Θεϊκή αποκάλυψη στον πολυθεϊσμό και στον μονοθεϊσμό. Δράση, Λόγος και συνέχεια.

Περί Αποκαλύψεων

 Υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις λέξεων, στις οποίες μια συγκεκριμένη έννοια τους, λόγω κάποιων ιδιαίτερων συνθηκών, επικρατεί τόσο των άλλων ώστε τελικά όχι μόνο να ταυτίζεται με αυτήν αλλά και να αποτρέπει σε κάποιο βαθμό τις άλλες χρήσεις τις οποίες θα μπορούσε να έχει. Ένα πολύ καλό παράδειγμα τέτοιας λέξης είναι η αποκάλυψη. Ενώ γενικά σημαίνει την πράξη του να εμφανίζει κάποιος κάτι κρυμμένο, στην θεολογία όπου και γράφεται με κεφαλαίο γράμμα ταυτίζεται με την θεϊκή Αποκάλυψη των μονοθεϊστικών θρησκειών. Η Αποκάλυψη του Γιαχβέ είναι μάλιστα  τόσο σημαντικό και ουσιαστικό χαρακτηριστικό για τις τρεις βασικές εκφράσεις του μονοθεϊσμού (Ιουδαϊσμό, Ισλάμ, Χριστιανισμό) που συχνά χαρακτηρίζονται ως οι Αποκαλυπτικές θρησκείες. 

Η Αποκάλυψη στον μονοθεϊσμό

Προσπαθώντας να δούμε από πού ξεκινάει αυτό, εύκολα διακρίνουμε το χαρακτηριστικό της εξωκοσμικότητας του μονοθεϊστικού θεού. Ως τέτοιος δεν είναι «κανονικά» προσβάσιμος από τους ανθρώπους επομένως σε εξαιρετικές περιπτώσεις αποκαλύπτετε σε κάποιους εκλεκτούς (αλλιώς δεν θα τον γνωρίζαμε κάν). Ταυτόχρονα, ίσως για τον ίδιο λόγο της εξωκοσμικότητας του, η πράξη της αποκάλυψης ανήκει αποκλειστικά σε αυτόν και δεν σχετίζεται καθόλου με τους πιστούς τους, δηλαδή δεν είναι μια κίνηση από αυτούς προς αυτόν, μια προσπάθεια με διάφορα μέσα να τον αποκαλύψουν, αλλά μια επιλογή δική του σε ποιους πότε και γιατί θα αποκαλυφθεί. Έτσι η ίδια του η ύπαρξη καθίσταται άρρηκτα συνδεδεμένη με την πράξη της αποκάλυψης. Καθώς μάλιστα δεν υπάρχει μια τεχνική ή μέθοδος ή κάποιοι κανόνες με τους οποίους οι πιστοί θα μπορούσαν να προσπαθήσουν να τον αποκαλύψουν από την μεριά τους, η γνώση για την ύπαρξη του βασίζεται αποκλειστικά στους εκλεκτούς στους οποίους έχει αποκαλυφθεί. 

Ίσως να περιμέναμε, εφ’ όσον η πράξη επαφίεται αποκλειστικά στον θεό του μονοθεισμού να αποκαλυπτόταν συχνά ώστε να μπορούν οι πιστοί του να τον γνωρίσουν. Αντιθέτως, οι αποκαλυπτικές του πράξεις είναι ελάχιστες, μοναδικές όπως και αυτός. Εκτός αυτού ακολουθούν μια προδιαγραμμένη πορεία η οποία προϊδεάζει για τις διαθέσεις του. Εμφανίστηκε στον Μωυσή για να του δώσει τις εντολές (ή έτσι είπε ο Μωυσής), σε κάποιους σημαντικούς μυθικούς ιουδαίους (ή έτσι μας λέει η βίβλος), σε κάποιους προφήτες και τελευταία φορά μέσω του Υιού του Τζεσουά. Μετά τον Ιησού των χριστιανών (διαφωνούν και οι Εβραίοι και οι Ισλαμιστές) δεν υπάρχει κανείς άλλος προφήτης και αναμένεται να ξανα-αποκαλυφθεί στην Δευτέρα παρουσία όποτε αυτή γίνει.  Έτσι αυτά τα τρία ας πούμε σημεία στον γραμμικό χρόνο (ο νόμος, ο υιός και η τελική κρίση) ορίζουν την θεία αποκάλυψη άπαξ και δια παντός.

Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι η «αυθεντική» (για το μονοθεϊστικό δόγμα) αποκαλυπτική γνώση για τον θεό να δίνεται πάντα από δεύτερο χέρι εν αναμονή της τελικής που θα «δουν» όλοι. Δεν υπάρχει άμεση επαφή παρά μόνο μέσα από τον νόμο, το βιβλίο, τους εκλεκτούς κτλ. Μάλιστα επειδή όπως είπαμε η ύπαρξη του όλη βασίζεται στην αποκάλυψη γρήγορα στην ιστορία αυτών των θρησκειών – και θα εστιάσω στον χριστιανισμό- κανονικοποιήθηκε και η συνέχεια της γνώσης για αυτόν. Χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη τα πολιτικές και άλλες συνθήκες οι οποίες σίγουρα έπαιξαν τον ρόλο τους, βλέπουμε πως η όλη ιεραρχική δόμηση πχ της εκκλησίας βασίζεται στην διατήρηση της συνέχειας των αποστολικών θρόνων (τους οποίους ίδρυσαν οι απόστολοι, δηλαδή το δεύτερο χέρι, της δεύτερης επαφής, με την δευτέρου τύπου αποκάλυψη), την διατήρηση του απαράλλαχτου του νόμου (παρά του ότι ακόμα και την εποχή που δόθηκε σε σχέση με άλλους πολιτισμούς θα χαρακτηρίζονταν το λιγότερο παιδιάστικος), την διατήρηση του βιβλίου (γι’ αυτό επίσης οι συγκεκριμένες θρησκείες ονομάζονται και θρησκείες του βιβλίου, Τορά, Βίβλος, Κοράνι). Οι πιστοί λοιπόν πρέπει να επαφίενται στην ιεραρχική δομή και στα παραδεδομένα/αποκαλυμμένα από δεύτερο χέρι ελπίζοντας πως κάποια στιγμή, κατά την τρίτη όπως είπαμε μοναδική στιγμή, θα συμμετέχουν και αυτοί της αποκάλυψης. Βασίζονται στον Λόγο και στον λόγο τρίτων.

Αποκαλύψεις στον πολυθεϊσμό

Επιστρέφοντας τώρα στον αρχικό προβληματισμό της χρήσης της λέξης, ίσως αναρωτιόμαστε αν δεν έχουν και οι άλλες θρησκείες και δη ο πολυθεϊσμός που μας ενδιαφέρει εδώ, θεϊκή αποκάλυψη με την ευρύτερη έννοια. Αν δεχτούμε τη γνωστή ρήση του Ηράκλειτου «Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί» αλλά και την ανθρώπινη εμπειρία τότε φυσικά και έχουν. Καθώς, όμως λόγω της ταύτισης που αναφέραμε αρχικά, την λέξη την έχουμε συνδυάσει εξολοκλήρου με τον μονοθεϊσμό καλό θα ήταν να δούμε τις διαφορές. 

Ο Θαλής μας άφησε παρακαταθήκη την άποψη πως «πάντα πλήρη θεών», χαρακτηριστικό γνώρισμα του πανθεϊσμού και του πολυθεϊσμού. Ως εκ τούτου δεν έχουμε το χαρακτηριστικό της εξωκοσμικότητας και του «Αλλου» που παρουσιάζεται στον μονοθεϊσμό και καθορίζει την έννοια της Αποκάλυψης εκεί.  Για τους πολυθεϊστές η παρουσία των θεών ανιχνεύεται παντού και αυτοί είναι προσβάσιμοι σε πολλά επίπεδα τα οποία διασταυρώνονται με το δικό μας. Καθώς, όμως, και εμείς είμαστε μέρη της φύσης και η φύση αρέσκεται στο κρυπτόν χρειάζεται και σε αυτή την περίπτωση μια πράξη για το γεγονός της αποκάλυψης. Και εδώ εισερχόμαστε στις ουσιαστικές διαφορές. 

Η πράξη της αποκάλυψης για τους πολυθεϊστές δεν είναι μοναδική ευχέρεια και καπρίτσιο των θεών, αφού αυτοί εξάλλου βρίσκονται παντού, ούτε αποκλειστικά επιλογή δική τους. Είναι επιλογή και δική μας των ανθρώπων. Ως εκ τούτου οι στιγμές της αποκάλυψης για τις πολυθεϊστικές θρησκείες δεν είναι ούτε μοναδικές, μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, ούτε εξαντλούνται σε μια προδιαγραμμένη πορεία στον γραμμικό χρόνο. Επίσης δεν είναι μόνο έμμεσες αλλά συχνά άμεσες.  Αυτή η αμεσότητα είναι που προσδιορίζει και την κατά κυριολεξία (γιατί αντιστοίχως στον χριστιανισμό πρόκειται περί φιλολογικού  ευφημισμού ή παραβολής) αναγνώριση Φίλων θεών, θεών Γονέων, θεών Σωτήρων. 

Λογικό συνεπακόλουθο των παραπάνω, εκτός της αμεσότητας, είναι η ποικιλομορφία των μεθόδων της αποκάλυψης στις πολυθεϊστικές θρησκείες. Καθώς οι άνθρωποι διαφέρουν (όπως επίσης και οι θεοί), υπάρχουν και πολλές πρακτικές αποκάλυψης, τόσα μονοπάτια όσοι και άνθρωποι απαντάει ο πολυθεϊσμός. Επιπροσθέτως δεν βρίσκουμε εδώ την πίστη στον λόγο αλλά την πράξη και το δρώμενο. Από την μία, οι θεοί αποκαλύπτονται μέσω των δικών μας πράξεων και πρακτικών (το να είμαστε «ανοιχτοί» σε αυτούς θα έλεγα πως είναι η πρώτη πράξη)  και από την άλλη όταν υπάρχει δια μεταβίβασης μια μέθοδος αυτή είναι δρώμενο και όχι λόγος. Δεν είναι δηλαδή μια γνώση από δεύτερο, τρίτο χέρι αλλά εξίσου άμεση η οποία απλά πραγματοποιείται μέσω της καθοδήγησης κάποιου που προηγείται στο μονοπάτι, όπως για παράδειγμα στα μυστήρια (μια τέτοιου τύπου εξάλλου καθολική όμως καθοδήγηση είναι η ίδια η παράδοση και οι πρακτικές της). Ο επόπτης, ο ήδη μυημένος δεν μεταφέρει απλά το «γεγονός» μιας κάποιας, κάποτε, θείας αποκάλυψης στον μυούμενο αλλά τον οδηγεί στο να βιώσει και αυτός την ίδια αποκάλυψη. Και αυτή η βοήθεια δεν είναι καν χαρακτηριστική, πόσο μάλλον απαραίτητη για την θεϊκή αποκάλυψη στον πολυθεϊσμό. Για τους ίδιους λόγους, οι πολυθεϊστές δεν βασίζονται σε ένα βιβλίο, ούτε σε μια ιεραρχία όπως αυτή που περιγράψαμε παραπάνω. Τελικά επειδή η αποκάλυψη των θεών στον πολυθεϊσμό δεν είναι ούτε κάτι σπάνιο, ούτε κάτι μοναδικό, ούτε ζήτημα καλής πίστης αλλά πράξης,  κοινό κτήμα και δεδομένο δηλαδή, δεν δίνεται σε αυτήν τόση σημασία (παρ’ ότι αντιθέτως θα λέγαμε οτί σε αυτόν είναι που συμβαίνει χαρακτηριστικά), οπότε και καταλήγουμε δια της αδιαφορίας στο σύνηθες να «Βλέπουμε» ως «αποκαλυπτικό» τον μονοθεισμό που λόγω έλλειψης η λέξη λαμβάνει δυσανάλογες με την πραγματικότητα διαστάσεις.

Αλήθεια και επιβίωση

Ένα ακόμα ουσιαστικότερο ζήτημα μπορεί να προκύψει όταν κοιτάξουμε τα συνεπακόλουθα των παραπάνω διαφοροποιήσεων στην αντίληψη και την πραγματικότητα της κάθε θρησκείας. 

Πρώτον αν θέλαμε να αναφερθούμε στο ζήτημα της «Αλήθειας», μάλλον θα ήταν λογικότερο να την διακρίνουμε στις περιπτώσεις όπου αυτή είναι προσβάσιμη σε όλους αντί για μερικούς, εκεί όπου κατακτάται με δικές μας δυνάμεις και εκεί όπου η επιλογή για να διακριθεί ορίζεται από τις πράξεις (μας) και όχι από τον λόγο (των άλλων). Δεν υπάρχει εξάλλου καλύτερη απόδειξη τούτου από την ομοιότητα των πολυθειστικών απόψεων, ανεξαρτήτως τόπου, χρόνου και φυλής (εφ’ όσον βέβαια διακρίνουμε μέσα από τα κοινωνικά, πολιτικά, γεωγραφικά κ.α πέπλα). Αντιθέτως η μοναδικότητα της μονοθεϊστικής άποψης θα έπρεπε κατ’ ευθείαν να μας προϊδεάζει για το ποσοστό αλήθειας που κάποιες μοναδικές αποκαλύψεις τις οποίες γνωρίζουμε από δεύτερο (και τρίτο και τέταρτο και…) χέρι, περιέχουν.

Έπειτα τίθεται το θέμα της επιβίωσης. Αν κάτι επαφίεται στον λόγο ορισμένων περί κάποιων ιδιαίτερων αποκαλύψεων και στην αδιάσπαστη συνέχεια όλου αυτού του κατασκευάσματος τότε μόλις εκλείψει, για οποιονδήποτε λόγο η βάση στήριξης του οικοδομήματος αυτό θα πέσει, θα επιστρέψει στην σκόνη σαν να μην υπήρξε ποτέ. Εξ’ ού και οι παραπάνω συνθήκες και παράγοντες πρέπει στον μονοθεισμό να είναι υπό συνεχή έλεγχο και φροντίδα. Είναι θέμα επιβίωσης (Παράδειγμα το άγχος για το χαμένο όνομα του Γιαχβέ και την μαγική αντίληψη που αυτό γεννά που αναφέραμε σε άλλο άρθρο). 

