Urginea maritima (σκιλλοκρεμμύδα), για λευκά και γερά δόντια

Αμοργός 27/09/2007 Amorgos

Από τον Σεπτέμβριο αρχίζουν να ξεπετιούνται μέσα από την ξερή γή οι μεγάλοι βλαστοί της σκιλλοκρεμμύδας, με την πλούσια ταξιανθία τους και τα πολλά λευκά άνθη σε μορφή αστεριού. Η σκιλλοκρεμμύδα (Urginea maritima - ουρτζινέα η παράλια) είναι ένα πλατιά διεσπαρμένο φυτό. Παρά το επιστημονικό της όνομα (παράλια) φυτρώνει και στα βουνά, σε μέσα υψόμετρα.

Ο βολβός της σκιλλοκρεμύδας είναι ογκώδης και φτάνει σε διάμετρο τα 15 εκατοστά. Τα φύλλα της είναι λεία, πλατιά και λογχοειδή. Βγαίνουν τον χειμώνα σε δέσμη αλλά το καλοκαίρι ξεραίνονται και πέφτουν, λίγο πριν από την φθινοπωρινή άνθηση. Ο ανθοφόρος βλαστός είναι όρθιος, λεπτός, άφυλλος και κοκκινωπός. Τα άνθη, που σχηματίζουν πυκνή και μακρόστενη ταξιανθία, έχουν τέπαλα λευκά με ρόδινο νεύρο.  Είναι φυτό δηλητηριώδες αλλά χρησιμοποιείται σε πολλές φαρμακευτικές εφαρμογές, ήδη από την αρχαιότητα.

Στο κοινό σημερινό όνομα «σκιλλοκρεμμύδα» οι νεότεροι Έλληνες συνδυάζουν το αρχαίο όνομα «σκίλλη» με τη ρίζα του φυτού που μοιάζει με ένα μεγάλο κρεμμύδι. Άλλα λαϊκά ονόματα είναι ασκέλλα και κρεμμυδασκέλλα.  Είναι πολύ κοινό φυτό σε αμμώδεις και πετρώδεις τοποθεσίες. Επειδή είναι δηλητηριώδες το συναντάμε σε τεράστιους αριθμούς, αφού δεν μπορούν να το φάνε τα ζώα. Έχει σημαντικές φαρμακευτικές ιδιότητες, γνωστές από την αρχαιότητα. Ο Πυθαγόρας το χρησιμοποιούσε ως αλεξιφάρμακο. Ο βολβός της κρεμμυδασκέλλας έχει διουρητικές, αντιασθματικές, αποχρεμπτικές και καρδιοτονωτικές ιδιότητες. Η αντοχή της κρεμμυδασκέλλας σε δύσκολες οικολογικές συνθήκες οδήγησε τον ελληνικό λαό από την αρχαιότητα να την αναδείξει σε σύμβολο καλοτυχίας και αντοχής. Όπως και οι αρχαίοι έτσι και οι σύγχρονοι Έλληνες κρεμάνε έξω από το σπίτι τους μια κρεμμυδασκέλλα την πρωτοχρονιά για γούρι. Στις Κυκλάδες την χρησιμοποιούν Αύγουστο και Σεπτέμβριο ως στοιχείο για να προβλέψουν τον καιρό του χειμώνα. Αν η ταξιανθία με τα λουλούδια είναι όρθια, αυτό σημαίνει ότι ο χειμώνας θα είναι βροχερός.

Ο Γάλλος περιηγητής Σονινί (Sonnini de Manoncourt) γράφει στο χρονικό του ότι το 1779 που επισκέφθηκε την Αμοργό έμποροι από την Αγγλία φόρτωναν καραβιές με «εγγλέζικο χόρτο» (είδος βαφικού λειχήνα που απέδιδε κόκκινο χρώμα) και σκιλλοκρεμμύδες που, όπως γράφει, «είναι ένα φυτό που φυτρώνει ανάμεσα στους βράχους και θεραπεύει τους λειχήνες (έρπητες)».

