Η ιστορία του ρεμπέτικου

Το ρεμπέτικο τραγούδι, που πλέον έχει καταχωριστεί στη συνείδηση και στην καθημερινότητα του Νεοέλληνα, ανεξαρτήτως τάξης και μόρφωσης, δεν ήταν πάντα δεδομένο ως αυτονόητη ελληνική παράδοση. Εναντίον του είχε ξεσπάσει ένας σφοδρός πόλεμος από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας και της εξάπλωσής του, ο οποίος διήρκεσε έναν ολόκληρο αιώνα.

Ιστορικά, οι «αψιμαχίες» ξεκίνησαν τα τέλη του 19ου αιώνα στην Αθήνα, με πρώτους πολέμιους τους ευρωπαιοτραφείς λόγιους και μουσικούς που πίστευαν ότι το μέλλον της πατρίδας μας ανήκε στη Δύση. Σε αυτούς προστέθηκαν αργότερα και οι πολιτικές και πνευματικές ηγεσίες των αντιπαρατιθέμενων ιδεολογιών στη χώρα μας.

Υπερασπιστές από την άλλη πλευρά ήταν οι ίδιοι οι δημιουργοί και οι ερμηνευτές του ρεμπέτικου, και κοντά σε αυτούς πολύ μεγάλο μέρος του ανά τον κόσμο ελληνισμού, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξεως.

Δύο ήταν τα βασικά επιχειρήματα εναντίον του ρεμπέτικου.

1. Ότι ήταν κατάλοιπο της μακροχρόνιας τουρκικής σκλαβιάς, επομένως αντεθνικό και απεχθές. Αυτό ήταν το κύριο επιχείρημα ως το 1922, χρονιά της Μικρασιατικής Καταστροφής και του περιορισμού των Ελλήνων στον σημερινό μικρό γεωγραφικό τους χώρο.

Η καταστροφή της Σμύρνης

2. Μετά το 1922 και την  κατακόρυφη αύξηση των τραγουδιών που σχετίζονταν με τα νέα κοινωνικά προβλήματα που δημιούργησαν η προσφυγιά, η φτώχεια και οι κοινωνικές αδικίες (ψυχοτρόπες ουσίες, φυλακίσεις, αναζήτηση καλύτερης τύχης και επιβίωσης με οποιοδήποτε μέσο), προστέθηκαν τα επιχειρήματα «περί υποκόσμου». Επιχειρήματα ανυπόστατα, αφού αγνοούσαν παντελώς το ένδοξο παρελθόν όλων σχεδόν των εξ Ανατολής δημιουργών και ερμηνευτών, που τα επόμενα χρόνια αποδείχθηκαν οι κυριότεροι εκπρόσωποι του είδους. Συν τοις άλλοις, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι σχεδόν όλοι οι πολέμιοι του ρεμπέτικου είχαν πρόσβαση στα μέσα διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Σε αυτούς προστέθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και οι συνδικαλιστικοί φορείς των μουσικών.

Μαρίκα Παπαγκίκα

(Κως 1.9.1890 – Νέα Υόρκη 2.8.1943)

Η κορυφαία τραγουδίστρια των Ελλήνων της Αμερικής, με σπουδαία διαδρομή στο πάλκο ως το κραχ του 1929, οπότε καταστράφηκε οικονομικά. Η εμφάνισή της στη δισκογραφία ξεκίνησε το 1913 στην Αίγυπτο. Στις ΗΠΑ ηχογράφησε το πρώτο της τραγούδι το 1918 με τίτλο Με ξέχασες (δεν κυκλοφορεί) και ακολούθησε το Σμυρναίκο μινόρε. Μεγάλη επιτυχία σημείωσε το τραγούδι Θα σπάσω κούπες.

Θα σπάσω κούπες (1928)

Ένα από τα πιο διαδεδομένα λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης. Η ύπαρξη τουλάχιστον άλλων 10 εκτελέσεων την εποχή εκείνη επιβεβαιώνει πόσο δημοφιλές ήταν.