Ο πολυθεϊσμός αντιθέτως, καθώς δεν βασίζεται υπαρξιακά σε τίποτα από τα παραπάνω, παρά η αλήθεια του προκύπτει αυθορμήτως, αμέσως και οπουδήποτε, είναι ουσιαστικά Αθάνατος, (όσο αθάνατοι είναι οι θεοί και η φύση στην οποία οι άνθρωποι υπάρχουμε). Δεν μπορεί να εκλείψει, να καταστραφεί, να μην υπάρξει. Υπήρχε πάντα, δεν μπορεί να μην υπάρξει. Οπότε ουδέποτε χρειάστηκε κάποια φροντίδα ή έλεγχο, συντήρησης ή διατήρησης «του βιβλίου» ή της «συνέχειας». Απόδειξη πως παρά τις μεθοδευμένες και καθολικές εξοντώσεις των παγανιστικών βιβλίων, των παγανιστικών ναών, των παγανιστικών ιερατείων συνεχίζει την ύπαρξη του από τις μυθικές απαρχές μέχρι σήμερα φανερώνοντας στις ατελείωτες αποκαλύψεις του, ότι χρειάζεται να αποκαλυφθεί.

 Έχοντας αναφερθεί στα παραπάνω γενικά και έχοντας δει πως κάποιες ουσιαστικές διαφοροποιήσεις της κοσμοαντίληψης μεταξύ πολυθεϊσμού και μονοθεϊσμού διαμόρφωσαν τα δύο συστήματα, ας περάσουμε σε κάτι ειδικό και επίκαιρο το οποίο αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον υπό το πρίσμα των ανωτέρω. 

Προς αναζήτηση της "συνέχειας"

Υπάρχει τα τελευταία χρόνια σε αρκετούς κύκλους εθνικών της Ελλάδας ένα άγχος «απόδειξης» μια τέτοιας αδιάσπαστης ιστορικής συνέχειας του Ελληνικού πολυθεϊσμού σαν να πιστεύουν δηλαδή, αντίθετα με τα παραπάνω, πως ένα σύστημα βασισμένο στην αβίαστη και πάντα προσβάσιμη αλήθεια (ή θεϊκή αποκάλυψη) μπορεί να εκλείψει. Προφανώς η επισήμανση δεν είναι για τις περιπτώσεις κατά τις οποίες ίσως κάποιος σκεφτεί τι ωραίο ή χρήσιμο που είναι να υπάρχει συνέχεια, αλλά όταν κάποιος θεωρήσει μια τέτοιου τύπου «συνέχεια» απαραίτητη για την ύπαρξη του πολυθεϊσμού, απαραίτητη όπως δηλαδή και στην μονοθεϊστική αντίληψη την οποία εξετάσαμε παραπάνω. Μάλιστα, η πηγή αυτής της ανάγκης ή άγχους ίσως να οφείλεται στην ίδια την χριστιανική αντίληψη η οποία ερχόμενη αντιμέτωπη ακόμη και σήμερα αναφωνεί « μα καλά εσάς δεν σας φάγαμε τόσα χρόνια πριν;» και αδυνατεί να καταλάβει, κρίνοντας εξ’ ιδίων τα αλλότρια πως γίνεται να υπάρχει πολυθεϊσμός με τα βιβλία καμένα, με τους ναούς ριγμένους στο έδαφος, με τους ιερείς σφαγιασμένους κτλ. Ίσως δηλαδή κάποιοι να προσπαθούν να απαντήσουν στην χριστιανική άποψη με την ίδια λογική, η οποία όμως δεν θα έπρεπε να έχει κανένα νόημα στους πολυθεϊστές με άμεση πρόσβαση στην αλήθεια τους και για τους οποίους η απάντηση είναι πολύ απλή: «Όσο και να κάψετε και να γκρεμίσετε και να σκοτώσετε δεν γίνεται να μην υπάρξουμε.»

Αναπαράγοντας τα άγχη του μονοθεϊσμού

Όπως και να έχει, ιστορικά και πέραν του κλασικού μονοθεϊσμού, προσωπικά διακρίνω αυτή την αντίληψη κυρίαρχη στα πνευματιστικά, μυστηριακά ρεύματα των προηγούμενων αιώνων (ακριβώς ίσως γιατί γεννήθηκαν μέσα από τον μονοθεισμό). Η ανάγκη ύπαρξης αδιάρρηκτων δεσμών προσωπικής, δηλαδή ατομικοτήτων, συνέχειας στην σκέψη των θεοσοφιστών (η κρυμμένη λευκή αδελφότητα), των διαφόρων μυστικών εταιριών κτλ είναι κάτι δεδομένο για τα ρεύματα της εποχής. Στις περισσότερες αν όχι όλες τις περιπτώσεις η ψυχωτική αυτή ανάγκη τέτοιου τύπου «συνέχειας», δημιούργησε τραγελαφικές γελοιότητες, όπως την κατασκευή σύγχρονων «αρχαίων ιερών βιβλίων», την κατασκευή μυστικών επιβιώσεων και άλλα πολλά, τα οποία όπως και στον μονοθεϊσμό βασίζονται στον λόγο. Ιδιαίτερη αξία έχει να αναφερθούμε σε μια περίπτωση παραδοσιακρατών μαθητών του Guenon η οποία δείχνει που μπορεί να φτάσει το θέμα, όταν κάποιος ξεκινά με λάθος βάση. 

Ο Guenon, πνευματικός πατέρας του ρεύματος των traditionalists, διατύπωσε μια βασική του αρχή για την Παράδοση (δεν μπορώ παρά να ανιχνεύσω τις «ασιατικές» και μονοθεϊστικές επιρροές στην διαμόρφωση αυτής της αρχής) πως για να είναι αυτή ζωντανή πρέπει να είναι μια αδιάσπαστη συνέχεια λόγου (ιερών κειμένων) και ανθρώπων (μυημένων δηλαδή σε αυτήν καθώς ως Παράδοση αναγνώριζε την  μόνο μέσω μυστηριακής μύησης σύνδεση με την θεϊκή αρχή). Παρ’ ότι γεννημένος ο ίδιος χριστιανός θεώρησε πως ο χριστιανισμός (ο καθολικισμός τον οποίο γνώριζε), είχε προ πολλού απολέσει αυτή την συνέχεια και ικανότητα σύνδεσης με το θείο, λόγω της διαπλοκής του με την πολιτική, την απομάκρυνση από τις αρχικές θρησκευτικές τάξεις κτλ. Για ψευδείς κατασκευές κατηγορούσε (όπως και όλοι οι παραδοσιοκράτες) τους θεοσοφιστές και λοιπούς ανάλογους κύκλους, παρ’’ ότι στην αντίληψη αυτή συνέχιζε στα δικά τους βήματα. Καθώς λοιπόν δεν έβρισκε στον χριστιανισμό κάτι «ζωντανό» που να μπορεί να τον συνδέσει με την «πηγή» κατέληξε πως η μόνη ζωντανή και προσβάσιμη (ή συμβατή) για τους Δυτικούς Παράδοση ήταν η παράδοση των μυστικιστών του Ισλάμ (ας θυμηθούμε τις μεγάλες σχέσεις που είχε αυτή με δικά μας ρεύματα), όπως αυτή των Σούφι την οποία και τελικά προσέγγισε μετακομίζοντας στην Αίγυπτο και ζώντας έκτοτε ως πιστός μουσουλμάνος. 

Στο πυρήνα βέβαια της σκέψης του Guenon και των traditionalists βρίσκεται και η άποψη πως όλες οι παραδόσεις αποτελούν μέρος ή διαφορετικές όψεις της Παράδοσης, οπότε η επιλογή του να ζήσει ως μουσουλμάνος δεν ήταν δεσμευτική. Άλλοι traditionalists ήταν ή έγιναν βουδιστές, άλλοι παρέμειναν καθολικοί ή ορθόδοξοι, άλλοι υπήρξαν παγανιστές, ανιμιστές κτλ. Την εποχή εκείνη όμως, όπου ήταν ακόμα αν όχι ο μοναδικός σίγουρα ο σημαντικότερος ηγέτης του κινήματος η άποψη του για τον χριστιανισμό ήταν βαρύνουσας σημασίας. Έτσι, κάποια στιγμή νομοτελειακά, δυο «μαθητές» του οι οποίοι δεν πρέπει αρέσκονταν και πολύ στην προοπτική να αφήσουν την Ευρώπη για κάποια μουσουλμανική χώρα και το Ισλάμ έδωσαν μια σίγουρη λύση στο πρόβλημα. Απλά εφηύραν ένα μυστικό μοναστικό τάγμα του καθολικισμού στο οποίο η Παράδοση ήταν ζωντανή, το κατασκεύασαν και μετά από αυτό-μύηση έγιναν μέλη του. Το «τέλειο» αποτέλεσμα της προσπάθειας συνέχισης μιας λάθος λογικής (των αξιωμάτων περί Παράδοσης του Guenon) σε συνδυασμό με την προσωπική ασυνέπεια και το άγχος του λόγου και της συνέχειας τα οποία προφανώς δεν θα είχαν αν τους ήταν προσβάσιμη ή άμεση αποκάλυψη. (πηγές: Against the Modern World: Traditionalism and the Secret Intellectual History of the Twentieth Century )

Από τον Πλήθωνα μέχρι εμάς;

Επιστρέφοντας στα δικά μας τώρα, αντίστοιχα φαινόμενα κινδυνεύουν να παρατηρηθούν σε συνάρτηση με το όλο άγχος απόδειξης μια «συνέχειας» του σύγχρονου πολυθεϊσμού από τις πηγές μέσω του Πλήθωνα και του κύκλου του, των μυστικών εταιριών της αναγέννησης ή αυτής που αναφέρει ο Σάθας στην «μεσαιωνική βιβλιοθήκη» του κτλ (Πρώτη έναυσμα στους κύκλους των εθνικών για αυτή την αναζήτηση ήταν αυτό το άρθρο απ΄όσο γνωρίζω). Το όλο κλίμα δίνει το αφιέρωμα στο πρόσφατο (τ. 158, 14 Δεκεμβρίου 2013) πάρα πολύ καλό τεύχος του περιοδικού «Φαινόμενα», όπου αρκετές σελίδες αφιερώνονται στο ζήτημα. 

Ανάμεσα σε αυτές βρίσκεται η εξαιρετική συνέντευξη του καθηγητή Νικήτα Σινιόσογλου, από τους πλέον ειδικούς στο ζήτημα καθώς σχετικά πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο «Ριζοσπαστικός Πλατωνισμός στο Βυζάντιο: Διαφωτισμός και Ουτοπία στον Γεώργιο Γεμιστό Πλήθων» (Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon (Cambridge Classical Studies) ) στο οποίο μελετάται αυτή ακριβώς η «επιβίωση» των παγανιστικών (νεοπλατωνικών)  ιδεών μέσα στο Βυζάντιο μέχρι τον Πλήθωνα. Καθώς λοιπόν το όλο έργο ασχολείται με το θέμα των επιβιώσεων και μάλιστα ο συγγραφέας σημειώνει το πόσο καλοί ήταν οι τότε χριστιανοί θεολογούντες στο να διακρίνουν τις κεκαλυμμένες παγανιστικές απόψεις από τις ουσιαστικές τους διαφοροποιήσεις με τον «ορθό» χριστιανισμό (όπως εμείς προσπαθούμε να διακρίνουμε και στο παρόν),

«Αυτό άλλωστε υποστήριζαν οι Βυζαντινοί θεολόγοι που κατηγορούσαν τους φιλοσόφους επ’ ελληνισμώ δηλαδή ότι αναβίωναν τον παγανισμό. Φιλοσοφικά  μιλώντας, είχαν απόλυτο δίκιο. Απόψεις υπέρ το δέον ανθρωποκεντρικές, όσες δηλαδή επενδύουν τόσο στις ανθρώπινες δυνατότητες, ώστε να παρακάμπτουν τον αποκαλυπτικό λόγο και την ορθοδοξία συλλήβδην, επανασυνέδεαν τους Βυζαντινούς με μια συζήτηση που υποτίθεται πως είχε οριστικά κλείσει από τότε που οι Πατέρες της ύστερης αρχαιότητας «κατατρόπωναν» τους Εθνικούς.»

με χαροποίησε πάρα πολύ μια απάντηση του στην προφανή ερώτηση του συντάκτη του περιοδικού (συγχαρητήρια για την συνέντευξη) περί της πιθανότητας μια επιβίωσης μέσω κρυφών αδελφοτήτων κτλ από τον Πλήθωνα μέχρι τις ημέρες μας. Χωρίς λοιπόν ο συγγραφέας να αποκλείει τέτοιες επιβιώσεις (παρ’ ότι τις θεωρεί μάλλον αβάσιμες) λέει το αυτονόητο απηχώντας την ίδια την παγανιστική αντίληψη που εξετάζει 

Ερ: Υπήρξαν συνεχιστές των ιδεών του Πλήθωνα μέχρι και την Ελληνική επανάσταση;
Απ: Ο Πλήθωνας είχε μαθητές που διέφυγαν στην Ιταλία, Όμως είναι παρακινδυνευμένο να συσχετίζονται με ιταλικές μυστικές εταιρίες, μολονότι αυτή είναι η άποψη του F.Masai. Ακόμη και ο συσχετισμς του πλατωνισμού του Πλήθωνα με την Ακαδημία ττης Φλωρεντίας και τον Φιτσίνο είναι σκοτεινό σημείο. Από την άλλη οι ιδέες ενδέχεται να επιβιώνουν με τρόπους ασυμπτωτικούς και ασυνείδητους κι ωστόσο να ανάγονται σε ένα κοινό ή αρχετυπικό πρότυπο…

και παρακάτω για τον Καϊρη

[…]εντάσσει πολλά στοιχεία της αρχαίας κοσμοαντίληψης στην διδασκαλία του…ενώ ή αίρεση της θεοσέβειας, την οποία οργανώνει στην Άνδρο αργότερα, απηχεί την πεποίθηση πως ένας ελληνικός τρόπος ύπαρξης παρέμεινε ζωντανός μέσα από την παράδοση. Η «ιερή αλήθεια» που αναζητά είναι εκδοχή της «ελληνικής θεοσοφίας» που συναντάμε ήδη στον Πρόκλο, μιας υπερομολογιακής άποψης για τις δυνατότητες του ανθρώπου και τον κόσμο.

