et me Phoebus agit. latebris quibus abdere temptas
530eversorem Asiae? video per Cycladas altas
attonitam et turpi quaerentem litora furto,
occidimus: placuit Lycomedis conscia tellus,
o scelus! en fluxae veniunt in pectora vestes,
scinde, puer, scinde et timidae ne cede parenti,
535ei mihi raptus abit! quaenam haec procul improba virgo?’
Hic nutante gradu stetit amissisque furoris
viribus ante ipsas tremefactus conruit aras.
tunc haerentem Ithacum Calydonius occupat heros:
‘nos vocat iste labor: neque enim comes ire recusem,
540si tua cura trahat, licet ille sonantibus antris
Tethyos aversae gremioque prematur aquosi
Nereos: invenies, tu tantum providus astu
tende animum vigilem fecundumque erige pectus:
non mihi quis vatum dubiis in casibus ausit
545fata videre prior.’ subicit gavisus Ulixes:
‘sic deus omnipotens firmet, sic adnuat illa
virgo paterna tibi! sed me spes lubrica tardat:
grande equidem armatum castris inducere Achillem;
sed si fata negent, quam foedum ac triste reverti!
550vota tamen Danaum non intemptata relinquam 53 [p. 550]
iamque adeo aut aderit mecum Peleius heros,
aut verum penitus latet et sine Apolline Calchas.’
Conclamant Danai stimulatque Agamemno volentes:
laxantur coetus resolutaque murmure laeto
555agmina discedunt, quales iam nocte propinqua
e pastu referuntur aves, vel in antra reverti
melle novo gravidas mitis videt Hybla catervas,
nec mora, iam dextras Ithacesia carbasus auras poscit,
et in remis hilaris sedere iuventus.
560At procul occultum falsi sub imagine sexus
Aeaciden furto iam noverat una latenti
Deidamia virum; sed opertae conscia culpae
cuncta pavet tacitasque putat sentire sorores,
namque ut virgineo stetit in grege durus Achilles
565exsolvitque rudem genetrix digressa pudorem,
protinus elegit comitem, quamquam omnis in illum
turba coit, blandeque novas nil tale timenti
admovet insidias: illam sequiturque premitque
improbus, illam oculis iterumque iterumque resumit.
570nunc nimius lateri non evitantis inhaeret,
nunc levibus sertis, lapsis nunc sponte canistris,
nunc thyrso parcente ferit, modo dulcia notae
fila lyrae tenuesque modos et carmina monstrat
Chironis ducitque manum digitosque sonanti
575infringit citharae, nunc occupat ora canentis
et ligat amplexus et mille per oscula laudat. [p. 552]
illa libens discit, quo vertice Pelion, et quis
Aeacides, puerique auditum nomen et actus
adsidue stupet et praesentem cantat Achillem.
580ipsa quoque et validos proferre modestius artus
et tenuare rudes attrito pollice lanas
demonstrat reficitque colos et perdita dura 54
pensa manu; vocisque sonum pondusque tenentis,
quodque fugit comites, nimio quod lumine sese
585 Agat et in verbis intempestivus anhelet,
miratur: iam iamque dolos aperire parantem
virginea levitate fugit prohibetque fateri,
sic sub matre Rhea iuvenis regnator Olympi
oscula securae dabat insidiosa sorori
590frater adhuc, medii donec reverentia cessit
sanguinis et versos germana expavit amores.
Tandem detecti timidae Nereidos astus.
lucus Agenorei sublimis ad orgia Bacchi
stabat et admissum caelo nemus: huius in umbra
595alternam renovare piae trieterida matres
consuerant scissumque pecus terraque revulsas
ferre trabes gratosque deo praestare furores,
lex procul ire mares: itcrat praecepta verendus
ductor, inaccessumque viris edicitur antrum,
600nec satis est: stat fine dato metuenda sacerdos
exploratque aditus, ne. quis temerator oberret
agmine femineo, tacitus sibi risit Achilles,
illum virgineae ducentem signa catervae 55 [p. 554]
magnaque difficili solventem bracchia motu —
605et sexus pariter decet et mendacia matris —
mirantur comites, nec iam pulcherrima turbae
Deidamia suae tantumque admota superbo
vincitur Aeacide, quantum premit ipsa sorores.
ut vero e tereti demisit nebrida collo
610errantesque sinus hedera collegit et alte
cinxit purpureis flaventia tempora vittis
vibravitque gravi redimitum missile dextra,
attonito stat turba metu sacrisque relictis
illum ambire libet pronosque attollere vultus.
