TODAS AS MORTES DE MANUELA ABUÍN

As que pasaron os que quedaron, aínda nadie o sabe

Carmen Meaños Abuín

Manuela Abuín Pardo morreu o 19 de xuño de 1950 no manicomio de Conxo. Tres anos antes a súa filla Carmen foi visitala para dicirlle que casara, ela e mais Emilio foron de lúa de mel a Conxo para visitar a nai. Carmen aínda non tiña 19 anos e estaba chea de sufrir, chea de sufrir...

E a súa nai sufrira moito máis. Porque a súa nai, Manuela Abuín Pardo, xa morrera moito antes, o 15 de agosto de 1936, cando os falanxistas de Vilagarcía foron buscar ao seu home, Antonio Meaños, á casa de Carril na que vivían cos dous fillos, Carmen, que tiña oito anos, e Antonio, de seis.

Manuela Abuín Pardo
(Fondo Meaños Abuín, Proxecto Nomes e Voces)

Aquela noite de agosto levaron a Tucho cara ao escuro. Levaron a Tucho e a Luís Singul cara a aquela escuridade mesta e homicida dos camiños sen luz. E levaron tamén o pouco que había naquela casa humilde de mariñeiros, as novelas, a lámpada, o reloxo, uns patacóns... toda a pobreza e o orgullo daquela casa de xente honrada que arelaba unha vida mellor. Aquela noite de agosto, aqueles criminais levaron a paz e o sosego dunha muller coa vida arrebatada.

Manuela foi detrás deles, non paraba de berrar: -Leváronme a Tucho, leváronme a Tucho. Levou os nenos á casa da nai e pediulle á súa irmá Montserrat que fora con ela, que lle axudara a salvar ao home. Cando ían pola rúa da Roda sentiron os tiros e pouco despois atoparon os corpos de Antonio e de Luís. E Manuela sentiu que lle quitaban a vida tamén a ela, e ficou alí paralizada polo horror, afogada nunha mágoa infinita.

O medo era moi grande, tan grande como a dor, tan forte como a raiba. E os corpos ficaron tirados na escuridade até que ao día seguinte o pai de Manuela foi alí e recolleu con unha tristeza inmensa os miolos esparexidos e meteunos dentro da gorra. E cando chegou a camioneta e lle pediu aos gardas se podía taparlle a cara a Antonio con un pano branco, dixéronlle que non, que para onde o levaban ía ben así.

Despois daquel día Manuela Abuín comezou a travesía da dor, da coraxe e da loucura. A viaxe amarga da persecución, das irmáns rapadas, dos irmáns presos no Lazareto. E a decisión de nunca claudicar, de mirar cara a cara aos asasinos e chamarlles polo seu nome. E cada vez que vía aquel home, o veciño que foi á súa casa o 15 de agosto, cantáballe asasino, asasino, asasino...

Mais Manuela xa non seguiu vivindo, xa non foi a mesma. Ela que era unha nai agarimosa, namorada dos nenos, comezou a baterlles. E a tirar as cousas que había na casa; levaba a roupa ou os mobles e deixábaos abandonados nos camiños. Até que un día foi ao antigo Obelisco, que había alí un monumento a Calvo Sotelo, e esnaquizou as bombillas que o alumeaban. E entón metérona no cárcere e pouco despois levárona para Conxo.

Carmen Meaños
A Carrilla
(Fotografia de José Luiz Oubiña
do libro Matriarcas)

A súa filla Carmen traballou duro desde nena para gañar o necesario para ir visitar a nai. E cando casou foi con Emilio de lúa de mel a Conxo, foron os dous a estar con ela e a dicirlle que casaran. E alí estaba a súa nai, Manuela Abuín Pardo, tan fermosa e triste, cos anacos de xornal que recortaba porque dicía que os homes das fotografías eran o seu Antonio.

Manuela morreu por última vez o 19 de xuño de 1950, no manicomio de Conxo. Mais ficou aquí a súa filla Carmen Meaños Abuín, A Carrilla, para salvala da morte última, do esquecemento. Ficou Ela, con toda a coraxe e a lucidez, para contar o que pasara.

Carmen Meaños cos seus pais,
Antonio Meaños e Manuela Abuín

Carmen Meaños Abuín viviu todos os días da súa vida para honrar a memoria dos seus pais. Para que seguiran vivindo nela. Faloulles de Antonio e de Manuela aos fillos con enorme estima e dignidade. Estivo en todas as homenaxes ás vítimas da represión fascista, concedeu numerosas entrevistas, protagonizou reportaxes nos medios de comunicación, foi partícipe do Barco da memoria, reviviu unha e outra vez o sufrimento até esgotar as bágoas, e contou a historia dramática e heroica do seus pais e a súa propia no libro “Matriarcas”, de Montse Fajardo.