Και αν όπως λέει ο καθηγητής για την θεωρία του Σάθα στην οποία βασίζονται οι σύγχρονες αναζητήσεις περί «συνέχειας»: 

Είναι αδύνατον να πείσει κανείς την ακαδημαϊκή κοινότητα πως μια αλυσίδα δασκάλων και μαθητών ή κρυφών οργανώσεων διέσωσε και μετάφερε από γενιά σε γενιά τον πυρήνα μιας κοσμοαντίληψης ριζικά διαφορετικής από αυτήν που τελικά επικράτησε – ωστόσο ένας τέτοιος πυρήνας επιβίωσε ιδεοτυπικά μέσα από πρόσωπα που ενδεχομένως να μην σχετίζονταν, ενώ σχετίζονταν οι ιδέες και αναζητήσεις τους, μέσα δηλαδή από εκλεκτικές συγγένειες που υπερβαίνουν την περιοδόλόγηση. 

Εμείς έχοντας εξετάσει όλα τα παραπάνω νομίζω πως έχουμε την μη ακαδημαϊκή απάντηση (η οποία δεν χρειάζεται να υποπέσει και σε σφάλματα ή χριστιανικού τύπου γραμμικότητα) για το πως γίνεται άνθρωποι που δεν σχετίζονται να ανακαλύπτουν ή να μεταφέρουν τις ίδιες ιδέες και απόψεις η με δικά μας λόγια τι σημαίνει για έναν πολυθεϊστή  επιβίωση ιδεών με ασυμπτωτικό τρόπο, αρχετυπικά και άλλα τέτοια "δύσκολα". Η απάντηση είναι πολύ απλή

Κοιτώντας ειλικρινώς και με τις δικές μας δυνάμεις καταλήγουμε στην ίδια Αλήθεια απ’ όπου  και αν ξεκινήσουμε. Γιατί απλά η αποκάλυψη των θεών στον πολυθεϊσμό είναι αβίαστη, άμεση, συνεχής και Αθάνατη. Δεν στηρίζεται στον λόγο και σε κανενός τύπου «συνέχεια» για να υπάρξει σαν να ήταν κατασκεύασμα.

Αν υπάρχει κάποια συνέχεια πολύ ωραία έχει ενδιαφέρον και ψυχολογικά ίσως μας βοηθάει. Ουσιαστικά, όμως δεν λέει και τίποτα. Τίποτα δεν χάθηκε που να μην υπάρχει για να το βρούμε. Επίσης δεν έχουμε και να φοβόμαστε μην χαθεί κάτι για πάντα αν ένας κρίκος οποιασδήποτε αλυσίδας σπάσει. Υπάρχουν άπειρες που μας ενώνουν με το μέγα πλήθος των θεών.

Η φύση ως προϋπόθεση ύπαρξης των "φυσικών" θρησκειών

Απέχοντας λίγες ημέρες από την Νουμηνία του Ποσειδεώνα και τις εορτές του (Πληρώσια, Ποσείδεα, Αλώα κτλ), το χειμερινό ηλιοστάσιο, τις χριστιανικές εορτές και το πολιτικό νέο έτος σκεφτόμουν ξανά πόσο δύσκολο είναι να περάσει το νόημα των παραδοσιακών μας εορτασμών στους ανθρώπους. Δεν αναφέρομαι μόνο στους χριστιανούς που χωρίς να ξέρουν καν το γιατί εορτάζουν αυτή την περίοδο την δήθεν γέννηση του σωτήρα τους, ούτε καν στους αθέους οι οποίοι ίσως συνδυάζουν την πολιτική αλλαγή του νέου έτους με την γενικότερη ευθυμία που προκαλούν τα λαμπάκια, οι εορταστικές έξοδοι, τα δώρα και η κατανάλωση. Αναφέρομαι κυρίως στους κάθε είδους παγανιστές, οι οποίοι σε αυτή την περίοδο της αρχής του χειμώνα, την ίδια στιγμή που ο ήλιος φτάνει στο ναδίρ του βρίσκουν την ευκαιρία να εορτάσουν στο ηλιοστάσιο "ηλιακές θεότητες", με μια ορισμένες φορές μανιχαιστική ή σωτηριολογική αντίληψη περί του θριάμβου του φωτός επί του σκότους η οποία κατ' ουσία ελάχιστα διαφέρει, ψυχολογικά μιλώντας, από τα αισθήματα των χριστιανών για την ετήσια έλευση του δικού τους σωτήρα. Φυσικά αυτό δεν είναι κάτι λάθος ή στραβό και μπορούμε να βρούμε τις αντιστοιχίες του φαινομένου και στην αρχαιότητα, όμως, δεν μπορώ παρά να αναρωτιέμαι για το πόσα πολλά είναι τα πράγματα τα οποία χάνουμε έχοντας μόνο αυτή την οπτική, για το πόσο μεγάλη είναι η απόσταση που μας χωρίζει από την ψυχολογία των προγόνων μας και για το ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν σε αυτήν την διαφοροποίηση.

Καθώς λοιπόν έκανα αυτές τις σκέψεις έπεσα πάνω σε ένα πολύ χρήσιμο για συμπεράσματα απόσπασμα του Πλουτάρχου από το συμπόσιο των επτά σοφών, το οποίο ίσως μας βοηθήσει.


[...]δεινόν μεν ούν, ώ εταίρε, και το γεωργίας αυτής. διολλυμένη γαρ αύθις απολείπει γην ημίν άμορφον και ακάθαρτον, ύλης ακάρπου και ρευμάτων πλημελώς φερομένων υπ' αργίας ανάπλεων. συναπόλλυσι δε και τέχνας πάσας και εργασίας, ών εξάρχός έστι και παρέχει βάσιν πάσαις και ύλην, και το μηδέν είσι, ταύτης εκποδών γενομένης. καταλύονται δε και τιμαί θεών, Ηλίω μεν μικράν, έτι δ' ελάττω Σελήνη χάριν αυγής μόνον και αλέας ανθρώπων εχόντων. όμβριω δε Διί και προηροσία Δήμητρι και φυτάλμιω Ποσειδώνι που βωμός έστι, που δε θυσία; πως δε χαριδότης ο Διόνυσος, ει δεησόμεθα μηδενός ών δίδωσι; τι δε θύσομεν ή σπείσομεν; τίνος δ' απαρξόμεθα; πάντα γαρ ταύτα των μεγίστων ανατροπήν και σύγχησιν έχει πραγμάτων.
Πλούταρχος, Των επτά σοφών συμπόσιο 158 Α


Φοβερόν είναι επίσης, φίλε μου, και ό,τι συμβαίνει με την γεωργίαν: αν αυτή σβήση, θα μας αφήση και πάλιν την γην άσχημον και ακάθαρτον, γεμάτην από άκαρπον βλάστησιν και από ποτάμια που θα τρέχουν χωρίς τάξιν, ένεκα της ελλείψεως καλλιέργειας. Καταστρέφει δε συγχρόνως και όλας τας τέχνας και τας εργασίας, μεταξύ των οποίων είναι η πρώτη και εις τας οποίας όλας δίδει την βάσιν και το υλικόν ώστε εκμηδενίζονται, αν αυτή λειψή από το μέσον. Καταργείται δε και η λατρεία των θεών, αν οι άνθρωποι αποδίδουν μικράν ευγνωμοσύνην εις τον Ήλιον, ακόμη δε μικροτέραν εις την Σελήνην, διά τον φωτισμόν μόνον και την θέρμανσιν. Εις τον Δία δε τον Όμβριον και εις την Δήμητρα την Προηροσίαν και εις τον Ποσειδώνα τον Φυτάλμιον πού θα στηθή βωμός; πού θυσία; Πώς δε θα είναι Χαριδότης ο Διόνυσος αφού δεν θα χρειαζώμεθα τίποτε από όσα δίδει; Έπειτα τί θα θυσιάσωμεν ή τί θα προσφέρωμεν ως σπονδήν; Από τί θα προσφέρωμεν απαρχάς; Όλα αυτά οδηγούν εις ανατροπήν και διατάραξιν των σπουδαιοτέρων πραγμάτων.
Νεοελληνική απόδοση Ε. Δαυΐδ

Στους περισσότερους ανθρώπους οι θεοί γίνονται αντιληπτοί μόνο εμμέσως και κυρίως μέσω των εκδηλώσεων τους στον φυσικό κόσμο και δια μέσω του αποτυπώματος των ενεργειών, δυνάμεων και πράξεων τους στην φύση στην οποία αντανακλάται το αποτέλεσμα των παραπάνω. Αυτό κατά καιρούς έχει μπερδέψει αρκετούς με αποτέλεσμα να ταυτίζουν το αποτέλεσμα, το αποτύπωμα, με τις ίδιες τις θεότητες κάτι που προφανώς καταλήγει στις διάφορες σύγχρονες εξηγητικές μεθόδους της αθεΐας. Επειδή ο Δίας γίνεται να εκδηλωθεί με τον κεραυνό ο Δίας είναι ο κεραυνός άρα οι χαζοί παγανιστές λατρεύουν φυσικά φαινόμενα. Ελπίζω η διαφοροποίηση αυτού που λέω να είναι εμφανής. Επίσης, οι θεοί μπορούν να γίνουν αντιληπτοί από την συμπεριφορά των ζώων. Τέλος μπορούν να γίνουν αντιληπτοί με τον Νου μας, κάτι το οποίο όμως, εν αντιθέσει με τα προηγούμενα, απαιτεί όχι μόνο εξάσκηση και ένα υπόβαθρο αλλά μάλλον απευθύνεται και σε λιγότερους. Όπως και να έχει η πρώτιστη και καθολική αντίληψη για τους θεούς σχετίζεται με τον φυσικό κόσμο.

Ο άνθρωπος τώρα με την σειρά του έχει την δυνατότητα της αρμονικής συμβίωσης με τον φυσικό κόσμο, της διαμόρφωσης του ή  και της δημιουργίας εξολοκλήρου τεχνητού περιβάλλοντος. Ανάλογα με το που θα δοθεί το βάρος και τις επιλογές μας προκύπτουν τελείως διαφορετικοί τρόποι ζωής από τις λεγόμενες "πρωτόγονες" κοινωνίες μέχρι τον σύγχρονο καθ' ολοκληρία τεχνητό πολιτισμό της Δύσης αν θέλαμε να δώσουμε δυο παραδείγματα που ώς αντίποδες περικλείουν όλες τις πιθανότητες. Κάπου ανάμεσα σε αυτά υπάρχει ο κλασικός Ελληνικός πολιτισμός, ο οποίος καταφέρνοντας να συνδυάσει με θαυμαστή αρμονία το φυσικό με το τεχνητό κατάφερε από την μία να διατηρήσει την αναγκαία σύνδεση με τον φυσικό κόσμο, και άρα με τις εκδηλώσεις του θείου, και από την άλλη να δημιουργήσει "χώρο" για το ανθρώπινο, έτσι ώστε να εκδηλώνει και αυτό πλήρως το δυναμικό του. Για όσο καιρό τα δύο περιβάλλοντα, φυσικό και ανθρώπινο βρίσκονταν σε αρμονία, οι φυσικοί τρόποι αντίληψης του θείου, που είπαμε αξιοποιούνται απο τους πολλούς, συνέχιζαν να λειτουργούν. Παρενθετικά να πούμε πως αυτοί οι τρόποι βρίσκονται και στην γενεσιουργό αιτία της αίσθησης της κοινότητας την οποία εκφράζουν οι άνθρωποι στους παραδοσιακούς πολιτισμούς. Με το πέρασμα στην ολοένα αυξανόμενη αστικοποίηση της ύστερης αρχαιότητας και στις πιο ατομιστικές (εσωτερικές) θεωρήσεις των πραγμάτων (φυσικά και δεν μας διαφεύγει και η πολιτειακή μετάλλαξη) μετατοπίστηκε και η αντιληπτικότητα του θείου προς τις αντίστοιχες πρακτικές. Δηλαδή άρχισαν να υπερισχύουν οι ξεκομμένες από την φύση πρακτικές, εφ' όσον πια το απαραίτητο στοιχείο εξέλειπε, και η βάση δόθηκε στον ατομικό Νου (ή ψυχή) με αποτέλεσμα την σαν σε φαύλο κύκλο ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνση και του πλήθους από την άμεση αντίληψη του θείου αλλά και των περισσοτέρων ανθρώπων από την δυνατότητα επαφής με αυτό καθώς όπως είπαμε το ατομικό νοητικό μονοπάτι έχει προυποθέσεις και ζητεί εξάσκηση κάτι το οποίο οι περισσότεροι είτε δεν μπορούν είτε δεν θέλουν να πράξουν (Μια συνέπεια αυτού είναι να παρουσιαστεί ή έννοια της ειδημοσύνης στα του θείου δηλαδή αφού δεν μπορώ να έχω άμεση γνώση θα αρκεστώ στην πίστη στην γνώση κάποιου τρίτου...).

Όλα αυτά, τα οποία εντελώς απλουστευτικά και εν τάχει παρουσιάστηκαν (ίσως αναλυθούν σε άλλα κείμενα στο μέλλον) μπορούν πάραυτα να μας δώσουν ένα κλειδί για την εξήγηση της σχέσης των αρχικών αποριών μου και του αποσπάσματος από το έργο του Πλουτάρχου.

Γιατί αν ο Ήλιος είναι μόνο για να μας θερμαίνει και να μας φωτίζει τότε λογικό δεν είναι την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου να επιζητούμε την πρότερη του θέρμη και λάμψη με τέτοιο μάλιστα τρόπο ώστε το προσωρινό σκότος να μας φαίνεται ως κάτι κακό; Και δεν είναι αυτό ένα πρώτο βήμα έτσι ώστε ανεβαίνοντας από το σωματικό πεδίο προς τον Νου να ταυτίσουμε το φώς με το καλό γενικότερα και να αναπτύξουμε μια διχαστική μια σωτηριολογική αντίληψη; Μια αντίληψη διαμάχης; Σε αυτό το κλίμα επομένως και συγγνώμη που θα συνεχίσω να γράφω με φυσικές παραβολές κρατήστε στο πίσω μέρος του μυαλού σας τον αρχικό διαχωρισμό, πως γίνεται να εκτιμήσουμε την ανάγκη των χαμηλών θερμοκρασιών, των σκοτεινών ημερών, των βροχών και των καταιγίδων. Πώς γίνεται να κατανοήσουμε και να λατρεύσουμε τον Μαιμάκτη και Μειλίχιο Δία κλεισμένοι σε ένα κλειστό τεχνητό χώρο; Και αν το κάνουμε τότε με τι θα έρθουμε σε επαφή παρά με ένα δικό μας φάντασμα ή στην καλύτερη περίπτωση με μια περιορισμένη μόνο έκφανση του θεού*.