Ο ίδιος ο Σονινί είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει τα λαμπρά αποτελέσματα της θεραπείας. Και γράφει πως χρησιμοποιούσαν οι νησιώτες τις σκιλλοκρεμμύδες. Έκοβαν ένα κομμάτι από τον βολβό κι έτριβαν με αυτό εκείνο το σημείο του δέρματος που έπασχε, αφού προηγουμένως το χάραζαν για να απορροφήσει καλύτερα τον χυμό. Έτσι εξαφανίζονταν εντελώς οι έρπητες.

«Αλλά στην χώρα των δεισιδαιμονιών», γράφει ο Σονινί, «δεν περιορίζονται μόνο στις εφαρμογές που επιβάλει η πρακτική εμπειρία. Αποδίδουν στην σκιλλοκρεμμύδα και την ιδιότητα να διατηρεί τα δόντια λευκά και ολόγερα. Τρίβοντάς τα με τον βολβό; Όχι. Μόλις δεις σκιλλοκρεμμύδα να φυτρώνει γονατίζεις και δαγκώνεις το φυλλαράκι που προβάλλει από το χώμα, άσπρο όπως είναι με μαύρες βούλες».

Το όνομα της σκιλλοκρεμμύδας είναι αρχαίο. Προέρχεται από την «σκίλλη». Ο Σονινί μας πληροφορεί ότι στα νησιά του Αιγαίου την ονόμαζαν επίσης «κουβαρόσκιλλα» και «αρχιδόσκιλλα», διατηρώντας βέβαια κυρίαρχο το αρχαίο όνομα «σκίλλη».

Αμοργός 23/11/2007Amorgos

Η ορχιδέα «καθρέφτης» και ο... όρχις του βασιλιά Φερδινάνδου

Ophrys speculum (Οφρύς η κατοπτρική)

Αυλίδα (Βοιωτία) 18/03/2009 Avlida (Viotia)

photo Nikos Nikitidis Νίκος Νικητίδης

Εκτός από τους... όρχεις των επισκόπων (κλικ εδώ για περισσότερα), το βασίλειο της ελληνικής φύσης περιλαμβάνει και... βασιλικούς όρχεις. Εξάλλου τι βασίλειο θα ‘τανε; Και στην περίπτωση των βασιλικών όρχεων έχουμε να κάνουμε με μια ελληνική ορχιδέα, με τη διαφορά ότι οι βασιλικοί όρχεις είναι βουλγαρικοί και ανήκουν στον  βασιλιά Φερδινάνδο Α’. Το θέμα περιπλέκεται γιατί στην ιστορία μας (εκτός από τους... όρχεις) πρωταγωνιστούν η εξάρτηση της επιστήμης από την πολιτική εξουσία και η γερμανοβουλγαρική κατοχή 1941-44 στην Ελλάδα.

Το κουβάρι της ιστορίας του όρχεως του «βασιλιά Φερδινάνδου» της Βουλγαρίας αρχίζει να ξετυλίγεται στην… Πορτογαλία.

Το 1800 ο Γερμανός φυσιοδίφης Λινκ (Link) περιγράφει μία ορχιδέα του γένους Οφρύς από την περιοχή της Λισαβόνας και της δίνει το όνομα «Οφρύς η κατοπτρική» (speculum), επειδή το άνθος της έχει μια γαλάζια γυαλιστερή επιφάνεια που μοιάζει με κάτοπτρο (καθρέφτη).

Το 1804 ο Πορτογάλος βοτανικός Μπροτέρο (Brotero) συλλέγει κοντά στην πόλη Κοΐμπρα  της Πορτογαλίας ένα παρόμοιο είδος που ονομάζει «Οφρύς η γυαλιστερή» (vernixia).

To 1806 ο Ιταλός φυσιοδίφης Μπερνάρντι (Bernardi) περιγράφει μια παρόμοια με τις προηγούμενες ορχιδέα από το Παλέρμο της Σικελίας και της δίνει το όνομα «Οφρύς η βλεφαριδωτή» (ciliata) από το πυκνό τρίχωμα που περιβάλλει το γλωσσίδιο του άνθους.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ξεσπάει ένας μάλλον ανούσιος πόλεμος για το ποια είναι η αποδεκτή ονομασία αυτών των φυτών. Το όνομα «Οφρύς η κατοπτρική» (speculum) κηρύσσεται παράνομο και επικρατεί η ονομασία «Οφρύς η γυαλιστερή» (vernixia).