E entón dixo que xa podía morrer tranquila, como se cumprira unha promesa, unha arela gardada moi adentro, un soño sulagado no tempo interminábel de carraxe e de dor. Que os nomes do seu pai e de súa nai, que os nomes de Antonio Meaños Abelenda e Manuela Abuín Pardo, brillasen con luz propia na historia de Galiza, na historia do pobo traballador e valente. Como resplandecían nos seus ollos brillantes de bágoas e de orgullo.

Fontes:

Montse Fajardo: Matriarcas (capítulo dedicado a Carmen Meaños Abuín, A Carrilla), 2012.

Entrevista a Carmen Meaños Abuín (Arquivo de Margarita Teijeiro)

Entrevista a Dolores Abuín (Arquivo de Margarita Teijeiro).

 

EMILIA CABALEIRO AMOEDO

Emilia vivía en Cabeiro-Redondela, tiña 54 anos, era nai solteira e traballaba no campo co seu fillo, Antonio Cabaleiro Amoedo. Traballaban as terras e ían vender os froitos a Vigo e Redondela. Emilia e Antonio tiñan unha casa humilde no lugar da Igrexa, mais a súa era unha casa xenerosa, das que compartían a escaseza e a bondade.

Por iso Emilia Cabaleiro Amoedo procurou agocho nunha cova de Porto Cabeiro para catro homes de Vigo e Lavadores.  Eran os últimos meses de 1936, días de frío, de humidade, de voces baixas, de espreita e escuridade. Días de medo e de coraxe... Onde hai xentes solidarias hainas tamén delatoras. En Porto Cabeiro habíaas tamén. Coma aquel veciño ao axexo, enriba da cerdeira, seguindo os pasos de nai e fillo polo Camiño do Costal cara á casoupa onde estaba a cova.

O 13 de febreiro de 1937 decretouse a cacería humana. Unha numerosa comitiva terrorista –gardas civís, gardas cívicos, falanxistas- cercou o lugar. Chegaron de Vigo, de Lavadores, de Redondela... ao mando do sarxento da garda civil Miguel Marcos. Foron á casa de Emilia e Antonio, preguntáronlles quen estaba na cova, a quen lle levaban a comida, o tabaco e os xornais. Comezaron tres días de martirio.

Fernando Castro, de 25 anos, barbeiro, natural de Cangas e veciño de Casablanca (Vigo) conseguiu fuxir, gravemente ferido; o seu corpo apareceu nese mesmo día no monte de Negros. Os outros tres habitantes do refuxio foron detidos: Manuel Vázquez Lamas, de 30 anos, empregado de arbitrios, casado con Estrella Diez Piñeiro; Higinio Fernández, de 20 anos, zapateiro, de San Paio de Lavadores; e Antonio Alonso Comesaña, 29 anos, de Matamá, ebanista, casado con Irene Fernández.

Aqueles criminais –axentes da nova orde, do exército, da relixión e da familia- asañáronse con Antonia e co fillo. Non había límites para a aldraxe, para a humillación. Mais sobre todo non había límites para o terror, para os signos do medo. A mensaxe do horror, o aviso para quen protexía os perseguidos, ou pensaba facelo.

Os corpos de Manuel Vázquez Lamas, Higinio Fernández e Antonio Alonso Comesaña apareceron asasinados o día 16 de febreiro no Alto da Concheira, na parroquia de Chapela. Alí estaban tamén os corpos torturados, mutilados e acribillados de Emilia e Antonio. Conta a memoria do pobo que Emilia Cabaleiro Amoedo tiña os peitos seccionados, e que lle meteran na boca o pene e os testículos do seu fillo.


Fontes:

- Gonzalo Amoedo e Roberto Gil: Redondela, crónica dun tempo pasado, Ediciós do Castro, 2002.

- Juan Carlos Abad Gallego: Héroes o forajidos: fuxidos y guerrilleros antifranquistas en la comarca de Vigo, Instituto de Estudios Vigueses, 2005

- Entrevista a Clementina Villar Martínez (Proxecto Nomes e Voces)



 

A CASA DO CÓNSUL

Para Xosé Álvarez Castro, que deitou luz sobre as tebras dos Anos do medo. Por salvar tantas vidas da morte definitiva, o Esquecemento

Edmundo Nóvoa De María, cónsul de Uruguai en Vilagarcía, era nos anos 30 un home plenamente integrado na sociedade da vila arousá. Grande afeccionado ao deporte, tiña moi boa relación cos galeguistas e claras simpatías republicanas. Casara en 1914 coa pontevedresa Mercedes García Solla, e do matrimonio naceran varios fillos, entre eles Leopoldo, que co tempo será un dos máis grandes artistas da historia de Galiza.