Αν φοβόμαστε μην βραχούμε και σαν τους Αμερικανούς συνταξιούχους των προηγούμενων, πλούσιων καταναλωτικών δεκαετιών φανταζόμαστε και επιθυμούμε ένα μόνιμο καλοκαίρι σε κάποια τροπική ζώνη (χωρίς όμως τον τροπικό καιρό και τα σχετικά φαινόμενα), τότε που είναι ο βωμός του Ομβρίου Διός; Και χωρίς όμβριο Δία που είναι η ζωή στην Γη; Υπάρχει ποτέ περίπτωση να μην ερημώσει από το θείο η αντίληψή μας, όπως ερημώνει η Γή από τον μόνιμο καυτό ήλιο, όταν δεν καταλαβαίνουμε την ανάγκη των σκοτεινών ημερών στις οποίες ο Πλούτωνας φροντίζει στην αγκαλιά της Γης τους σπόρους για να επιστρέψει αργότερα με τα δώρα η Δήμητρα; Και αν δεν καταλαβαίνουμε τι απαρχές θα προσφέρουμε με την σειρά μας πίσω στους ευεργέτες θεούς;




Και πού είναι ο Φυτάλμιος Ποσειδώνας, πού είναι οι εορτές του όταν τον αφιερωμένο σε αυτόν μήνα κάθε τι που σχετίζεται με αυτόν είναι ξεκομμένο από την αντίληψη μας, την αντίληψη την περιορισμένη από τις κατασκευές μας και τα φαντάσματα του Νου. Που είναι τότε τα Προερόσια (ή πληρώσια ή προηρόσια), τα Ποσείδεα και τα Αλώα; Κάπως έτσι δεν θα καταλήξουμε με μια εικόνα για τον Ποσειδώνα σαν και αυτές στα βιβλιαράκια για τα μωρά, ο Θεός της θάλασσας... Άσε λοιπόν τους ναυτικούς να τον λατρεύουν εγώ ασχολούμαι με την μάχη του καλού φωτός με το κακό σκότος.

Και καθώς μπαίνουμε σιγά σιγά και στον Διονυσιακό κύκλο, τι θα καταλάβουμε από τους χυμούς του της ζωής, αν δεν λάβουμε υπόψιν την εξουσία και επίδραση του στην Φύση και σε εμάς. Δεν θα μείνει ως μόνη εικόνα για αυτόν μια ανθρωποκεντρική θεώρηση περί ψυχής η οποία εύκολα μπορεί να μεταβληθεί σε μια ψυχολογικού τύπου εξήγηση κενή από ιερότητα κενή από τον θεό;

Και αν όλα αυτά συμβούν, που έχουν συμβεί
που βωμός έστι, που δε θυσία;
Έπειτα τί θα θυσιάσωμεν ή τί θα προσφέρωμεν ως σπονδήν;
Από τί θα προσφέρωμεν απαρχάς;
Όλα αυτά οδηγούν εις ανατροπήν και διατάραξιν των σπουδαιοτέρων πραγμάτων.

Ουσιαστικά λοιπόν αυτό που χρειάζεται εκ μέρους μας, δεν είναι τόσο η προσαρμογή μας σε ένα ήδη διαμορφωμένο, και εξολοκλήρου τεχνητό περιβάλλον, το οποίο μας αποκόπτει συνολικά, αν δεν καταργεί κάθε δυνατότητα προσέγγισης, από το θείο, αλλά μια πλήρης ανατροπή και μια προσπάθεια να επιστρέψουμε εκεί όπου αυτό θα μας παρουσιαστεί ολοκάθαρα χωρίς αυθεντίες, χωρίς εξάσκηση χωρίς βία.

Αν δεν επιμείνουμε απλά θα χαθούμε σε αυτόν τον φαύλο κύκλο στον οποίο η ικανότητα μας να αντιληφθούμε τους θεούς θα σκοτώνεται σιγά σιγά από το τεχνητό μας περίβλημα... για όσους τουλάχιστον διαθέτουν ακόμα αυτή την ικανότητα και δεν έχουν χαθεί στα λαβυρινθώδη μονοπάτια του δικού τους νου.


*Για τον λόγο αυτό ευχαριστώ πολύ τα μέλη της κοινότητας που αψηφώντας την βροχή εόρτασαν τα Μαιμακτήρια εκεί όπου ο ήχος της βροντής απάντηση στο κάλεσμα του Διός μπορούσε να ακουστεί.

Έλληνες και Ινδοί. Πύρ και αποθέωση

Δημοσιεύτηκε στο ένθετο περιοδικό του Ελ.Τύπου "Φαινόμενα"
το παρόν χωρίς την επιμέλεια οπότε θα υπάρχουν λάθη.

Έλληνες και Ινδοί. Πύρ και αποθέωση

Δεν υπάρχει καμία χώρα, εκτός ανάμεσα στους Έλληνες, όπου αυτές οι δύο ομάδες, Βραχμάνες και ασκητές, δεν βρίσκονται. Και δεν υπάρχει καμία χώρα στην οποία οι άνθρωποι να μην αφιερώνονται σε κάποια θρησκεία. Εδίκτο του Ασόκα nb13

Από τα Ινδικά του Κτησία (5ος αιώνας πκχ) και τον Ηρόδοτο έως τις κατακτήσεις του Αλεξάνδρου και τα Ελληνιστικά Βασίλεια, τον Μέναδρο τον Σωτήρα και τον Ασόκα οι σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Ινδών, δύο λαών με ομολογουμένως τεράστια σημασία στον παγκόσμιο πολιτισμό πάνε πολύ πίσω και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς αποτέλεσαν έναν δίαυλο επικοινωνίας της δύσης με την Ανατολή και μεταφοράς ιδεών από την μία κατεύθυνση προς την άλλη. Με επίκεντρο την Βακτριανή η Ελληνική τέχνη και φιλοσοφία επηρέασαν την Ινδική θρησκεία και φιλοσοφία, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή (και ίσως σε κάποια σημεία διαμόρφωσαν)με τον Βουδισμό και τις άλλες παραδοσιακές πρακτικές των Ινδών, σχολίασαν τους Βραχμάνους αντάλλαξαν και ενσωμάτωσαν. Οι σχέσεις αυτές είναι αρκετά καλά μελετημένες και ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να ασχοληθεί με το ζήτημα (1) . Υπάρχουν, όμως, και μερικές ιστορίες οι οποίες συνήθως διαφεύγουν της προσοχής αν και μπορεί να μας οδηγήσουν στα ενδιαφέροντα μονοπάτια που ανοίξανε οι παραπάνω σχέσεις.

Το δίγλωσσο εδίκτο του βασιλέα των Ινδών,
Ασόκα από το Κανταχάρ

δέκα ἐτῶν πληρη[....]ων βασι[λ]εὺς
Πιοδασσης εὐσέβεια[ν (2)  ἔδ]ε[ι]ξεν τοῖς ἀνθρώποις, καὶ ἀπὸ τούτου εὐσεβεστέρους
τοὺς ἀνθρώπους ἐποίησεν καὶ πάντα
εὐθηνεῖ κατὰ πᾶσαν γῆν• καὶ ἀπέχεται
βασιλεὺς τῶν ἐμψύχων καὶ οἱ λοιποὶ δὲ εἲ τινες ἀκρατεῖς πέπαυνται τῆς ἀκρασίας κατὰ δύναμιν, καὶ ἐνήκοοι πατρὶ καὶ μητρὶ καὶ τῶν πρεσβυτέρων παρὰ τὰ πρότερον καὶ τοῦ λοιποῦ λῶιον καὶ ἄμεινον κατὰ πάντα ταῦτα ποιοῦντες διάξουσιν.

Το μνήμα του Ινδού

…συνήν δε, ως φήσι, και ο Αθήνησι κατακαύσας εαυτόν. ποιείν δε τούτο τους μεν επί κακοπραγία ζητούντας απαλλαγήν των παρόντων, τους δ' επ ευπραγία ζητούντας απαλλαγήν των παρόντων, τους δ' επ ευπραγία, καθάπερ τούτον. άπαντα γαρ κατά γνώμην πράξαντα μέχρι νυν απιέναι δείν, μη τι των αβουλήτων χρονίζοντι συμπέσοι. και δη και γελώντα αλέσθαι γυμνόν λιπ' αληλιμμένον εν περιζώματι επι την πυράν. επιγεγράφθαι δε των τάφω… Στράβων Γεωγραφικά 15.1.73.17-26

Ο Στράβων και αργότερα ο Δίων ο Κάσσιος μας μεταφέρουν (3) μια τέτοια ιστορία συνάντησης των δύο πολιτισμών (4). Μας λένε πως την εποχή που βασίλευε στην Ρώμη ο πρώτος αυτοκράτορας, ο Αύγουστος κι ενώ αυτός βρισκόταν μετά από περιοδεία στις ανατολικές επαρχίες στην Σάμο (5) (21/20 πκχ), κατέφτασε μια πρεσβεία Ινδών να τον συναντήσει, σταλμένη από τον βασιλιά Πόρο ή Πανδίωνα (7). Αυτοί μετέφεραν μια γραμμένη στα Ελληνικά επιστολή από τον Ινδό βασιλιά όπου αναφερόταν πως ο Ινδός μονάρχης, άρχοντας ο ίδιος 600 βασιλιάδων επιθυμούσε την φιλία του Ρωμαίου αυτοκράτορα και την σύναψη διπλωματικών σχέσεων. Οι απεσταλμένοι έφερναν και πολλά θαυμαστά δώρα τα οποία παρουσίασαν οκτώ γυμνοί στολισμένοι υπηρέτες και έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση. Μεγάλες έχιδνες (κόμπρες) αλλά και ένα φίδι με μήκος 10 πήχεις (8), μια τεράστια ποταμίσια χελώνα και ένα μεγάλο πουλί (πέρδικα μας λέει ο Στράβων) όσο ένας γύπας. Ίσως και τίγρεις αν πιστέψουμε τον Δίωνα. Το πιο εντυπωσιακό όμως ήταν ένα παιδί χωρίς χέρια το οποίο ομοίαζε με Ερμαϊκή στήλη, και που  μπορούσε να κάνει τα πάντα μόνο με τα πόδια του, μέχρι και να τοξεύει ή να σαλπίζει. Η πρεσβεία, όμως, είχε υποστεί και απώλειες στο μακρύ και δύσκολο ταξίδι μέχρι να φτάσει στα εδάφη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Από τους πολλούς επίσημους πρεσβευτές που ξεκίνησαν μόνο τρεις είχαν καταφέρει να φτάσουν. Ό ένας από αυτούς μάλιστα όταν η αποστολή μαζί με τον Αύγουστο φτάσαν στην Αθήνα αλήφθηκε με λίπος και πέφτοντας στην φωτιά αυτοκτόνησε όπως μας γράφει ο Στράβων. Οι Αθηναίοι μάλιστα του αφιέρωσαν μια χαρακτηριστική ταφική επιγραφή φημισμένη την εποχή της ως το σήμα του Ινδού. Αυτή έγραφε :

…Ζαρμανοχήγάς (9) Ινδός απο Βαργόσης κατά τα πάτρια Ινδών έθη εαυτόν απαθανατίσας κείται. Στράβων 15.1.4-73

Και εμμέσως συμπεραίνουμε πως οι Έλληνες της εποχής θεωρούσαν μια τέτοια πρακτική χαρακτηριστική των Ινδικών εθίμων, χωρίς όμως να γνωρίζουν τους λόγους για τους οποίους οι Ινδοί έπρατταν κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ο Στράβων και ο Δίων δίνουν διάφορες ερμηνείες για το γεγονός, είτε πως ο Ινδός ήταν ήδη άρρωστος και θα πέθαινε, είτε πως η πρακτική αυτή συνηθίζονταν στα βαθιά γεράματα. Ο Δίων προσθέτει και άλλες εκδοχές όπως για παράδειγμα πως ο Ινδός ήθελε να εντυπωσιάσει με αυτή του την πράξη κάνοντας επίδειξη, τους Αθηναίους. Και αυτός όμως αποδίδει την πρακτική στον «πάτριο νόμο».

...τούτο πολλοίς έτεσιν ύστερον άλλος Ινδός εν Αθήναις Καίσαρι συνών εποίησε, και δεικνύεται μέχρι νυν το μνημείον, Ινδού προσαγορευόμενον. Πλούταρχος, Βίος Αλεξάνδρου.

Η ταφική επιγραφή φαίνεται πως υπήρχε ακόμα την εποχή του Πλουτάρχου, ο οποίος και την αναφέρει και φαντάζει λίγο περίεργο οι Αθηναίοι της εποχής να έφτιαξαν και να συντηρούσαν ένα μνημείο σε έναν ξένο ο οποίος μόνο για λόγους επίδειξης κάηκε ζωντανός στην πυρά.

Ο Κάλανος, ένας Rishi στην αυλή του Αλέξανδρου


Ο Πλούταρχος μάλιστα αναφέρεται στο γεγονός παρομοιάζοντας το με ένα άλλο αντίστοιχο περιστατικό της εποχής του Αλεξάνδρου το οποίο περιγράφει και συμφωνεί με την αντίληψη πως αυτή ήταν μια πρακτική την οποία ακολουθούσαν κάποιοι(;) Ινδοί στα τέλος της ζωής τους (10). Το περιστατικό αυτό αφορά την περίπτωση του Κάλανου (11) ενός Ινδού σοφού τον οποίο είχε συναντήσει ο Αλέξανδρος και εντυπωσιασμένος από την σοφία του τον είχε προσκαλέσει να τον συνοδεύει ως δάσκαλος του. Ο Κάλανος ήταν ένας Ρίσι (Rishi) (12), και όντας μεγάλης ηλικίας, μετά από την ταλαιπωρία του ταξιδιού στην Περσία αποφάσισε στα 73 του να θέσει τέλος στην ζωή του οικειοθελώς. Παρά τις αντιδράσεις του Αλέξανδρου ο Κάλανος ζήτησε να φτιαχτεί μια νεκρική πυρά (το οποίο έργο επιτέλεσε ο Πτολεμαίος) και λέγεται πως αφού στολίστηκε με λουλούδια και μοίρασε όλα τα δώρα που του είχε δώσει ο Αλέξανδρος στον λαό που τον συνόδευσε, ξάπλωσε πάνω στην φωτιά και κάηκε ζωντανός χωρίς καν να κουνηθεί ή να φωνάξει. Ήταν το 323 π.χ στην Σούσα. Μάλιστα πριν αποχωριστεί από τον Αλέξανδρο, ο οποίος δεν ήταν εκεί όταν τελικά ο Ινδός πέθανε, λέγεται πως του είπε πως θα συναντιόνταν ξανά στην Βαβυλώνα. Το ίδιο χρόνο πέθανε και ο μεγάλος στρατηλάτης στο σημείο "συνάντησης".