Αμάλια Ροντρίγκες - Η πρέσβειρα των φάντο

(Λισαβώνα 1920-1999).  Από κοριτσάκι ξεκίνησε να τραγουδάει στους δρόμους και να γυρίζει σπίτι της γεμάτη καραμέλες, και αργότερα στην αγορά όταν αναγκάστηκε να πουλάει φρούτα λόγω φτώχειας της οικογένειάς της.

Το 1936 ήδη είχε εξαπλωθεί η φήμη της και της προτάθηκε να εκπροσωπήσει μια συνοικία σε πανεθνικό διαγωνισμό φάντο. Όταν την άκουσαν οι υπόλοιποι διαγωνιζόμενοι στις πρόβες, αποφάσισαν να μη συμμετέχουν και έτσι οι διοργανωτές της απαγόρευσαν εσαεί να λαμβάνει μέρος στον διαγωνισμό αυτόν.

Ταξίδεψε τα φάντο της πατρίδας της σε όλο τον κόσμο και το επέβαλε ως σύμβολο της πολιτισμικής αναγέννησης της Μεσογείου. «Για μένα τα φάντο είναι το μυστήριο της ζωής, το μυστήριο του έρωτα. Ακόμη και το μυστήριο του θανάτου», έλεγε.

Η τελευταία της εμφάνιση ήταν στο γκαλά του Πλάθιντο Ντομίνγκο το 1998 όπου ήταν η επίτιμη προσκεκλημένη.

Κώστας Μπέζος ή Α. Κωστής & Τέτος Δημητριάδης

(Μπολάτι Κορινθίας 1905 - Αθήνα 14.1.1943)

Συνθέτης, στιχουργός, τραγουδιστής, κιθαρίστας, ζωγράφος, σκιτσογράφος, αρθρογράφος, διευθυντής ορχήστρας, κειμενογράφος, ηθοποιός.

Ξεκίνησε τη δισκογραφική του καριέρα συμμετέχοντας ως συνθέτης, στιχουργός, τραγουδιστής και κιθαρίστας σε κάποια από τα ρεμπέτικα που ηχογραφήθηκαν το 1930 και το 1931 στην Ελλάδα, με πρωτοβουλία του Τέτου Δημητριάδη.*

Πρώτος του, ρεμπέτικου περιεχομένου, δίσκος με τα τραγούδια Στην υπόγα και Ήσουνα ξυπόλυτη. Στη συνέχεια στράφηκε στο ελαφρό τραγούδι, γράφοντας παράλληλα επιθεωρησιακά και χιουμοριστικού χαρακτήρα τραγούδια. Ως δημοσιογράφος και σκιτσογράφος συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Πρωία».

Ήσουνα ξυπόλυτη (20.5.1930)

«Περιφερόμενο» τραγούδι της περιόδου της ανώνυμης δημιουργίας, ώσπου ηχογραφήθηκε από τον Κ. Μπέζο. Το τραγούδι ήταν γνωστό στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και ως Παξιμαδικλέφτρα, από το δίστιχο που τραγουδούσαν στα πάλκα της εποχής.

Ήσουνα τι ήσουνα

Μια παξιμαδοκλέφτρα,

Τώρα που σε πήρα εγώ

Γυρεύεις σούρ’ τα φέρ’ τα.

*Θεόδοτος (ή Τέτος) Δημητριάδης 
 ή Τάκης Νικολάου ή Νώντας Σγουρός ή Tedis

(Κωνσταντινούπολη 1895 - Νέα Υόρκη 1968) ήταν πολύπλευρο ταλέντο: τραγουδιστής, συνθέτης, στιχουργός, οργανοπαίκτης, υπεύθυνος εταιρειών δίσκων. Ως το 1942 είχε τραγουδήσει περί τα 300 τραγούδια ελληνικά και ξένα και 26 ρεμπέτικα, πολλά από τα οποία ήταν δικές του συνθέσεις. Ερμήνευσε πρώτος την περίφημη Μισιρλού του Νίκου Ρουμπάνη, ο οποίος πιθανώς διασκεύασε μια αραβική μελωδία προερχόμενη από την Αίγυπτο (αν και η πληροφορία δεν έχει επιβεβαιωθεί ως σήμερα).