Σήμερα τα πράγματα έχουν απλοποιηθεί. Σύμφωνα με τον Βέλγο ειδικό Πιέρ Ντελφόρζ (P. Delforge) η Ophrys vernixia (Οφρύς η γυαλιστερή) ευδοκιμεί σε Πορτογαλία και Ισπανία. Και η Ophrys speculum (Οφρύς η κατοπτρική), που είναι παρόμοια αλλά έχει πιο στρογγυλό γλωσσάριο, εξαπλώνεται στην Κεντρική και Ανατολική Μεσόγειο. Στην χώρα μας την βρίσκουμε συχνά στη νότια Ελλάδα, με εξαίρεση την Κρήτη. Ακόμα καλύτερα απλοποίησε την κατάσταση ο Γερμανός βοτανικός Βέρνερ Γκρόιτερ (Werner Greuter), που πρότεινε μια ονομασία, την Ophrys speculum, που έγινε αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα.

Και στο σημείο αυτό της ιστορίας μας εμφανίζεται ο «όρχις του βασιλιά Φερδινάνδου» για να μας δείξει ότι η επιστημονική κοινότητα δεν είναι ανεξάρτητη από την πολιτική εξουσία, την οποία μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις υπηρετεί.

Το 1943 κι ενώ η Ελλάδα στενάζει από τη γερμανική μπότα και η Μακεδονία από την απάνθρωπη βουλγαρική κατοχή, δύο βοτανικοί επιστήμονες από τις δύο συμμαχικές χώρες του ναζιστικού Άξονα ανακοινώνουν μία νέα ορχιδέα από την Ελλάδα. Ο Βούλγαρος Μπόρις Αχτάρωφ (Achtaroff) και ο Γερμανός Β. Κέλερερ (Kellerer) περιγράφουν το 1943 μία νέα ορχιδέα από την Ρόδο και της δίνουν το όνομα «Οφρύς του βασιλιά Φερδινάνδου» (Ophrys regis-ferdinandi), για να τιμήσουν τον τότε βασιλιά της Βουλγαρίας Φερδινάνδο Α’ (1861-1945).

Η ελληνική ορχιδέα του… Βούλγαρου βασιλιά Φερδινάνδου, είναι παρόμοια με την Ophrys speculum (κατοπτρική) αλλά έχει πιο μακρόστενο γλωσσάριο κι έτσι αποτελεί ξεχωριστό είδος. Και οι δύο μιμούνται είδη σκαθαριών που έχουν γυαλιστερό κέλυφος.  Η εξέλιξη στο Αιγαίο παρουσιάζει πολύ πιο πλούσια βιοποικιλότητα από την υπόλοιπη Μεσόγειο, κι έτσι δίπλα στην Ophrys speculum (κατοπτρική) προστέθηκε ένα παρόμοιο αλλά νέο είδος, το οποίο η ναζιστική περίοδος της γερμανικής επιστήμης αφιέρωσε στον σύμμαχο βασιλιά της Βουλγαρίας. Μέσα από το συντεχνιακό σύστημα ονοματοδοσίας των φυτών, το ιερατείο των βοτανικών συνεχίζει ένα φυτό του Αιγαίου που ανθίζει σε Ρόδο, Σύμη, Τήλο, Σάμο και Χίο να το ονομάζει ορχιδέα του Βούλγαρου βασιλιά Φερδινάνδου, με περιγραφή από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Προφανώς γιατί η επιστήμη είναι... ανεξάρτητη από τις πολιτικές εξουσίες και σκοπιμότητες.

Η περίπτωση του Βούλγαρου βασιλιά δεν είναι η μοναδική. Η ταλαιπωρία της ελληνικής φύσης με ονόματα βασιλιάδων, συγγενών, φίλων αλλά και πολυεθνικών εταιρειών έχει πολλά επεισόδια. Αλλά περί αυτών σε κάποια μελλοντική ανάρτηση...