615talis, ubi ad Thebas vultumque animumque remisit
Euhius et patrio satiavit pectora luxu,
serta comis mitramque levat thyrsumque virentem
armat et hostiles invisit fortior Indos.
Scandebat roseo medii fastigia caeli
620Luna iugo, totis ubi somnus inertior alis
defluit in terras mutumque amplectitur orbem:
consedere chori paulumque exercita pulsu
aera tacent, tenero cum solus ab agmine Achilles
haec secum: ‘quonam timidae commenta parentis
625usque feres? primumque imbelli carcere perdes
florem animi? non tela licet Mavortia dextra,
non trepidas agitare feras, ubi campus et amnes
Haemonii? quaerisne meos, Sperchie, natatus
promissasque comas? an desertoris alumni
630nullus honos? Stygiasque procul iam raptus ad umbras
dicor, et orbatus plangit mea funera Chiron? [p. 556]
tu nunc tela manu, nostros tu dirigis arcus
nutritosque mihi scandis, Patrocle, iugales:
ast ego pampineis diffundere brachia thyrsis
635et tenuare colus — pudet haec taedetque fateri! —
iam scio. quin etiam dilectae virginis ignem
aequaevamque facem captus noctesque diesque
dissimulas. quonam usque premes urentia pectus
vulnera, teque marem — pudet heu! — nec amore probaris 56?’
640Sic ait; et densa noctis gavisus in umbra
tempestiva suis torpere silentia furtis
vi potitur votis et toto pectore veros
admovet amplexus; vidit chorus omnis ab alto
astrorum et tenerae rubuerunt cornua Lunae,
645illa quidem clamore nemus montemque replevit:
sed Bacchi comites, discussa nube soporis,
signa choris indicta putant; fragor undique notus
tollitur, et thyrsos iterum vibrabat Achilles,
ante tamen dubiam verbis solatus amicis:
650‘ille ego — quid trepidas? — , genitum quem caerula mater
paene Iovi 57 silvis nivibusque immisit alendum
Thessalicis. nec ego hos cultus aut foeda subissem
tegmina, ni primo tu visa 58 in litore: cessi
te propter, tibi pensa manu, tibi mollia gesto
655tympana, quid defles magno nurus addita ponto? 59 60 61 [p. 558]
quid gemis ingentes caelo paritura nepotes?
sed pater — : ante igni ferroque excisa iacebit
Scyros et in tumidas ibunt haec versa procellas
moenia, quam saevo mea tu conubia pendas
660funere: non adeo parebimus omnia matri.’
62
Obstipuit tantis regina exterrita monstris,
quamquam olim suspecta fides, et comminus ipsum
horruit et facies multum mutata fatentis.63
665quid faciat? casusne suos ferat ipsa parenti
seque simul iuvenemque premat, fortassis acerbas
hausurum poenas? et adhuc in corde manebat
ille diu deceptus amor: silet aegra premitque
iam commune nefas; unam placet addere furtis
670altricem sociam, precibus quae victa duorum
adnuit. illa astu tacito raptumque pudorem
surgentemque uterum atque aegrosin pondere menses
occuluit, plenis donec stata tempora metis
attulit et partus index Lucina resolvit. 64
675 Iamque per Aegaeos ibat Laertia flexus
puppis, et innumeras mutabant Cycladas aurae4:
iam Paros Olearosque latent; iam raditur alta
Lemnos et a tergo decrescit Bacchica Naxos,
ante oculos crescente Samo; iam Delos opacat
680aequor: ibi e celsa libant carchesia puppi
responsique fidem et verum Calchanta precantur. 65 66 67 68 [p. 560]
audiit Arquitenens Zephyrumque e vertice Cynthi
impulit et dubiis pleno dedit omina velo.
it pelago secura ratis: quippe alta Tonantis
685iussa Thetin certas fatorum vertere leges
arcebant aegram lacrimis ac multa timentem,
quod non erueret pontum ventisque fretisque
omnibus invisum iam tunc sequeretur Ulixem.
Frangebat radios humili iam pronus Olympo
690Phoebus et Oceani penetrabile litus anhelis
promittebat equis, cum se scopulosa levavit
Scyros; in hanc totos emisit puppe rudentes
dux Laertiades sociisque resumere pontum
imperat et remis Zephyros supplere cadentes.