Nos anos 30 Edmundo Nóvoa encargouse tamén do consulado da República Arxentina, debido ao falecemento do titular. A acumulación de traballo fixo que o seu fillo Leopoldo, que tiña 17 anos, axudara nas tarefas administrativas das dúas legacións. 

Imaxe de Vilagarcía no tempo en que
Edmundo Nóvoa exerceu como cónsul

Na incertidume das primeiras horas despois do levantamento militar en África, Edmundo Novoa utilizou as súas prerrogativas diplomáticas para protexer a destacados elementos dereitistas da vila, entre eles o Capital Bernal, amigo seu. Mais cando Galiza caiu nas mans dos militares golpistas, a actividade diplomática e solidaria do cónsul volcouse na protección dos amigos demócratas, republicanos e galeguistas.

Edmundo Novoa salvou moitas vidas. A súa foi casa refuxio de compatriotas e de galegos comprometidos coa causa da liberdade. Mais a algúns non os puido salvar. Adiantáronse os falanxistas, na noite azul das correaxes e das pistolas. Como a noite do 15 de agosto de 1936, cando lle rebentaron a cabeza a Manolo Rey, militante da CNT, empregado do consulado arxentino, de 44 anos, e a Ramón Abalo, o da Morenita, tipógrafo de 40 anos.

Belarmina Ordóñez traballaba na casa da nai de Manolo Rey López e unha leiteira avisouna de que apareceran dous corpos na vía do tren. Foi alí a velos, e só puido recoller na boina os miolos ciscados no chan. Aquela mañá voltou conmovida á casa de Carmen López, e antes de chegar parouna un garda civil que lle dixo que non chorara, que estaba prohibido chorar.

Na casa do cónsul buscou abeiro a súa sobriña Carmen Echevarría Novoa, irmán de José Echevarría Nóvoa, gobernador civil de Biscaia en xullo de 1936. Carmen refuxiouse en Vilagarcía porque á casa de Raxó na que a familia pasaba o verán chegara o aviso de que ían detela para rapala. Cando o capitán Bernal chegou á casa do cónsul preguntando por Carmen, Nóvoa díxolle que non saía de alí, que estaba baixo a protección do consulado. Edmundo Nóvoa negouse até en tres ocasións a entregar á súa sobriña mais as ameazas da garda civil obrigárono a ceder. E acordou que el mesmo lle cortaría o cabelo, para evitarlle a dor e a humillación de pasar polo cuartel. E entregoulle ao Capitán Bernal o cabelo rapado de Carmiña, como un trofeo de guerra, como proba daquel acto infame.

Despois trasladaron a Carmiña a Pontevedra e ela, os seus irmáns, a súa nai e un tío permaneceron tres anos incomunicados na súa casa, sen poder saír, coa radio confiscada e coa vixilancia permanente dos requetés e dos falanxistas que facían garda no portal e na entrada do piso.

A partir do verán do 36, Edmundo Nóvoa despregou unha intensa actividade solidaria desde o consulado para salvar vidas. Utilizaba o seu coche con bandeira diplomática para pasar a moitos perseguidos através da fronteira portuguesa, camiño da liberdade. Coma ao seu propio fillo Leopoldo, que marchou fuxindo da chamada do exército franquista e deixando atrás os cánticos tétricos das procesións no mencer, e a visión alucinante da cabeza desfigurada de Manolo Rei, compañeiro seu no consulado arxentino, tirado xunto á vía do tren.

A moitas outras persoas, o cónsul arranxoulles a documentación para que saisen en barco rumbo a América. Até que o goberno de Burgos lle retirou o exaequator e tivo que trasladarse a Porto, desde onde seguiu realizando xestións para axudar aos perseguidos a cruzar a fronteira.

Tempo despois, xa de volta en Montevideo, Edmundo Novoa recibiría unha grande homenaxe dos exilados galegos en Uruguai. Foi un acto de xustiza con aquel home valente, solidario e comprometido coa causa da República. Un nome, Edmundo Novoa De María, que merece un lugar de honra no memorial da dignidade, na historia da Galiza xenerosa, da Galiza resistente.

Fontes

-Entrevista a Leopoldo Nóvoa (Proxecto Nomes e Voces)
-Entrevista de Olalla Bouza a Belarmina Ordóñez (Arquivo de Margarita Teijeiro)
-Carlos Zubillaga Barrera: “El exilio gallego en Montevideo”, en O exilio galego de 1936, Ediciós do Castro, 2006