Ophrys regis-ferdinandi (Οφρύς του βασιλιά Φερδινάνδου)

Ρόδος 31/03/2007 Rodos

photo Zissis Antnopoulos Ζήσης Αντωνόπουλος

Μανδραγόρας (Mandragora autumnalis) ένα ανθρωπόμορφο δηλητήριο

Κάστρο Ρεθύμνου 31/01/2011 Castle of Rethymnon

Ο μανδραγόρας είναι ένα ισχυρά δηλητηριώδες φυτό με πολλές ιστορίες στην μαγεία, την μυθολογία, την φαρμακευτική, την ιατρική και την γλωσσολογία. Ας ρίξουμε πρώτα μια ματιά στα βοτανικά του χαρακτηριστικά. 

Ο Μανδραγόρας ο φθινοπωρινός [ Mandragora autumnalis Bertol., 1820 και συνώνυμο Mandragora officinarum (=φαρμακευτικός) ] είναι ένα φυτό πολύ κοινό στην Ελλάδα. Το βρίσκουμε στην ηπειρωτική Ελλάδα από την Θεσσαλία και νοτιότερα, στα νησιά και την Κρήτη

Φυτρώνει σε πετρώδεις θέσεις (όπως αυτή της φωτογραφίας από το κάστρο του Ρέθυμνου) και χέρσα χωράφια. Τα φύλλα είναι πολύ μεγάλα και σχηματίζουν ρόδακα. Από το κέντρο του ρόδακα αναπτύσσονται τα μικρά κυανά-ιώδη άνθη με εμφανείς νευρώσεις σαν φλέβες.

Οι καρποί του είναι κίτρινες ράγες σε σχήμα μικρού μήλου, ένα χαρακτηριστικό που οδήγησε τον Διοσκουρίδη να ονομάσει το φυτό «αντίμηλον». (Δεξιά στην εικόνα φαίνονται όλα τα μέρη του φυτού με τους καρπούς). Το συναντάμε φυτρωμένο, ανθισμένο ή καρπισμένο στην μεγαλύτερη διάρκεια του έτους με εξαίρεση το καλοκαίρι. Η ρίζα του μανδραγόρα είναι σαρκώδης, μεγάλη, κάθετη, διχαλωτή από ένα σημείο και ανθρωπόμορφη σύμφωνα με την λαϊκή παρατηρητικότητα. Με την χαρακτηριστική ανθρωπόμορφη ρίζα του πέρασε από τα πανάρχαια χρόνια στον χώρο της μαγείας.

Η ρίζα του μανδραγόρα περιέχει ατροπίνη, υοσκυαμίνη, σκοπολαμίνη, μανδραγορίνη που είναι ισχυρές κατευναστικές ουσίες. Έτσι θεωρείται από τα περισσότερο τοξικά φυτά της ελληνικής χλωρίδας. Έχει πολλές φαρμακευτικές ιδιότητες (είναι και ομοιοπαθητικό) αλλά δεν χρησιμοποιείται πολύ από την λαϊκή ιατρική (που είναι συνέχεια της αρχαίας) και για την ισχυρή τοξικότητά του αλλά και διότι το ξερίζωμά του έχει συνδεθεί με ένα σωρό δεισιδαιμονίες και μαγικές πρακτικές.

Από την αρχαιότητα, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε άλλες χώρες, πιστευόταν ότι ο μανδραγόρας είχε σχέση με τις σκοτεινές υποχθόνιες δυνάμεις, λόγω της διχαλωτής ρίζας του που της έδιναν ανθρωπόμορφη διάσταση. Έτσι φρόντιζαν να ξεριζώνουν την ρίζα τα μεσάνυχτα κι αφού ακολουθούσαν ορισμένες τελετουργίες. Δεν έπρεπε να έρθει ανθρώπινο χέρι σε επαφή με τον μανδραγόρα, γι΄αυτό και επινοούσαν διάφορες μαγικές πρακτικές για να τον ξεριζώσουν. Ιδιαίτερα στον Μεσαίωνα, από την περίοδο του οποίου έχουμε πολλές εικόνες σε χειρόγραφα με ανθρωπόμορφους μανδραγόρες, το φυτό κυριαρχούσε στις δεισιδαιμονίες και την μαγεία.