Μισιρλού - Τέτος Δημητριάδης (1927)

Μάνος Χατζιδάκις - Ο μεγάλος ερωτικός

(Ξάνθη 1925 - Αθήνα 1993). Πρωτοπόρος, αστείρευτος, ευφάνταστος, και ασυμβίβαστος ως αναρχικός. Ο σπουδαίος Έλληνας συνθέτης (ο οποίος δήλωνε μετριόφρονα απλός «τραγουδοποιός») επηρέασε έντονα τον μεταπολεμικό μουσικό μας πληθυσμό. Αδιαμφισβήτητα μια μεγάλη μορφή του ελληνικού και παγκόσμιου στερεώματος.

Ο Χατζιδάκις καταθέτει μια βαθιά εσωτερική φωνή που δεν σχετίζεται καθόλου με το πλαίσιο κάθε εποχής, αλλά με την ευαισθησία, την ατομική συγκίνηση και το προσωπικό πάθος του κάθε ανθρώπου για τη ζωή.

Aπό το 1940 ως το 1943  κάνει  ανώτερα θεωρητικά μαθήματα μουσικής με τον Μενέλαο Παλλάντιο. Οι βιοποριστικές του ανάγκες κατά τη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής τον αναγκάζουν να δουλέψει εργάτης στου ΦΙΞ, υπάλληλος σε φωτογραφείο, νοσοκόμος…, συνεχίζοντας ταυτόχρονα μαθήματα πιάνου.

Με τον Νίκο Γκάτσο.

Λίγο πριν από την Απελευθέρωση θα γνωρίσει μια συντροφιά ανθρώπων της τέχνης που θα παίξουν σημαντικό ρόλο στους καλλιτεχνικούς του προσανατολισμούς (Οδυσσέας Ελύτης, Νίκος Γκάτσος - φιλία μιας ολόκληρης ζωής, Μάριος Πλωρίτης, Γιάννης Τσαρούχης, Νίκος Καρύδης, Γιώργος Σεφέρης κ.ά).

Ο Οδυσσέας Ελύτης μας παρουσιάζει ανάγλυφα την εποχή εκείνη στο πατάρι του «Λουμίδη» και την είσοδο του Μάνου στην παρέα:

{…} Μια μέρα μας έπεσε θυμάμαι, από τον ουρανό ένα νούμερο που δεν το περιμέναμε. Ήταν ένας νέος λεπτός με κοντό σγουρό μαλλί και μεγάλα μαύρα μάτια, που, φυσικά, έγραφε κι εκείνος στίχους ελεύθερους, όταν όμως είδε ότι τα χειρόγραφά του δεν προξενήσανε την εντύπωση που προσδοκούσε, το γύρισε αμέσως αλλού. Ήτανε λέει και μουσικός. Μουσικός; Απορήσαμε όλοι μας. Δηλαδή, τι μουσικός; βιολιστής; πιανίστας; Όχι, όχι, μας εξήγησε. Ήταν συνθέτης. Ε, αυτό δεν το περιμέναμε. Υπήρχε λοιπόν στην Ελλάδα ένα τέτοιο είδος; {…}

Ρόζα Εσκενάζυ (ή Ροζίκα ή Ροζίτα)

(Κωνσταντινούπολη 1885 - Περιστέρι Αττικής 1980)

Τραγουδίστρια, χορεύτρια, συνθέτις(;)

Από τις κορυφαίες γυναικείες φωνές του ρεμπέτικου. Εβραϊκής καταγωγής, εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη στα τέλη του 19ου αιώνα όπου εργάστηκε για μεγάλο διάστημα ως χορεύτρια. Στα μέσα του 1920 έρχεται στην Αθήνα και το 1929-1930 ξεκινά η δισκογραφική της καριέρα, που συνεχίστηκε ως τη δεκαετία του 1960. Συνεργάστηκε με κορυφαίους συνθέτες και τραγούδησε μερικές από τις μεγαλύτερες επιτυχίες. Οι ηχογραφήσεις της ξεπερνούν τα 350 τραγούδια και περιλαμβάνουν, εκτός από ρεμπέτικα, αμανέδες και δημοτικά.