695accedunt iuxta, et magis indubitata magisque
Scyros erat placidique super Tritonia custos
litoris, egressi numen venerantur amicae
Aetolusque Ithacusque deae. tunc providus heros,
hospita ne subito terrerent moenia coetu,
700puppe iubet remanere suos; ipse ardua fido
cum Diomede petit, sed iam praevenerat arcis
litoreae servator Abas ignotaque regi
ediderat, sed Graia tamen, succedere terris
carbasa, procedunt, gemini ceu foedere iuncto
705hiberna sub nocte lupi: licet et sua pulset
natorumque fames, penitus rabiemque minasque
dissimulant humilesque meant, ne nuntiet hostes
cura canum et trepidos moneat vigilare magistros. [p. 562]
Sic segnes heroes eunt campumque patentem,
710qui medius portus celsamque interiacet urbem,
alterno sermone terunt; prior occupat acer
Tydides: ‘qua nunc verum ratione paramus
scrutari? namque ambiguo sub pectore pridem
verso, quid imbelles thyrsos mercatus et aera
715urbibus in mediis Baccheaque terga mitrasque
huc tuleris varioque aspersas nebridas auro.
hisne gravem Priamo Phrygibusque armabis Achillem?’
Illi subridens Ithacus paulum ore remisso:
‘haec tibi, virginea modo si Lycomedis in aula est
720fraude latens, ultro confessum in proelia ducent
Peliden; tu cuncta citus de puppe memento
ferre, ubi tempus erit, clipeumque his iungere donis,
qui pulcher signis auroque asperrimus; hasta 69 haec70
sat erit: tecum lituo bonus adsit Agyrtes
725occultamque tubam tacitos adportet in usus.’
Dixerat, atque ipso portarum in limine regem
cernit et ostensa pacem praefatus oliva:
‘magna, reor, pridemque tuas pervenit ad aures
fama trucis belli, regum placidissime, quod nunc
730Europamque Asiamque quatit, si nomina forte
huc perlata ducum, Adit quibus ultor Atrides:
hic tibi, quem tanta meliorem stirpe creavit
magnanimus Tydeus, Ithacis ego ductor Ulixes.
causa viae — metuam quid enim tibi cuncta fateri,
735cum Graius notaque fide celeberrimus unus 3 —
71 72 73 [p. 564] explorare aditus invisaque litora Troiae,
quidve parent.’ medio sermone intercipit ille:
‘adnuerit Fortuna, precor, dextrique secundent
ista dei! nunc hospitio mea tecta piumque
740inlustrate larem.’ simul intra limina ducit.
nec mora, iam mensas famularis turba torosque
instruit, interea visu perlustrat Ulixes
scrutaturque domum, si qua vestigia magnae
virginis aut dubia facies suspecta figura;
745porticibusque vagis errat totosque penates,
ceu miretur, adit: velut ille cubilia praedae
indubitata tenens muto legit arva Molosso
venator, videat donec sub frondibus hostem
porrectum somno positosque in caespite dentes.
750 Rumor in arcana iamdudum perstrepit aula,
virginibus qua fida domus, venisse Pelasgum
ductores Graiamque ratem sociosque receptos.
iure74 pavent aliae; sed vix nova gaudia celat
Pelides avidusque novos heroas et arma
755vel talis vidisse cupit, iamque atria fervent
regali strepitu et picto discumbitur auro,
cum pater ire iubet natas comitesque pudicas
natarum, subeunt, quales Maeotide ripa,
cum Scythicas rapuere domos et capta Getarum
760moenia, sepositis epulantur Amazones armis.
tum vero intentus vultus ac pectora Ulixes
perlibrat visu, sed nox inlataque fallunt 75 [p. 566]
lumina et extemplo latuit mensura iacentum.
at tamen erectumque genas oculisque vagantem
765nullaque virginei servantem signa pudoris
defigit comitique obliquo lumine monstrat,
quod nisi praecipitem blando complexa moneret
Deidamia sinu nudataque pectora semper
exsertasque manus umerosque in veste teneret
770et prodire toris et poscere vina vetaret
saepius et fronti crinale reponeret aurum,
Argolicis ducibus iam tunc patuisset Achilles.
Ut placata fames epulis bis terque repostis,
rex prior adloquitur paterisque hortatur Achivos:
775‘invideo vestris, fateor, decora inclita gentis
Argolicae, coeptis: utinam et mihi fortior aetas,
quaeque fuit, Dolopas eum Scyria litora adortos
perdomui fregique vadis, quae signa triumphi
vidistis celsa murorum in fronte, carinas!