Επιστρέφουμε στην χώρα μας. Πολύ σύντομα η λαϊκή γνώση για τις ναρκωτικές και κατευναστικές ιδιότητες του μανδραγόρα πέρασε στην πρακτική και τα φάρμακα των αρχαίων Ελλήνων ιατρών. Ο Διοσκουρίδης (4. 76) έδινε στους ασθενείς του κρασί με λίγο χυμό από ρίζα μανδραγόρα για να τους ρίξει σε βαθύ ύπνο και να μπορέσει να καυτηριάσει τις πληγές τους ή να κάνει πολυπλοκότερες επεμβάσεις. Χρειαζόταν όμως μεγάλη εμπειρία στην δοσολογία και τις χρήσεις του μανδραγόρα, γιατί η επίδραση του  μπορεί να ήταν ανεπαρκής ή πολύ δυνατή κι άρα επικίνδυνη και θανατηφόρα. Γι' αυτό και οι χειρουργοί έδεναν καλού κακού τους ασθενείς στα κρεβάτια τους. Η πρακτική αυτή δεν άλλαξε μέχρι το 1846, όταν εφαρμόστηκε η νάρκωση με αιθέρα. Η Ελληνική Αναισθησιολογική Εταιρεία είχε παλιότερα σαν έμβλημά της τον μανδραγόρα.

Βεβαίως, η ιστορία του μανδραγόρα έχει και το γλωσσολογικό της μέρος. Η αρχαία λέξη μανδραγόρας θεωρείται ότι αναφέρεται στο όνομα κάποιου γιατρού, ο οποίος φαίνεται ότι έκανε εκτεταμένη χρήση του φυτού και είχε επιτυχίες. Κατά μία άλλη εκδοχή πρόερχεται από το περσικό όνομα mardum guis (=φυτό του ανθρώπου), που πέρασε σε άλλες γλώσσες και στην ελληνική. Αυτή η δεύτερη ετυμολογική εκδοχή πάσχει (όπως γίνεται με τα ελληνικά ονόματα άλλων φυτών) από λογική ασυνέπεια. Πως είναι δυνατόν ένα τόσο πολύ κοινό φυτό, όπως είναι ο μανδραγόρας, να ονομάστηκε από ένα γλωσσικό δάνειο και από μια χώρα που βρίσκεται τόσο μακριά; Και σήμερα πάντως η κοινή του ονομασία στην Ελλάδα παραμένει «μανδραγόρας». 

Αμοργός 10/12/2005 Amorgos

Mesotriton alpestris αλπικός τρίτωνας

Σμόλικας 30/07/2011 Smolikas

Ο Mesotriton alpestris Laurenti 1768 (συνώνυμο Τriturus alpestris) εξαπλώνεται στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, από τη νότια Δανία ως την Ουκρανία και από τη βόρεια Ισπανία ως τα Βαλκάνια. Στην Ελλάδα εξαπλώνεται στην οροσειρά της Πίνδου, σε μικρό τμήμα της Ροδόπης και στα βουνά της Βόρειας Πελοποννήσου σε υψόμετρα πάνω από τα 700 m. Οι πληθυσμοί της Ελλάδας παρουσιάζουν φαινόμενα γεωγραφικής απομόνωσης και ενδογαμίας. Γι' αυτό και αποτελούν το ξεχωριστό υποείδος Mesotriton alpestris velouchiensis (Wolterstorff 1935). Τα κοινά ελληνικά του ονόματα είναι «αλπικός τρίτωνας» και «βουνοτρίτωνας». Ζει σε μόνιμους ή εποχιακούς υγρότοπους με κρύο και διαυγές νερό και σε υψόμετρα 700 έως 2400 m. Κίνδυνοι μείωσης αντιμετωπίζουν οι πληθυσμοί της Πελοποννήσου και της Ανατολικής Στερεάς, ενώ το είδος έχει εξαφανιστεί από το Παναχαϊκό όρος. Ευαίσθητοι είναι και οι πληθυσμοί στις Δρακολίμνες του Σμόλικα και της Τύμφης. Ο αλπικός τρίτωνας περιλαμβάνεται στο Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας (εκδ. 2009).

Η Δρακολίμνη του Σμόλικα