Ο Λουκιανός γράφει

…ουκ αιδή, ταλάντατε, τοις αυτοίς, οις και αυτός εάλως, τούτοις και Περεγρίνον διασύρων;
Σχόλια στον Λουκιανό

Υπήρξε, όμως, λίγο αργότερα και μια ιδιαίτερη περίπτωση ενός Έλληνα φιλοσόφου, ο οποίος έπραξε κατά παρόμοιο τρόπο χρησιμοποιώντας μια πυρά για να πεθάνει και θύμισε σε πολλούς τις προηγούμενες περιπτώσεις. Πρόκειται φυσικά για τον Περεγρίνο Πρωτέα, ο οποίος μας είναι κατά κύριο λόγο γνωστός από το σύγγραμμα του Λουκιανού «περί της Περεγρίνου τελευτής». Ο Λουκιανός βέβαια ως συνήθιζε και με άλλες ιδιαίτερες περιπτώσεις  και συνεπής στο ύφος του, εξοντώνει καυστικά, χλευάζοντας, λοιδορώντας και απομυθοποιώντας τον Περεγρίνο, παρουσιάζοντας μια καρικατούρα φιλοσόφου, με την οποία μάλλον αρκετοί στην εποχή του δεν θα συμφωνούσαν (14). Πάρ’ αυτά πολλά από τα βιογραφικά στοιχεία που μας δίνει και η γενικότερη πορεία της ζωής του Περεγρίνου θεωρούνται αρκετά αληθείς από τους περισσότερους μελετητές.

Περεγρίνος Πρωτεύς

Ο Περεγρίνος, ο οποίος ήθελε να τον φωνάζουν Πρωτέα, γεννήθηκε το 95 κχ στο Πάριον της Μυσίας (κοντά στον Ελλήσποντο) και σε μικρή ηλικία αναγκάστηκε να φύγει από την πόλη του καθώς θεωρήθηκε ύποπτος πατροκτονίας. Οι περιπλανήσεις του τον έφεραν στην Συρία όπου ήρθε σε επαφή με κάποιες πρωτοχριστιανικές αιρέσεις πιθανότατα Εσσαίων και Εβιωνιτών (15). Κατά τον Λουκιανό, γρήγορα ανελίχθηκε στην ιεραρχία τους και παραλίγο μάλιστα να «μαρτυρήσει» (16). Όπως οι περισσότεροι, μάλλον την γλύτωσε αφού ο διοικητής της Συρίας τον άφησε ελεύθερο. Παρ’ ότι, όμως, κατά την περίοδο της φυλάκισης του οι πρωτοχριστιανοί τον βοήθησαν πολύ αυτός φαίνεται πως τελικά ασπάστηκε την Κυνική φιλοσοφία. Έτσι παρ’ ότι για αρκετό διάστημα διατήρησε καλές σχέσεις με αυτούς, επέστρεψε στην πατρίδα του όπου και αποποιήθηκε της περιουσίας του την οποία μοίρασε στον λαό και συνέχισε τις περιπλανήσεις του. Σε κάποιο σημείο φαίνεται πως κάτι έκανε και οι πρωτοχριστιανοί τον έδιωξαν από τις τάξεις τους, έτσι τον βρίσκουμε να καταλήγει στην Αίγυπτο όπου μαθήτευσε στον πολύ γνωστό Κυνικό φιλόσοφο της εποχής, τον Αγαθόβουλο (17). Μετά από αυτή την μαθητεία επισκέφτηκε την Ρώμη όπου επιδόθηκε σε σειρά ενεργειών εξύβρισης και φραστικές επιθέσεις εναντίων των αρχών, με τις οποίες πράξεις ναι μεν κινδύνεψε αλλά τελικά κέρδισε ένα σημαντικό αριθμό οπαδών. Από εκεί κατέφυγε στην Ήλιδα (18) και χωρίς να αποκτήσει κάποια αυτοσυγκράτηση συνέχισε τις αντί-ρωμαϊκές επιθέσεις, φτάνοντας μέχρι το σημείο να διαλέξει ως στόχο τον Ηρώδη τον Αττικό κατά την διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων (του 153 ή του 157). Μάλιστα για να σωθεί αυτή την φορά προσέπεσε ικέτης στον βωμό του Διός. Για μερικά χρόνια φαίνεται πως χαλάρωσε την επιθετική του πολιτική και αφοσιώθηκε στην διδασκαλία και σπουδή της φιλοσοφίας στην Αθήνα καταφέρνοντας να κερδίσει αρκετούς μαθητές και εκεί. Το 161, όμως, πάλι κατά την περίοδο των Ολυμπιακών αγώνων  προέβει σε μια εξαιρετικά ασυνήθιστη πράξη ανακοινώνοντας  πως στους επόμενους αγώνες θα έδινε τέλος στην ζωή του καιόμενος σε πυρά.

Βάζοντας χρυσή κορώνα σε μια χρυσή ζωή

… Έφη γαρ βούλεσθαι χρυσώ βίω χρυσήν κορώνην επιθείναι. χρήναι γαρ τον Ηρακλείως βεβιωκότα Ηρακλείως αποθανείν και αναμιχθήναι τω αιθέρι. "Και οφελήσαι," έφη, "βούλομαι τους ανθρώπους δείξας αυτούς ον χρη τρόπον θανάτου καταφρονείν. πάντας ουν δει μοι τους ανθρώπους Φιλοκτήτας γενέσθαι." οι μεν ουν ανοητότεροι των ανθρώπων εδάκρυον και εβόων "Ζώζου τοις ¨Ελλησιν,…" Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής»

Munich 2360, Attic red figure pelike, c. 410 B.C.

Ήθελε ακολουθώντας το παράδειγμα του Ηρακλή να δώσει με την πυρά τέλος στην ζωή του έτσι ώστε να «αναμιχθεί με τον αιθέρα», προφανώς σε μια προσπάθεια αποθέωσης του. Ήθελε οι άλλοι άνθρωποι να γίνουν με το παράδειγμα του, το αντίστοιχο του Φιλοκτήτη για τον Ηρακλή (19). Φυσικά η αναφορά είναι στον θάνατο και την αποθέωση του Ηρακλή, ο οποίος κατά τον γνωστό μύθο, έχοντας δηλητηριαστεί από το αίμα του Νέσσου, ανέβηκε στην κορυφή της Οίτης και αφού άναψε μια μεγάλη πυρά έπεσε μέσα. Ο Δίας, όμως, αναγνωρίζοντας τους άθλους του μεγαλύτερου των ημιθέων, τον ανέβασε στον Όλυμπο να κατοικεί με τους θεούς.






…αποθέμενος την πηράν και το τριβώνιον και το Ηράκλειον εκείνο ρόπαλον, 'εστη εν οθόνη ρυπώση ακριβώς. είτα ήτει λιβανωτόν, ως επιβάλοι επο το πύρ, και αναδόντος τινός επέβαλεν τε και είπεν ες την μεσημβρίαν αποβλέπων - και γαρ και τουτ' αυτό προς την τραγωδίαν ην, η μεσημβρία -"Δαίμονες μητρώοι και πατρώοι, δέξασθέ με ευμενείς." Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 36

Και πράγματι όταν ήρθε ο χρόνος έπραξε κατά πως είχε ανακοινώσει. Την τελευταία ημέρα των Ολυμπιακών αγώνων του 165 έφτιαξε μια πυρά περίπου τρία χιλιόμετρα από το στάδιο της Ολυμπίας, εναπόθεσε δίπλα τον τρίβωνα και το ρόπαλο του και αφού έριξε λιβάνι στην πυρά έπεσε μέσα και την άφησε να τον καταναλώσει, προσευχόμενος στους μητρώους και πατρώους Δαίμονες να τον δεχτούν ευμενείς (20).

Έλληνες και Ινδοί

Βούδας με τον Ηρακλή προστάτη

Ταύτα δε βούλεται Λουκιανός ληρείν, Βραχμάνας μεν εκόντας και καρτερικώτατα αποφαίνων πυρπολείσθαι, Περεγρίνον δε ου πάντη κατά το εκούσιον αλλά και προς ανάγκην, ει γε το άφυκτον εαυτώ περιποιείται το απο της φλόγος. Σχόλια στον Λουκιανό

…Επίκτητος και Ευγράτης και Περεγρίνος ο εαυτόν εμπρήσας κατά μίμησιν Καλανού Βραχμάνος του κατά Αλέξανδρον τον Μακεδόνα γυμνοσοφιστού. Γεώργιος Σύγγελος μοναχός – Χρονικόν. 429.6-7

Η ομοιότητα αυτής της πράξης με τις αντίστοιχες των προαναφερθέντων Ινδών, δεν διέφυγε της προσοχής ούτε του Λουκιανού ούτε άλλων σχολιαστών και συγγραφέων. Χρησιμοποιήθηκε μέχρι και από τους πολύ μετέπειτα χριστιανούς, στηριζόμενοι βέβαια στο έργο του Λουκιανού, ως δείγμα ανοησίας και ως ευκαιρία απολογητικής καταδίκης της ειδωλολατρίας. Ο Λουκιανός μάλιστα, θέλοντας να μειώσει ακόμα περισσότερο τον Περεγρίνο αντιδιαστέλει τις τελευταίες του στιγμές με τις αντίστοιχες των βραχμάνων γυμνοσοφιστών, οι οποίοι εν αντιθέσει με αυτόν υπέμεναν καλύτερα το μαρτύριο, δείχνοντας παρά την απέχθεια του προς τις φιλοσοφίες αυτές, έναν σεβασμό προς τους Ινδούς, ίσως για να μειώσει ακόμα περισσότερο τον Περεγρίνο.

Ομοιότητες και διαφορές

...άλλως τε ο μεν Ηρακλής, είπερ άρα και ετόλμησεν τι τιούτο, υπό νόσου αυτό έδρασεν, υπό του Κενταύρειου αίματος, ώς φησιν ή τραγωδία, κατεσθιόμενος. ούτος δε τίνος αιτίας ένεκεν εμβάλλει φέρων εαυτόν εις το πυρ; νη Δί, όπως την καρτερίαν επιδείξηται καθάπερ οι Βραχμάνες. εκείνοις γαρ αυτόν ηξίου Θεαγένης εικάζειν, ώσπερ ουκ ενόν και εν Ινδοίς είναι τινας μωρούς και κενοδόξους ανθρώπους. όμως δ' ου Αλεξάνδρου κυβερνήτης ιδων Κάλανον καόνενόν φήσιν, αλλ' επειδάν νήσωσι, πλησίον παραστάντες ακίνητοι ανέχονται παροπτώμενοι, ειτ' επιβάντες κατά σχήμα καίονται, ουδ' όσον ολίγον εντρέψαντες της κατακλίσεως. Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 25

Σύμφωνα με την παρουσίαση του Λουκιανού η ιστορία του Περεγρίνου έχει και αυτή χαρακτηριστικά, επίδειξιομανίας επιβεβαιώνοντας αυτήν την ανάγνωση των Ινδικών αντίστοιχων πράξεων από τον Στράβωνα και τον Δίωνα οι οποίοι προσπαθούν να δώσουν επίσης ορθολογικές απαντήσεις για πράξεις οι οποίες στα μάτια των περισσοτέρων Ελλήνων δεν είχαν κανένα νόημα. Παρά, όμως, την εμφανώς αρνητική αντιμετώπιση προς τον Περεγρίνο στην ιστορία,  ο Λουκιανός φαίνεται να απηχεί αυτήν την κοινή Ελληνική αντίληψη, όταν στο προηγούμενο απόσπασμα , αντιδιαστέλοντας τις δύο πράξεις, αναφέρει πως ο Ηρακλής, στον οποίο ο Περεγρίνος ήθελε να ομοιάσει, δεν προετοίμασε επιμελώς, ούτε επέλεξε οικειοθελώς να πέσει στην πυρά, αλλά το έπραξε υπό το βάρος των αφόρητων πόνων τους οποίους του είχε προκαλέσει η δηλητηρίαση με τον ματωμένο χιτώνα του Νέσσου. Έτσι ο Ηρακλής προέβει σε μια πράξη ευθανασίας για να γλυτώσει από τους αφόρητους πόνους (κατανοητό στους Έλληνες) ενώ ο Περεγρίνος ή και οι Ινδοί πράττοντας κάτι τέτοιο οικειοθελώς δεν μπορεί παρά να ήταν θύματα των λάθος αντιλήψεων τους (21), της επιδειξιομανίας τους ή της μαζοχιστικής αγάπης προς το μαρτύριο (22) (πράγματα ξένα).

Πάρ’ αυτά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε κάποια γεγονότα, όπως το ότι κάποιοι, έστω «ανόητοι», στην τελική πράξη του Περεγρίνου προσέβλεπαν κάποια σωτηρία (23), ή πως όταν αργότερα αυτός θάφτηκε στην γενέτηρά του απέκτησε ένα μνημείο στο οποίο αποδίδονταν «θαυματουργές» ιδιότητες επιβεβαιώνοντας τον Δαιμονικό χαρακτήρα στον οποίο αποσκοπούσε. Ομοίως, δεν είναι άνευ σημασίας πως ο Κάλανος έτυχε ως σοφός τέτοιας αποδοχής από τον Αλέξανδρο (24), ή πως οι Αθηναίοι διατήρησαν έναν μνημείο για τον Ζάρμαρο στον οποίο πρέπει να επιστρέψουμε καθώς στην αναφορά του Δίωνα περιλαμβάνεται ένα πολύ σημαντικό στοιχείο.