Του ψαρά ο γιος (1932)
(ορχήστρα με αρμόνικα και κιθάρα)

 

Παραλλαγή του γνωστού παραδοσιακού τραγουδιού της Μικράς Ασίας και των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου από τη Ρόζα Εσκενάζυ (η οποία υπογράφει ως Δ. Γεωργιάδης, σύμφωνα με τα στοιχεία της Εταιρείας Προστασίας Πνευματικής Ιδιοκτησίας - ΑΕΠΙ). Το τραγούδι έχει καταγραφεί από τον Γιώργο Παχτίκο («260 δημώδη άσματα», Αθήνα 1905) με τίτλο «Εγώ 'μαι 'νού ψαρά παιδί» ως τραγούδι της Σιλυβρίας, των Σαράντα Εκκλησιών και του Πύργου Βουλγαρίας.

 Εγώ 'μαι 'νού ψαρά παιδί (Αντώνης Νταλγκας)

 

Πηγή: Π. Κουνάδης, «Τα Ρεμπέτικα», εκδ. «ΤΑ ΝΕΑ»

Λούντβιχ βαν Μπετόβεν - Τα ερείπια των Αθηνών

(Βόννη 1770 - Βιέννη 1827). Ο μεγαλύτερος ίσως συνθέτης όλων των εποχών. Παρά την κώφωσή του, καταξιώθηκε ως συνθέτης και ως κληρονόμος του Μότσαρτ και του βιεννέζικου κλασικισμού, αλλά και ως πρόδρομος του ρομαντισμού, με τα 17 κουαρτέτα εγχόρδων, τις 32 σονάτες για πιάνο, τα κοντσέρτα για πιάνο και τις εννιά συμφωνίες. Παιδί θαύμα (η πρώτη του συναυλία δόθηκε σε ηλικία 8 ετών)και οπαδός των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης, αντίθετος όμως της ναπολεόντειας ηγεμονίας.


Die Ruinen von Athens”, Op. 113
Το έργο αρχίζει με το ξύπνημα της προστάτιδας της πόλης των Αθηνών θεάς Αθηνάς η οποία έχει κοιμηθεί για 2.000 χρόνια, πιστεύοντας ότι έτσι θα τιμωρήσει τον εαυτό της επειδή δεν μπόρεσε να εμποδίσει την καταδίκη του Σωκράτη σε θάνατο.

La Cucaracha - Η κατσαρίδα (Ισπανία, Μεξικό)

Οι ρίζες του τραγουδιού είναι θολές και έλκονται από τον Πόλεμο της Γρανάδας στην Ισπανία του 1492. Αργότερα, μια νεότερη εκδοχή έρχεται από τους στίχους ενός Μεξικανού συγγραφέα και πολιτικού συντάκτη. Τραγουδήθηκε σαν ύμνος στο Μεξικό κατά τη διάρκεια της Μεξικανικής Επανάστασης (1910-1920) από τους Ζαπατίστας και στη συνέχεια έγινε δημοφιλές σε όλο τον κόσμο.
Το βίντεο επιλέχθηκε λόγω της αυθεντικότητας του τραγουδιού.

Bekledim de gelmedin (Τουρκία)

Συνθέτης:Yesari Asım Arsoy
Ένα από τα πιο αγαπημένα ερωτικά τουρκικά τραγούδια που έγινε γνωστό και στην Ελλάδα με τη φωνή του Στέλιου Καζαντίδη.