780saltem si suboles, aptum quam mittere bello —
76
nunc ipsi viresque meas et cara videtis
pignora: quando novos dabit haec mihi turba nepotes?’
dixerat, et sollers arrepto tempore Ulixes:
785‘ haud spernenda cupis; quis enim non visere gentes
innumeras variosque duces atque agmina regum
ardeat? omne simul roburque decusque potentis
Europae meritos ultro iuravit in enses.
rura urbesque vacant, montes spoliavimus altos,
790omne fretum longa velorum obtexitur umbra;
77 [p. 568] tradunt arma patres, rapit inrevocata iuventus,
non alias umquam tantae data copia famae
fortibus aut campo maiore exercita virtus.’
aspicit intentum vigilique haec aure trahentem,
795cum paveant aliae demissaque lumina flectant,
atque iterat: ‘quisquis proavis et gente superba,
quisquis equo iaculoque potens, qui praevalet arcu,
omnis honos illic, illic ingentia certant
nomina: vix timidae matres aut agmina cessant
800 virginea; a! multum steriles damnatus in annos
invisusque deis, si quem haec nova gloria segnem
praeterit.’ exisset stratis, ni provida signo
Deidamia dato cunctas hortata sorores
liquisset mensas ipsum complexa, sed haeret
805respiciens Ithacum coetuque novissimus exit.
ille quidem incepto paulum ex sermone remittit,
pauca tamen iungens: ‘at tu tranquillus in alta
pace mane carisque para conubia natis,
quas tibi sidereis divarum vultibus aequas
810fors dedit, ut me olim tacitum reverentia tangit!
is decor et formae species permixta virili.’
occurrit genitor: ‘quid si aut Bacchea ferentes
orgia, Palladias aut circum videris aras?
et dabimus, si forte novus cunctabitur auster.’
815excipiunt cupidi et tacitis spes addita votis.
cetera depositis Lycomedis regia curis
tranquilla sub pace silet, sed longa sagaci
nox Ithaco, lucemque cupit somnumque gravatur. [p. 570]
vixdum exorta dies et iam comitatus Agyrte
820Tydides aderat praedictaque dona ferebat.
nec minus egressae thalamo Scyreides ibant
ostentare choros promissaque sacra verendis
hospitibus, nitet ante alias regina comesque
Pelides: qualis Siculae sub rupibus Aetnae
825 Naidas Ennaeas inter Diana feroxque
Pallas et Elysii lucebat sponsa tyranni,
iamque movent gressus thiasisque Ismenia buxus
signa dedit, quater aera Rheae, quater enthea pulsant
terga manu variosque quater legere recursus.
830tunc thyrsos pariterque levant pariterque reponunt
multiplicantque gradum, modo quo Curetes in actu
quoque pii Samothraces eunt, nunc obvia versae
pectine Amazonio, modo quo citat orbe Lacaenas
Delia plaudentesque suis intorquet Amyclis.
835tunc vero, tunc praecipue manifestus Achilles
nec servare vices nec bracchia iungere curat;
tunc molles gressus, tunc aspernatur amictus
plus solito rumpitque choros et plurima turbat.
sic indignantem thyrsos acceptaque matris
840tympana iam tristes spectabant Penthea Thebae.
Solvuntur laudata cohors repetuntque paterna
limina, ubi in mediae iamdudum sedibus aulae
munera virgineos visus fractura locarat [p. 572]
Tydides, signum hospitii pretiumque laboris:
845hortaturque legant, nec rex placidissimus arcet.
heu simplex nimiumque rudis, qui callida dona
Graiorumque dolos variumque ignoret Ulixem
! hic aliae, quas sexus iners naturaque ducit,
aut teretes thyrsos aut respondentia temptant
850 tympana, geminatis aut nectunt tempora limbis:
arma vident magnoque putant donata parenti,
at ferus Aeacides, radiantem ut comminus orbem,
caelatum pugnas — saevis et forte rubebat
bellorum maculis — adclinem conspicit hastae,
855infremuit torsitque genas, et fronte relicta
surrexere comae; nusquam mandata parentis,
nusquam occultus amor, totoque in pectore Troia est.
ut leo, materno cum raptus ab ubere mores
accepit pectique iubas hominemque vereri
860edidicit nullasque rapi nisi iussus in iras,
si semel adverso radiavit lumine ferrum,
eiurata fides domitorque inimicus: in illum
prima fames, timidoque pudet servisse78 magistro.
ut vero accessit propius luxque aemula vultum
865reddidit et simili talem se vidit in auro,
horruit erubuitque simul, tunc acer Ulixes
admotus lateri summissa voce: ‘quid haeres?