Ένας Ινδός σοφός στα Ελευσίνια

εις δ' ουν των Ινδών Ζάρμαρος, είτε δη του των σοφιστών γένους ών, και κατά τούτο υπό φιλοτιμίας, είτε και υπό του γήρως κατά τον πάτριον νόμον, είτε και ες επίδειξιν του τε Αυγούστου και των Αθηναίων (και γαρ εκείσε ήλθεν) αποιανείν εθελήσας εμυήθη τε τα τοιν θεοίν, των μυστηρίων καίπερ ούκ εν τω καθήκοντι καιρώ, ως φάσι, δια τον Αύγουστον και αυτόν μεμυημένον γενομένων, και πυρί εαυτόν ζώντα εξέδωκεν. Δίων Κάσσιος 54.9.10.2-8

Ο Δίων, λοιπόν, μας μεταφέρει πως ο Ζάρμαρος δεν αυτοπυρπολήθηκε απλά μόλις έφτασε η αντιπροσωπία στην Αθήνα, αλλά πως το έπραξε μόλις μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια μαζί με τον Αύγουστο (25). Με τον τρόπο μάλιστα που συνδυάζονται οι αναφορές, για παράδειγμα το ότι δεν υπήρχε η ειδικά φτιαγμένη νεκρική πυρά όπως στις άλλες περιπτώσεις και το ότι ο Ζάρμαρος έπρεπε πρώτα να αληφθεί με λάδι, δεν θα ήταν τραβηγμένο να υποθέσουμε πως ο Ινδός αυτοπυρπολήθηκε ακριβώς με το που μυήθηκε στα μυστήρια χρησιμοποιώντας την ιερή πυρά των Ελευσινίων.

Η απουσία ενός συμπεράσματος το οποίο να λαμβάνει υπόψη αυτό το γεγονός από τις υποθέσεις του Δίωνα ίσως κάνει εντύπωση καθώς αυτό δύναται να διαφοροποιήσει την περίπτωση του Ζάρμαρου από το προσχεδιασμένο τέλος του γέροντα Κάλανου και από την περίεργη περίπτωση του Περεγρίνου. Γιατί σύμφωνα με αυτό το στοιχείο, ο Ζάρμαρος ενδέχεται ούτε να ήταν «στην ώρα του», ούτε να ήθελε να εντυπωσιάσει ως τελευταίος εναπομείναν σοφός της αντιπροσωπίας τον Αύγουστο και τους Αθηναίους, γιατί εξάλλου να περιμένει μέχρι τότε και να μην το πράξει όταν πρωτοσυναντήθηκαν, ή μήπως ήξερε πως ο Αύγουστος σχεδίαζε να ζητήσει την τέλεση των μυστηρίων στην Αθήνα, ή γνώριζε ο Ινδός γι’ αυτά και την σημασία τους; Και οι Αθηναίοι γιατί συνδύασαν την πράξη με κάποια γενικά «πάτρια έθη» των Ινδών και διατήρησαν μνήμα για τον Ζάρμαρο. 

Λύτρωση και η μοίρα των ανθρώπων

ὄλβιος, ὃς τάδ' ὄπωπεν ἐπιχθονίων ἀνθρώπων: ὃς δ' ἀτελὴς ἱερῶν ὅς τ' ἄμμορος, οὔποθ' ὁμοίων αἶσαν ἔχει φθίμενός περ ὑπὸ ζόφῳ ἠερόεντι. Ομηρικοί ύμνοι, Εις Δημήτραν, στ.480-482

Ευτυχισμένος όποιος από τους θνητούς ανθρώπους τα έχει δει

ο αμύητος όμως στα ιερά και ο αμέτοχος δεν έχει όμοια 

μοίρα, ακόμα και νεκρός στο μουχλιασμένο σκότος.

Για τους Έλληνες, η μύηση στα μυστήρια διαχώριζε τους ανθρώπους και στον θάνατο καθώς οι μυημένοι είχαν διαφορετικό κλήρο ή μοίρα στο τέλος. Ομοίως για τους Ινδούς η κατάσταση της «λύτρωσης» είτε περιορισμένα πριν τον θάνατο (Moksha) ή με αυτόν (Videha mukti) διαχώριζε τους σοφούς από τους κοινούς ανθρώπους. Για τους σοφούς που βρίσκονταν πολύ κοντά στο στάδιο αυτό, είχαν δηλαδή κατορθώσει σε κάποιο σημείο της ζωής τους την κατάκτηση των μικρότερων βαθμίδων της «συνειδητότητας» (Samadhi), φαίνεται πως ήταν σύνηθης πρακτική λίγο πριν το τέλος της ζωής τους να δοκιμάσουν να περάσουν στο τελικό στάδιο ή την μεγάλη, τελική Samadhi, την Mahasamādhi μέσω της διαδικασίας αυτοπυρπόλησης η οποία θα απελευθέρωνε την ψυχή από το σώμα καθώς ο σοφός θα βρίσκονταν σε διαδικασία διαλογισμού και προετοιμασίας για αυτή την κατάσταση. Στην περίπτωση που αυτή η πράξη ήταν επιτυχής η Mahasamadhi ταυτίζεται με την Videha mukti (απελευθέρωση χωρίς το σώμα στα Σανσκριτικά), και η ψυχή ξεφεύγει δια παντός από τα δεσμά του σώματος ενώ ταυτόχρονα σύμφωνα με το δόγμα της μετεμψύχωσης δραπετεύει από τον κύκλο των γεννήσεων. Φυσικά αυτό μας θυμίζει τις ανάλογες αντιλήψεις γύρω από τα Ελληνικά Μυστήρια, όπως φανερώνεται από τα ορφικά (26) και εικάζεται και για τα Ελευσίνια. Επιπροσθέτως για την Ινδουιστική αντίληψη ακόμα και το σώμα κάποιου, ή το σήμα/τάφος κάποιου, ο οποίος επέτυχε είτε την Videha mukti (ή και Videh Mukti: απελευθέρωση με το σώμα, δηλαδή πριν το θάνατο) αποκτά θαυμαστές ιδιότητες να προσφέρει πνευματικά σε αυτούς που έρχονται σε επαφή μαζί του. Το φαινόμενο βέβαια ομοιάζει με την κατάληξη του σήματος του Περεγρίνου και δεν μπορούμε παρά να αναρωτιόμαστε για το αν συνέβαινε το ίδιο με το σήμα του Ινδού στην Αθήνα. Επίσης, δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε αν η μύηση στα Ελευσίνια ήταν αυτή που προκάλεσε στον Ζάρμαρο μια τέτοια κατάσταση συνειδητότητας, η οποία τον ώθησε να αυτοπυρποληθεί ώστε να κατακτήσει –κατά τα πάτρια των Ινδών ήθη – την τελική επιθυμητή κατάσταση κάτι που τελικά δείχνει ιδιαιτέρα πιθανό ειδικά αν αναλογιστούμε το στιγμιαίο της «φώτισης», όπως συνήθως περιγράφεται πως επιτυγχάνεται η κατάσταση σύμφωνα με τον Ινδουισμό.

Ο αβίωτος βίος

Nam mihi cum multa eximia divinaque videntur Athenae tuae peperisse atque in vitam hominum attulisse, tum nihil meilus illis mysteriis, quibus ex agresti immanique vita exculti ad humanitatem et mitigati sumus, initiaque ut appellantur ita re vera principia vitae cognovimus, neque solum cum laetitia vivendi rationem accepimus, sed etiam cum spe meliore moriendi. Κικέρων, Περί νόμων, Βιβλίο Β',36

Γιατί ανάμεσα στους εξαίρετους και πράγματι θεϊκούς θεσμούς που η Αθήνα σας έχει γεννήσει και φέρει στην ανθρωπότητα, κανένας, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι καλύτερος από αυτά τα Μυστήρια. Γιατί μέσω αυτών αποβάλαμε το βάρβαρο και άγριο τρόπο ζωής και μορφωθήκαμε και εκπολιτιστήκαμε. Και "μύησις" καθώς αποκαλείται, πράγματι μάθαμε τις απαρχές της ζωής και αποκτήσαμε τη δύναμη όχι μόνο να ζούμε ευτυχισμένοι, αλλά και να πεθαίνουμε με μια καλύτερη ελπίδα. 

Παρ' όλες βέβαια τις παραπάνω ομοιότητες, είναι αναγκαία και η επισήμανση μιας τεράστιας διαφοράς, η οποία μάλλον εξηγεί, όχι μόνο την στάση του Λουκιανού έναντι του θανάτου του Περεγρίνου, ο οποίος ομοιάζει περισσότερο με πρακτική των Ινδουιστών παρά με Ελληνική (27), αλλά και τις προσπάθειες ερμηνείας εκ μέρους των Στράβωνα και Δίωνα καθώς επίσης και την επισήμανση στο εδίκτο του Ασόκα πως ανάμεσα στους Έλληνες δεν υπήρχαν τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Βραχμάνες και ασκητές. Αυτή, όπως φανερώνεται και στο παραπάνω απόσπασμα του Κικέρωνα, δεν είναι άλλη παρά η στόχευση της μύησης σε μια ευτυχισμένη ζωή στην οποία δίνεται η βαρύτητα. Η κύρια προσφορά των μυστηρίων – εν αντιθέσει, ή καλύτερα σε συνδυασμό,  με τις άλλες αντιλήψεις είναι η βελτίωση του βίου. Η στόχευση είναι στην ζωή και στο σύνολο, σε μια γνώση, η οποία ανεβάζει συνολικά την ανθρωπότητα και προσφέρει τις βάσεις για την καλλιέργεια του πολιτισμού προς ωφέλεια όλων. Γι’ αυτό εξάλλου και τα Ελευσίνια, ή και τα άλλα ελληνικά μυστήρια, είναι ανοιχτά και απευθύνονται σε όλους ενώ οι Ινδοί σοφοί θεωρούνται μια παρέκβαση της συνηθισμένης ανθρώπινης κατάστασης. Αυτή η αναλογία στην Ελλάδα αντιστρέφεται και έχουμε πρακτικές, ικανές να καθιστούν σοφούς όλους όσους τις ακολουθούν. Επίσης απουσιάζει από την Ελληνική αντίληψη αυτή η εστίαση στο τέλος, στον θάνατο καθώς η μύηση στα Ελευσίνια επιφέρει σύμφωνα με τον Όμηρο τον Κικέρωνα και άλλους συγγραφείς την απαραίτητη γνώση, ώστε η ζωή να βιώνεται όπως πρέπει ωραία και το τέλος, χωρίς βίαση, όταν έρχεται η ώρα του να είναι προετοιμασμένο.

Το φώς που συνέχει την ανθρωπότητα

...τον νόμον αβίωτον τοις Έλλησι καταστήσειν τον βίον, ει μέλλοιεν κωλύεσθαι τα συνέχοντα το ανθρώπειον γένος αγιώτατα μυστήρια κατά θεσμόν εκτελείν. Ζώσιμος Ιστορία 4.3.3

Αν ισχύει η υπόθεση για τον Ζάρμαρο, τότε μπορούμε να αναγνώσουμε και υπό ένα καθαρότερο φώς γιατί ο Κικέρων θεωρεί τα μυστήρια θεσμό για όλη την ανθρωπότητα και γιατί στην ιστορία που μεταφέρει ο Ζώσιμος, ο επίσης Ρωμαίος Πραιτεξτάτος μας λέει πως αν καταργούνταν τα μυστήρια, όχι μόνο θα ήταν ο βίος αβίωτος για τους Έλληνες, αλλά και πως η ανθρωπότητα συνολικά θα έχανε ένα θεσμό, ο οποίος συνέχει το ανθρώπινο είδος. Γιατί τι μπορεί να συνέχει καλύτερα το ανθρώπινο είδος, από την αποκάλυψη μιας πανανθρώπινης αλήθειας, και η άμεση επαφή με τα θεία όντα η οποία παρά τις πολιτισμικές διαφορές δύναται να οδηγήσει λαούς τόσους διαφορετικούς μεταξύ τους, Έλληνες και Ινδούς στην μεγαλύτερη κατανόηση την οποία οι θεοί επιφύλαξαν για τους ανθρώπους. Ίσως μελετώντας τις διαφορές στις ομοιότητες μας αποκαλύπτεται και εμάς μια αιώνια ουσία. 

Το αιώνιο και άσβεστο φώς των Ελευσινίων θεαίνων να μας οδηγεί όλους.

Χρήστος Πανδίων Πανόπουλος

Σημειώσεις

1. Μερικά σχετικά έργα που έχω υπόψη και χρησιμοποίησα:

Demettios Th. Vassiliades, The Greeks in India -A Survey in Philosophical Understanding, New,belhi 2000

Δημήτρης Βελισσαρόπουλος, Έλληνες και Ινδοί - Η συνάντηση δύο κόσμων, Εστία

William Woodthorpe Tarn, The Greeks in Bactria and India, Cambridge 1966

R.C.Majumdar, The classical accounts of India, Calcutta 1960

H.G.Rawlinson, The Bactrian empire under the Greek Dynasties, Bombay 1909

Frank L. Holt, Thundering Zeus - The making of Hellenistic Bactria, Berkeley 1999

ANURADHA SENEVIRATNA (ed), King Aśoka and Buddhism - Historical and Literary Studies, 1994

2. Ο Ινδουιστικός όρος dhamma γνωστότερος ως Dharma μεταφράζεται ως ευσέβεια στην πινακίδα στα Ελληνικά.

3. Όπως την κατέγραψε ο ιστορικός γεωγράφος Νικόλαος Δαμασκηνός στην βιογραφία του Αυγούστου

4. δύο συμπληρωματικές αναφορές

5. Στην Αντιόχεια σύμφωνα με τον Στράβωνα

6. Κάποιοι τοποθετούν το γεγονός ένα χρόνο πριν τον θάνατο του Αυγούστου το 13κχ αλλά δεν φαίνεται να είναι σωστό

7. Το Πόρος προφανώς απηχεί το όνομα του παλαιού βασιλιά της περιοχής (Πουρουσοτάμα - Purushottama) που αντιστάθηκε στην εισβολή του Αλεξάνδρου (έχασε στην μάχη του Υδάσπη ποταμού) αλλά μετέπειτα διατήρησε την εξουσία του ως υποτελής των Ελλήνων. Το Πανδίων από την άλλη που μάλλον είναι πιο κοντά στην ιστορική πραγματικότητα είναι το πιθανότερο παραφθορά της μεγάλης δυναστείας Ινδών βασιλέων Παντίγια-Pandya από το όνομα του πρώτου βασιλιά Kulasekharan Pandya που έλαβε αυτό το επίθετο από το Pandi = ταύρος.