Περίμενα μα δεν ήρθες

Περίμενα μα δεν ήρθες
Δε γνώριζες την αγάπη μου;
Τo δάκρυ μου δεν το ’σβησες
Δεν μ’ αγάπησες καθόλου;
Πες μου, πες μου
Δεν μ’ αγάπησες καθόλου;
Δώσε μου ένα φιλί
Σε ικετεύω
Αγκάλιασέ με
Πάρε με στα χέρια σου
Πες μου, πες μου
Δεν μ’ αγάπησες καθόλου;

Μαντζουράνα - Γιώργος Παπασιδέρης

Το αγαπητό αυτό βότανο της μεσογειακής γης σε παραδοσιακό τραγούδι με έναν από τους πιο μεγάλους τραγουδιστές του είδους.
Ο Παπασίδερης (1902-1977) - πραγματικό όνομα Παπαϊσιδώρου - ξεκίνησε τραγουδώντας αμανέδες και ρεμπέτικα μεγάλων συνθετών προτού στραφεί στο δημοτικό τραγούδι. Ηχογράφησε και διέσωσε δεκάδες παλιά δημοτικά που θα είχαν περάσει στη λήθη και τους χάρισε «ζωήν αιώνιoν».

Βασίλης Τσιτσάνης

Ανήμερα του Αγίου Αθανασίου (18 Ιανουαρίου 1915) γεννήθηκε ο Βασίλης Τσιτσάνης, στα Τρίκαλα Θεσσαλίας. Εξ ου και το παρατσούκλι του «Βλάχος». Ήταν το τέταρτο από τα έξι παιδιά του Κώστα και της Βικτωρίας Τσιτσάνη. Οι γονείς του κατάγονταν από την Ήπειρο. Ο πατέρας του (τσαρουχάς το επάγγελμα) ήταν από το Μέτσοβο και η μητέρα του από τα Ζαγόρια.
Τα πρώτα μουσικά ακούσματα ήταν από μια ιταλική μάντολα που είχε ο πατέρας του, ο οποίος όταν τελείωνε τη δουλειά του, έπαιζε και τραγουδούσε κλέφτικα τραγούδια. Έτσι μπολιάστηκε μουσικά ο μικρός Βασίλης. Όταν τελείωσε το Δημοτικό άρχισε να παίζει με το μαντολίνο του πατέρα του. Σε κάποιες σχολικές γιορτές στα Τρίκαλα έπαιξε επίσημα κάποια κομμάτια με βιολί, ενώ διηύθυνε και σχολικές συναυλίες. Το 1927 πεθαίνει ο πατέρας του και ο Βασίλης Τσιτσάνης μπαίνει για τα καλά στη βιοπάλη της ζωής αλλά, παράλληλα, αρχίζει αθόρυβα, μα πολύ δημιουργικά, η πορεία του στη μουσική σκηνή. Τα πρώτα του μαθήματα πήρε από έναν Ιταλό μαέστρο, τον Γκιόσα, που εκείνη την περίοδο πήγαινε τα καλοκαίρια στα Τρίκαλα, με το Τρίο Μπαρόνι από τη Ρώμη. Ο Τσιτσάνης, 12 ετών, έπαιζε μαζί τους βιολί, στα διαλείμματα του κινηματογράφου «Πανελλήνιον», στις προβολές των βωβών ταινιών.

Ρούσα παπαδιά - Δόμνα Σαμίου

Παραδοσιακό τραγούδι της Ρούμελης και του Μοριά

Άντρα μου πάει (Ελληνόφωνη Κάτω Ιταλία)

Ο θρήνος (στη διάλεκτο Γκρίκο) της γυναίκας ενός Έλληνα της Κάτω Ιταλίας που έχει φύγει μετανάστης για να εξασφαλίσει τα προς το ζην της οικογένειάς του.

Μουσική -Στίχοι: Φράνκο Κορλιανό

Τέλω να μπισκεφτώ να μη πενσέφσω
να κλάφσω τσαι να γελάσω τέλω
αρτεβράι. Μα μάλι' αράτζια έβο
ε' να κανταλίσω στο φέγγο ε' να
φωνάσω ο άντρα μου πάει.
άντρα μου πάει-ʼντρα μου πάει.