scimus,’ ait, ‘tu semiferi Chironis alumnus,
tu caeli pelagique nepos, te Dorica classis,
870te tua suspensis exspectat Graecia signis,
ipsaque iam dubiis nutant tibi Pergama muris,
heia, abrumpe moras: sine perfida palleat Ide,
et iuvet haec audire patrem, pudeatque dolosam 79 [p. 574]
sic pro te timuisse Thetin.’ iam pectus amictu
875laxabat, cum grande tuba sic iussus Agyrtes
insonuit: fugiunt disiectis undique donis
implorantque patrem commotaque proelia credunt,
illius intactae cecidere a pectore vestes,
iam clipeus breviorque manu consumitur hasta, —
880mira fides! — Ithacumque umeris excedere visus
Aetolumque ducem: tantum subita arma calorque
Martius horrenda confundit luce penates,
immanisque gradu, ceu protinus Hectora poscens,
stat medius trepidante domo: Peleaque virgo
885 quaeritur, ast alia plangebat parte retectos
Deidamia dolos, cuius cum grandia primum
lamenta et notas accepit pectore voces,
haesit et occulto virtus infracta calore est.
demittit clipeum regisque ad lumina versus
890attonitum factis inopinaque monstra paventem,
sicut erat, nudis Lycomedem adfatur in armis:
‘me tibi, care pater, — dubium dimitte pavorem! —
me dedit alma Thetis: te pridem tanta manebat
gloria; quaesitum Danais tu mittis Achillem,
895gratior et magno, si fas dixisse, parente
et dulci Chirone mihi. sed corda parumper
huc adverte libens atque has bonus accipe voces:
Peleus te nato socerum et Thetis hospita iungunt,
adlegantque suos utroque a sanguine divos.
900unam virgineo natarum ex agmine poscunt:
[p. 576] dasne? an gens humilis tibi degeneresque videmur?
non renuis; iunge ergo manus et concipe foedus
atque ignosce tuis. tacito iam cognita furto
Deidamia mihi; quid enim his obstare lacertis,
905qua potuit nostras possessa repellere vires1?
me luere ista iube; pono arma et reddo Pelasgis
et maneo, quid triste fremis? quid lumina mutas?
iam socer es’ — natum ante pedes prostravit et addit:
‘ iamque avus: immitis quotiens iterabitur ensis!
910turba sumus.’ tunc et Danai per sacra fidemque
hospitii blandusque precum compellit Ulixes,
ille, etsi carae comperta iniuria natae
et Thetidis mandata movent prodique videtur
depositum tam grande deae, tamen obvius ire
915tot metuit fatis Argivaque bella morari;
fac velit: ipsam illic matrem sprevisset Achilles,
nec tamen abnuerit genero se iungere tali:
vincitur, areanis effert pudibunda tenebris
Deidamia gradum, veniae nec protinus amens
920credit et opposito genitorem placet Achille.
Mittitur Haemoniam, magnis qui Pelea factis
impleat et classem comitesque in proelia poscat,
nec non et geminas regnator Scyrius alnos
deducit genero viresque excusat Achivis.
925tunc epulis consumpta dies, tandemque retectum
foedus et intrepidos nox conscia iungit amantes. 80 [p. 578]
Illius ante oculos nova bella et Xanthus et Ide
Argolicaeque rates atque ipsas cogitat undas
auroramque timet: cara cervice mariti
930fusa novi lacrimas iam solvit et occupat artus.
‘aspiciamne iterum meque hoc in pectore ponam,
Aeacide? rursusque tuos dignabere partus?
an tumidus Teucrosque lares et capta reportans
Pergama virgineae noles meminisse latebrae?
935quid precer, heu! timeamve prius? quidve anxia mandem,
cui vix flere vacat? modo te nox una deditque
inviditque mihi! thalamis haec tempora nostris?
hicne est liber hymen? o dulcia furta dolique,
o timor! abripitur miserae permissus Achilles,
940i — neque enim tantos ausim revocare paratus. —
i cautus, nec vana Thetin timuisse memento,
i felix nosterque redi! nimis improba posco:
iam te sperabunt lacrimis planctuque decorae
Troades optabuntque tuis dare colla catenis
945et patriam pensare toris aut ipsa placebit
Tyndaris, incesta nimium laudata rapina,
ast egomet primae puerilis fabula culpae
narrabor famulis aut dissimulata latebo.
quin age, duc comitem; cur non ego Martia tecum
950signa feram? tu thyrsa81 manu Baccheaque mecum
sacra, quod infelix non credet Troia, tulisti.
attamen hunc, quem maesta mihi solacia linquis, 82 [p. 580]
hunc saltem sub corde tene et concede precanti
hoc solum, pariat ne quid tibi barbara coniunx,
955ne qua det indignos Thetidi captiva nepotes.’
talia dicentem non ipse immotus Achilles
solatur iuratque fidem iurataque fletu
spondet et ingentes famulas captumque reversus
Ilion et Phrygiae promittit munera gazae.
960inrita ventosae rapiebant verba procellae.