8. 6.5 - 7.5 μέτρα περίπου

9. Ο Δίων χρησιμοποιεί μια άλλη παραφθορά για τον Ινδό. Ζάρμαρος

10. Βλ. σημ. 12

11. Υποστηρίζεται πως το όνομα είναι παραφθορά ενός ινδικού χαιρετισμού τον οποίο χρησιμοποίησε ο Ινδός στην πρώτη του συνάντηση με τους Έλληνες. Kalyana ή Kalyanamastu

12. Οι Rishi για τον Ινδουϊσμό είναι οι σοφοί που κατακτούν την Samadhi με πρακτικές γιόγκι. Η Samadhi για τους Ινδούς ταυτίζεται πολλές φορές με το τελευταίο στάδιο ανέλιξης της συνειδητότητας (η μεγάλη Samadhi ή Mahasamādhi ) κατά το οποίο ο σοφός έχοντας κατακτήσει την φώτιση μπορεί να αφήσει το σώμα του κάτι που συμβαίνει μια φορά και συνήθως συνδέεται με την τελική πράξη πριν το θάνατο όπου και ονομάζεται και Videha mukti. Αυτή η κατάκτηση είναι που διαχωρίζει τον σοφό, τον γιόγκι κτλ από τον απλό άνθρωπο. Rishi θεωρούνται επίσης οι θεόπνευστοι συγγραφείς των Βεδικών κειμένων.

13. Όπως για παράδειγμα του Γλύκωνα ή του Απολλώνιου

14. ο Ρωμαίος συγγραφέας Αύλος Γέλλιος για παράδειγμα, ο οποίος παρακολουθούσε την διδασκαλία του Περεγρίνου στην Αθήνα μας λέει πως αυτός ήταν ένας αξιοπρεπής άνθρωπος με ευψυχία, από τον οποίο άκουγε πράγματα χρήσιμα και ευγενή.

"Συνήθιζε να λέει" - μας μεταφέρει ο Γέλλιος – «πως ο σοφός άνδρας δεν θα διέπραττε κάποιο αμάρτημα ακόμα και αν ήξερε πως ούτε οι θεοί ούτε οι άνθρωποι θα το μάθαιναν. Γιατί πίστευε πως πρέπει κάποιος να απέχει από τα σφάλματα, όχι από τον φόβο της τιμωρίας ή της ατίμωσης, αλλά από αγάπη στην δικαιοσύνη και την ειλικρίνεια και από ένα αίσθημα καθήκοντος.»

15. Ας σημειωθεί πως και οι δύο εξέφραζαν ασκητικές, μυστικιστικές τάσεις και πως βρισκόματε ακόμα στην εποχή όπου ο χριστιανισμός δεν έχει διαχωριστεί από τις εβραϊκές αιρέσεις στις οποίες και ανήκουν οι εν λόγω. Παρ’ αυτά η αναφορές του Λουκιανού στο έργο θεωρούνται ως εκ των πρωιμοτέρων αναφορών στον χριστιανισμό. Η εξίσου – όπως για τον Περεγρίνο – γελοιοποίηση αυτών στο έργο του Λουκιανού έκαναν τους μελλοντικούς χριστιανούς να ωρύονται κατά και των δύο, δίνοντας τους μια αρχοντική θέση στην πυρά της κόλασης, ακριβώς μετά τον ίδιο τον Σατανά, όπως φαίνεται και από την αναφορά της Σούδας στο λήμμα για τον Λουκιανό : Λουκιανός, Σαμοσατεύς, ο επικληθείς βλάσφημος [....] τελευτήσαι δε αυτόν λόγος υπό κυνών, επέι κατά της αληθείας ελύττησεν. εις γαρ τον Περεγρίνου βίον καθάπτεται του Χριστιανισμού, και αυτόν βλασφημεί τον Χριστόν ο παμμίαρος. διο και της λύττης ποινάς αρκούσας εν τω παρόντι δέδωκεν, εν δε τω μελλόντι κληρονόμος του αιωνίου πυρός μετά του Σατανά γενήσεται.Suda

16. Δεν μπορώ παρά να παραπέμψω όποιον ενδιαφέρεται για την πραγματική διάσταση του ζητήματος, στο πρόσφατο, εξαιρετικό σύγγραμμα της Candida Moss για τους «διωγμούς» κατά των χριστιανών:  The Myth of Persecution: How Early Christians Invented a Story of Martyrdom

17. Ξεκαρδιστικές οι αναφορές του Λουκιανού για αυτή την φάση στην ζωή του Περεγρίνου, καθώς έτρεφε μεγάλη «εκτίμηση» για τους κυνικούς της εποχής. 

Και τότε ο Περεγρίνος έφυγε μακρυά για τρίτη φορά και πήγε στην Αίγυπτο να επισκεπτεί τον Αγαθόβουλο, όπου και έλαβε εξαίσια μαθήματα πάνω στον ασκητισμό, ξυρίζοντας το μισό κεφάλι του, καλύπτωντας το πρόσωπο του με λάσπη και επιδεικνύοντας αυτό που αποκαλούν "αδιαφορία" με το να υψώνει το χωρίς ντροπή μόριο του ανάμεσα σε πλήθος περαστικών, καθώς και δίνωντας και λαμβάνοντας ξυλιές στα οπίσθια με ένα ματσούκι και γενικά παίζοντας τον τσαρλατάνο με ακόμα μεγαλύτερη σοβαρότητα, με πολλούς ακόμα τρόπους. Λουκιανός «περί της Περεγρίνου τελευτής» 17

18. Ελίς, η πόλη που ήλεγχε την Ολυμπία.

19. Σύμφωνα με τον μύθο μόνο ο Φιλοκτήτης μπορούσε να ανάψει την πυρά που θα καιγόταν ο Ηρακλής.

20. Η ανακολουθία μεταξύ μιας Ολύμπιας αποθέωσης τύπου Ηρακλή και η επίκληση άλλης τάξης, χθονίων, Δαιμόνων όπως οι μητρώοι και πατρώοι να τον δεχτούν, δεν διέφυγε της προσοχής κάποιων μελετητών. Βάσει αυτής της τελικής αναφοράς ο Περεγρίνος φαίνεται να πρέσβευε περισσότερο μια αντίληψη κατά την οποία ο τελικός εξαγνισμός με την πυρά, θα εξαέρωνε την ψυχή, η οποία ελεύθερη και με την άνωση της πυράς θα ανέρχονταν στα πεδία των υποσελήνιων Δαιμόνων, μια αρκετά διαδεδομένη αντίληψη για την εποχή την οποία εξετάζει ο Πλούταρχος στο έργο του περί του προσώπου της Σελήνης και υπονοεί ο Λουκιανός στο «Ἀληθὴς ἱστορία. Βλ. Roger Pack, «The "Volatilization" of Peregrinus Proteus», The American Journal of Philology, Vol. 67, No. 4 (1946). Ο Λουκιανός ξεκινάει ένα άλλο έργο του τους «Δραπέτες» με μια σκηνή όπου ο Δίας διαμαρτύρεται πως τον έφτασε στον Όλυμπο η βρώμα από την καμμένη σάρκα του Περεγρίνου.

21. Βέβαια η περίπτωση κατά την οποία οι Ινδοί αυτοκτονούσαν με αυτό τον τρόπο – κατά τα πάτρια έθη - όντας ήδη κοντά στον θάνατο σε μεγάλη ηλικία ομοιάζει κάπως με το τέλος του Ηρακλή αν δεν λάβουμε υπόψη το στοιχείο της βασάνου και το μη επιθυμητό τέλος από την μεριά του Ήρωα. 

22. Γι’ αυτό και ο Λουκιανός συνδυάζει την ιστορία του Περεγρίνου με τις πρωτοχριστιανικές αιρέσεις.

23. Ο Λουκιανός περιλαμβάνει στο έργο του και έναν Σιβυλλικό χρησμό, ο οποίος αναφερόταν στο τέλος τους Περεγρίνου και ίσως να εξηγεί το γιατί κάποιοι ανέμεναν σωτηρία για τους Έλληνες από αυτή την πράξη.

Ως Εκ Σιβύλλης.

Περί Περεγρίνου ή Πρωτέως κυνικού.

Αλλ' οπόταν Πρωτεύς Κυνικών οχ' άριστος απάντων Ζηνός εριγδούπου τέμενος κάτα, πυρ αναπαύσας, ες φλόγα πηδήσας έλθη ες μακρόν Όλυμπον, δη τότε πάντας ομώς, οι αρούρης καρπόν έδουσι νυκτιπόλον τιμάν κέλομαι ήρωα μέγιστον σύνθρονον Ηφαίστω και Ηρακλήι άνακτι.

Anthologiae Graecae - Oracula

24. Το να του ανάψει την πυρά ο καθόλου τυχαίος Πτολεμαίος, μήπως δεν έχει πάλι έναν παραλληλισμό με τον Φιλοκτήτη; 

25. Όπως έγινε αρκετές φορές την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, οι ιεροφάντες αναγκάζονταν να τελέσουν τα μυστήρια για αυτοκράτορες κατ’ εξαίρεση εκτός του παραδοσιακού χρόνου τέλεσης. 

26. Φυσικά αναφέρομαι στο γνωστό απόσπασμα των Ορφικών "... κύκλου τ' αν λήξαι και αναπνεύσαι κακότητος". Otto Kern, Orphicorum Fragmenta. 229

27. Δεν είναι τυχαία εξάλλου η πορεία του φιλοσόφου και η επαφή που είχε με μυστικιστικά ρεύματα της Ασίας ούτε η εποχή των έντονων συγκρητισμών κατά την οποία έζησε.

Αντιπαγανιστική νομοθεσία του Θεοδόσιου, χριστιανικός οικουμενισμός και η Νέα Δεξιά για τον ρατσισμό και την διαφορετικότητα.

Διαπίστωσα σήμερα διαβάζοντας τις τελευταίες αναρτήσεις στα ιστολόγια που παρακολουθώ μια ενδιαφέρουσα συγχρονικότητα. Εδώ είχε ανέβει ένα απόσπασμα από το Μανιφέστο για μια Ευρωπαϊκή αναγέννηση του Benoist και εδώ το κείμενο έκλεινε με ένα άλλο απόσπασμα του ίδιου διανοητή για την παράδοση. Επειδή οι περισσότεροι με μια επιφανειακή εξέταση θα υποθέσουν πως η συγχρονικότητα και οι ομοιότητες εξαντλούνται στην χρήση των γραπτών του Γάλλου επιτρέψτε μου να δείξω μια σημαντικότερη σύνδεση.

Αναφέρεται συχνά, συνήθως θετικά και παραβλέποντας την περίπτωση του Ελληνιστικού και Ελληνορωμαϊκού κόσμου (όπου ο οικουμενισμός εμφανίζεται χωρίς να εξαφανίζονται οι επιμέρους ταυτοτικές διαφορές, η άλλη αντίληψη των πραγμάτων εδώ), πως ο πρώτος πραγματικός οικουμενισμός ως ιδεολογία εμφανίζεται με την πολιτική επικράτηση του χριστιανισμού, ήδη από τα πρώτα χρόνια της Νέας Ρώμης. Ακόμα πιο συχνά, για να υποστηριχτεί αυτού του τύπου ο οικουμενισμός, ο οφειλόμενος στην χριστιανική ιδεολογία, παραλείπεται η αναφορά στο πώς επετεύχθη. Ο τρόπος με τον οποίο κατορθώθηκε ήταν φυσικά οι ποταμοί αίματος όλων όσων επέμεναν να διατηρούν μια διαφορετική ταυτότητα σε σχέση με αυτή που το επίσημο οικουμενικό κράτος βιαίως προωθούσε. Παγανιστές, αιρετικοί, αλλόθρησκοι, ξένες πολιτισμικές ομάδες πλήρωσαν το τίμημα της επίτευξης αυτού του στόχου.

Το κείμενο στο δεύτερο ιστολόγιο, μας υπενθυμίζει ακριβώς μια τέτοια μαύρη επέτειο για τον Ελληνισμό, όταν ο "Μέγας" Θεοδόσιος ως αυτοκράτωρ της Νέας Ρώμης θέσπιζε την "αντιπαγανιστική" του νομοθεσία "De paganis, sacrificiis et templis", από την οποία για συμπλήρωση του κείμενου των φίλων σταχυολογώ κάποιες φράσεις (*από την μετάφραση της Αφροδίτης Καμάρα στις εκδόσεις Κατάρτι "Η αντιπαγανιστική νομοθεσία της Ύστερης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέσα απο τους Κώδικες).

Codex Theodosianus XVI - X De pafanis, sacrificiis et templis

16.10.2. Προς Μαδαλιανόν, βοηθό Έπαρχο της Διοικήσεως
Ας σταματήσει η ψευδής πίστη κι ας καταργηθεί η τρέλα των θυσιών. Γιατί αν κάποιος, παραβιάζοντας τον νόμο [...] τολμήσει να τελέσει θυσίες, θα τιμωρηθεί πάραυτα με την επιβολή της ποινής που του ταιριάζει.

16.10.4 Προς Ταύρον, Έπαρχο του Πραιτωρίου
Επιθυμούμε να κλείσουν αμέσως όλοι οι ναοί σε όλους τους τόπους και σε όλες τις πόλεις και να απαγορευθεί η είσοδος σε αυτούς, έτσι ώστε να μην έχουν την δυνατότητα οι απολωλότες να διαπράξουν αμαρτία. Θέλουμε επίσης να απέχουν όλοι από τις θυσίες. Αν όμως τύχει και κάποιος διαπράξει το αδίκημα, θα τιμωρηθεί με αποκεφαλισμό. Διατάσσουμε οτι η περιουσία όποιου τιμωρηθεί κατ' αυτόν τον τρόπο θα περιέλθει στο αυτοκρατορικό ταμείο....

16.10.6
Διατάσσουμε όπως υποβληθούν στην ποινή του θανάτου όσοι αποδειχθεί οτι τελούν θυσίες ή λατρεύουν αγάλματα.

16.10.10 Προς Αλβίνον Έπαρχο του Πραιτωρίου
Κανείς δεν θα μολυνθεί με σφάγια. Κανείς δεν θα σφάξει αθώο θύμα. Κανείς δεν θα πλησιάσει τα ιερά, κανείς δεν θα διασχίσει τους ναούς, ούτε και θα τιμήσει εικόνες φτιαγμένες από ανθρώπινο χέρι, γιατί θα κριθεί ένοχος με βάση και τους ανθρώπινους και τους θείους νόμους.

16.10.12 Προς Ρουφίνον, Έπαρχο του Πραιτωρίου
Κανείς απολύτως [...] σε κανέναν τόπο και σε καμία πόλη δεν θα θυσιάσει αθώο σφάγιο σε άψυχα αγάλματα. Δεν θα τιμήσει, διαπράττοντας κρυφά αυτήν του την ανηθικότητα, τον Λάρητα του με φωτιά, την Τύχη του με κρασί, τους Πενάτες του με αρώματα. Δεν θα ανάψει λυχνάρια σε αυτούς, δεν θα τοποθετήσει λιβάνι μπροστά τους, ούτε θα κρεμάσει στεφάνια προς τιμήν τους... (κατάσχεση σπιτιού και περιουσίας για τα δεύτερα)

16.10.14 προς Καισάριον Έπαρχο του Πραιτωρίου
Εάν με τους παλαιούς νόμους είχαν δοθεί προνόμια σε ιερείς (sacerdotes), ministri, perfecti ή ιεροφάντες των παλαιών μυστηρίων, γνωστούς με τα ως άνω ονόματα ή με άλλα, τα προνόμια αυτά θα καταργηθούν εντελώς....