Τσ'ε οι αντρώποι στε
μας πάνε στε ταράσσουνε ντ'άρτει
καλοί ους τωρούμε του σ'ένα
χρόνου.΄Ετο ε ζωή μα ε του,ε ζωή
Κριστέ μου;Μα πα τσαι στη
Γκερμάνια κλαίοντα μα πόνο.
Κλαίοντα μα πόνο-Κλαίοντα μα πόνο.

Τάτα γιατί εν να πάει,πέ μα γιατί;
Γιατί έτο έν'ναι ζωή μαρά παιδία
ο τεκούντη πολεμά τσ' ιδρώνει να
λιπαριάσει ου σινιούρου μου τη φατία.
Μου τη φατία-Μου τη φατία.

Στέκω τη μπάντα τσαι στέκω εντώ
σόνο.Στέω πουμμα σα τσαι στε,
πένσεω στο τρένο. Πένσεω στο
σκοτεινό και στη μινιέρα που
πολεμώντα ετσεί πεθαίνει ο γένο.
Πεθαίνει ο γένο-Πεθαίνει ο γένο

EL PASO DEL EBRO - Άι Καρμέλα (Ισπανία)

Αντιφασιστικό τραγούδι του Ισπανικού Εμφυλίου πολέμου (1936-1939), η μελωδία του οποίου στηρίζεται σε ένα παλιό φολκλορικό τραγούδι του 19ου αιώνα.

Ουσκουντάρα Γκιντέρκεν - Κατιμπίμ = Η Γραμματέας (Τουρκία)

Μουσταφά Καντιράλι (σόλο κλαρίνο) 

Η πόλη Ουσκουντάρ της Τουρκίας ήταν η αρχαία Χρυσόπολις, στην περιοχή της Βυθινίας, που ιδρύθηκε τον 7ο αι. π.Χ. Το όνομά της πιθανόν προέρχεται ή επειδή η Περσική Αυτοκρατορία είχε εκεί αποθέματα χρυσού ή ονομάσθηκε έτσι από τον Χρύση, γιο του Αγαμέμνονα και της Χρυσηίδας. Η πόλη ήταν σημαντικός διαμετακομιστικός σταθμός και ως λιμάνι διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο κατά τους Περσικούς Πολέμους. Το 410 π.Χ. τειχίσθηκε από τον Αθηναίο στρατηγό Αλκιβιάδη. Στα μεσαιωνικά χρόνια ονομάσθηκε Σκουτάριον από τους Ρωμαίους στρατιώτες οι οποίοι στρατοπέδευαν εκεί και ήταν γνωστοί για τις δερμάτινες ασπίδες τους (σκουτάρια).

Σαφιγέ Αϊλά (τραγούδι)

Καλίνκα (Ρωσία)

Ντέιβιντ Όιστραχ - Κοντσέρτο για βιολί του Τσαϊκόφσκι (3rd mov.)

Ο Λεονίντ Κόγκαν εκτελεί τον Ουγγρικό χορό Νο 4 - Μπραμς

Γιοχάνες Μπραμς - Ουγγρικός χορός Νο 5

Αντώνης Νταλγκάς - Πού να βρω γυναίκα να σου μοιάζει

Μάρκος Βαμβακάρης - Τα ζηλιάρικά σου μάτια

Μάρκος Βαμβακάρης - Νόστιμο τρελό μικρό μου

Μάρκος Βαμβακάρης - Μια μικροπαντρεμένη

Μάρκος Βαμβακάρης - Άδειασέ μου τη γωνιά

Μάρκος Βαμβακάρης - Ταξίμ Ζεϊμπέκικο

Δώδεκα χρόνους έκανα - Παραδοσιακό τραγούδι

Τραγουδάει ο αγαπημένος μου πατέρας σε μια σύναξη στην Κρανιά,
στου Σέρβου Αρκαδίας

---