16.10.16. προς Ευτυχιανόν, Έπαρχον του Πραιτωρίου
Εάν υπάρχουν ναοί σε επαρχιακές περιοχές θα καταστραφούν χωρίς φασαρία ή οχλαγωγία. Γιατί μόνο όταν θα έχουν γκρεμιστεί και εξαλειφθεί από προσώπου γης, θα έχει καταστραφεί η υλική βάση επάνω στην οποία στηρίζονται οι δεισιδαιμονίες...

16.10.19 προς Κούρτιον Έπαρχο του Πραιτωρίου
[....] Δεν θα επιτρέπεται διόλου να τελούνται  συμπόσια για τον εορτασμό ιερόσυλων τελετουργιών σε νεκροταφεία ή να εορτάζεται οποιαδήποτε επίσημη τελετή. Δίνουμε στους επισκόπους αυτών των περιοχών το δικαίωμα να χρησιμοποιούν εκκλησιαστική ισχύ για να αποτρέψουν τέτοιες πρακτικές (και ακολούθησε το γνωστό πάρτυ καταστροφών και διώξεων)...

16.10.20
[....] διατάσουμε, οτι όλα τα μέρη που το εσφαλμένο δόγμα των παλαιών είχε εκχωρήσει στις ιερές τους τελετές θα περιέλθουν στην ιδιοκτησία του αυτοκρατορικού μας ταμείου. (και μετά θα δίνονται στην χριστιανική εκκλησία)

16.10.25 προς Ισίδωρον, Έπαρχο του Πραιτωρίου
[....]Διατάσσουμε όλα τα ιερά τους και οι ναοί τους, αν βρίσκονται ακόμη άθικτα ακόμη και τώρα, θα καταστραφούν με διαταγή των τοπικών αρχών και θα εξαγνιστούν με την ύψωχη του σημείου της σεβαστής χριστιανικής θρησκείας....

16.10.22 προς Ασκληπιόδοτον (sic) Έπαρχο του Πραιτωρίου
Οι ρυθμίσεις νόμων που έχουν ήδη εκδοθεί θα εξαλείψουν όσους ειδωλολάτρες υπάρχουν, αν και πιστεύουμε οτι μέχρι τώρα δεν έχει μείνει κανείς πια...

Από τα παραπάνω ενδεικτικά αποσπάσματα, γίνεται εμφανές πως επιτυγχάνεται ένας οικουμενισμός χριστιανικού τύπου με την πλήρη εξάλειψη των διαφορών, σε κάθε πιθανή έκφραση (δημόσια λατρεία, οικιακή λατρεία, παραδοσιακά ιερατικά αξιώματα, περιουσία, θάνατος) δηλαδή εθνοκτονικά και γενοκτονικά.

Επειδή, όμως, ο σύγχρονος κόσμος σε μεγάλο βαθμό υιοθέτησε αυτό το χριστιανικό "πνεύμα" και συνεχίζει, αν και καλυμμένα, να σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο, αλλάζοντας πολλές φορές τον επιθετικό οικουμενισμό του χριστιανισμού με έναν λιγότερο θορυβώδη διεθνισμό, στο δεύτερο κείμενο μας με τις θέσεις του Benoist διαβάζουμε ένα παράδειγμα του ποια μπορεί να είναι στάση και θέση κάποιου, ο οποίος δεν επιθυμεί να εξαλειφθούν οι διαφορές και ειδικά οι ταυτοτικές τέτοιες.

Τέλος για να συμμετάσχω και εγώ εκ των υστέρων σε αυτήν την ενδιαφέρουσα συγχρονικότητα, συνεχίζοντας από την μία εκεί που σταματάει το προηγούμενο και από την άλλη επικαιροποιόντας το θέμα ώστε να συσχετιστεί και με "σύγχρονη" θεματολογία (με την ελπίδα να γίνουν εμφανείς οι υιοθεσίες, και οι άλλοι δρόμοι σκέψης, οι οποίοι μπορούν ακόμα να υπάρξουν) μεταφράζω και εγώ δύο σχετικά άρθρα του ίδιου μανιφέστου, το οποίο οι Αγγλομαθείς μπορούν αν βρούν ολόκληρο εδώ.

Ενάντια στο Ρατσισμό. Για το δικαίωμα στη διαφορά

Ο όρος ρατσισμός δεν μπορεί να οριστεί ως μια προτίμηση στην ενδογαμία , η οποία προκύπτει από την ελεύθερη επιλογή των ατόμων και των λαών . Ο εβραϊκός λαός , για παράδειγμα , οφείλει την επιβίωσή του στην απόρριψη των μικτών γάμων. Αντιμέτωποι με θέσεις οι οποίες είναι συχνά απλοϊκές , προπαγανδιστικές, ή ηθικολογικές , είναι αναγκαίο να επιστρέψουμε στο πραγματικό νόημα των λέξεων : Ο ρατσισμός είναι μια θεωρία σύμφωνα με την οποία υπάρχουν ποιοτικές ανισότητες μεταξύ των φυλών , έτσι ώστε , συνολικά, μπορεί κανείς να διακρίνει τις φυλές σε ανώτερες ή κατώτερες. Διατείνεται ότι η αξία ενός ατόμου συνάγεται εξ ολοκλήρου από τη φυλή στην οποία ανήκει ή πως η φυλή αποτελεί τον κεντρικό καθοριστικό παράγοντα στην ανθρώπινη ιστορία . Αυτά τα τρία αξιώματα μπορεί να υποστηρίζονται από κοινού ή χωριστά . Και τα τρία είναι ψευδή. Ακόμα και εάν οι υπάρχουσες φυλές διαφέρουν η μια από την άλλη , όσον αφορά το ένα ή το άλλο στατιστικά απομονωμένο κριτήριο , παρ' αυτά δεν υπάρχουν  απόλυτες ποιοτικές διαφορές μεταξύ τους. Ούτε υπάρχει ένα παγκόσμιο πρότυπο έξω από την ανθρωπότητα το οποίο θα επέτρεπε την δημιουργία μιας φυλετικής ιεραρχίας . Τέλος , είναι προφανές ότι ένα άτομο λαμβάνει την αξία του από εκείνες τις ιδιότητες που είναι δικές του . Ο ρατσισμός δεν είναι μια ασθένεια του μυαλού, η οποία παράγεται από την προκατάληψη ή την προ-νεωτερική δεισιδαιμονία. ( Μια τέτοια εξήγηση αποτελεί έναν φιλελεύθερο μύθο, ο οποίος προτείνει την έλλειψη ορθολογισμού ως την πηγή κάθε κοινωνικού δεινού). Αντίθετα, ο ρατσισμός είναι μια λανθασμένη θεωρία, με βαθιές ρίζες στο χρόνο, η οποία πηγάζει από τον επιστημονικό θετικισμό , σύμφωνα με τον οποίο μπορεί κανείς να μετρήσει "Επιστημονικά" , απόλυτα την αξία των ανθρώπινων κοινωνιών , και στον κοινωνικό εξελικτισμό ,ο οποίος τείνει να περιγράψει την ιστορία της ανθρωπότητας ως μια μοναδική, ενοποιημένη ιστορία , η οποία χωρίζεται σε "στάδια", τα οποία αντιστοιχούν σε διάφορα στάδια προόδου. ( Έτσι, ορισμένοι λαοί θεωρούνται προσωρινά ή μόνιμα πιο "προηγμένοι" από τους άλλους.)

Σε αντίθεση με το ρατσισμό υπάρχει ένας διεθνικός και ένας διαφοροποιητικός* αντί-ρατσισμός . Ο πρώτος καταλήγει στα ίδια συμπεράσματα όπως και ο ρατσισμός τον οποίο καταγγέλλει . Σε αντίθεση με τις διαφορές , τις οποίες αναγνωρίζει ο ρατσισμός, ο διεθνικός αντιρατσισμός αναγνωρίζει στα άτομα μόνο την κοινή προέλευση από το ίδιο είδος και τείνει να εξετάζει τις συγκεκριμένες ταυτότητες τους ως μεταβατικές ή δευτερεύουσας σημασίας. Εξισώνοντας/Μειώνοντας το "Άλλο" με το "Ίδιο"  μέσω μιας αυστηρά αφομοιωτικής προοπτικής, ο διεθνικός αντιρατσισμός είναι, εξ ορισμού , ανίκανος να αναγνωρίσει ή να σεβαστεί τήν ετερότητα για αυτό που είναι . Ο διαφοροποιητικός αντι-ρατσισμός,  με τον οποίο συντάσσεται η Νέα Δεξιά, υποστηρίζει ότι η αμείωτη πολλαπλότητα των ανθρώπινων ειδών αποτελεί ένα πραγματικό θησαυρό . Ο διαφοροποιητικός αντι-ρατσισμός καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για την αποκατάσταση ενός καταφατικού νόηματος στο "καθολικό, όχι σε αντίθεση με το "διαφορετικό", αλλά ξεκινώντας από την αναγνώριση/αποδοχή του "διαφορετικού". Για την Νέα Δεξιά , ο αγώνας κατά του ρατσισμού δεν κερδίζεται αναιρώντας την έννοια των φυλών, ούτε από την επιθυμία να συγχωνευτούν όλες αυτές σε ένα αδιαφοροποίητο σύνολο. Αντιθέτως, ο αγώνας κατά του ρατσισμού διεξάγεται με την άρνηση και του αποκλεισμού και της αφομοίωσης: ούτε απαρτχάιντ ούτε χωνευτήρι, αλλά αποδοχή του άλλου ως Άλλου μέσα από μια διαλογική* προοπτική αμοιβαίου εμπλουτισμού.

Κατά της μετανάστευσης. Υπέρ της συνεργασίας

Λόγω της ταχείας ανάπτυξης και των τεραστίων διαστάσεων της, η μετανάστευση , όπως την παρατηρεί κάποιος σήμερα στην Ευρώπη, αποτελεί ένα αναμφισβήτητα αρνητικό φαινόμενο. Ουσιαστικά , αντιπροσωπεύει μια μορφή αναγκαστικού ξεριζωμού ην αιτία του οποίου είναι, πρώτα απ 'όλα , οικονομική - αυθόρμητες ή οργανωμένες κινήσεις από φτωχές και πυκνοκατοικημένες χώρες προς τις χώρες που είναι πλούσιες . Αλλά η αιτία είναι επίσης, συμβολική - η έλξη που ασκεί ο δυτικός πολιτισμός και η συνακόλουθη υποτίμηση των αυτοχθόνων πολιτισμών , υπό το πρίσμα του αυξανόμενου προσανατολισμού προς τον καταναλωτικό τρόπο ζωής . Η ευθύνη για την τρέχουσα μετανάστευση έγκειται κατά κύριο λόγο , όχι στους μετανάστες , αλλά στις βιομηχανικές χώρες οι οποίες υποβίβασαν τον άνθρωπο στο επίπεδο του εμπορεύματος το οποίο δύναται να μεταφερθεί οπουδήποτε. Η μετανάστευση δεν είναι επιθυμητή για τους μετανάστες , οι οποίοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους για μια άλλη στην οποία τους υποδέχονται ως back- ups για τις οικονομικές ανάγκες . Η μετανάστευση δεν είναι επωφελής ούτε για τον οικοδεσπότη πληθυσμό ο οποίος υποδέχεται τους μετανάστες , και βρίσκεται αντιμέτωπος συχνά, παρά τη θέλησή του, με βίαιες αλλαγές στο ανθρώπινο και αστικό περιβάλλον του. Είναι προφανές ότι τα προβλήματα των χωρών του Τρίτου Κόσμου δεν θα επιλυθούν με τις σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμών. Γι' αυτό και η Νέα Δεξιά προτιμά πολιτικές περιορισμού της μετανάστευσης , σε συνδυασμό με μια αυξανόμενη συνεργασία με τις χώρες του Τρίτου Κόσμου στις οποίες η οργανική αλληλεξάρτηση* και οι παραδοσιακοί τρόποι ζωής εξακολουθούν να επιβιώνουν , προκειμένου να ξεπεραστούν οι ανισορροπίες που προκύπτουν από την παγκοσμιοποίηση.

Όσον αφορά τους πληθυσμούς των μεταναστών που κατοικούν σήμερα στη Γαλλία , θα ήταν ουτοπικό να περιμένουμε την μαζική τους αποχώρησή. Το Ιακωβίνικο εθνικό κράτος υποστήριζε πάντα ένα μοντέλο αφομοίωσης, στο οποίο μόνο το άτομο, απορροφάται, μέσα σε μια υπηκοότητα, η οποία είναι καθαρά αφηρημένη. Το κράτος δεν έχει κανένα ενδιαφέρον για τις συλλογικές ταυτότητες ούτε για τις πολιτιστικές διαφορές αυτών των ατόμων . Το μοντέλο αυτό γίνεται ολοένα και λιγότερο αξιόπιστο λόγω των ακόλουθων παραγόντων : Του ίδιου του αριθμού των μεταναστών, των πολιτισμικών διαφορών που συχνά τους χωρίζουν από τους πληθυσμούς που τους υποδέχονται, και ιδιαίτερα λόγω της βαθύτατης κρίσης, η οποία μαστίζει όλα τα παραδοσιακά κανάλια της ενσωμάτωσης ( κόμματα , συνδικάτα , θρησκείες ,σχολεία , ο στρατός , κ.λπ. ) . Η Νέα Δεξιά πιστεύει ότι η εθνοπολιτισμική ταυτότητα δεν θα πρέπει πλέον να υποβιβάζεται στον ιδιωτικό τομέα , αλλά θα πρέπει να αναγνωρίζεται και να γίνεται αποδεκτή στη δημόσια σφαίρα. Η Νέα Δεξιά προτείνει , λοιπόν, ένα κοινοτιστικό μοντέλο το οποίο θα γλυτώνει τα άτομα από το να αποκόβονται από τις πολιτισμικές τους ρίζες και το οποίο θα τους επιτρέπει να διατηρούν ζωντανές τις δομές της συλλογικής πολιτισμικής ζωής τους. Θα έπρεπε να είναι σε θέση να τηρήσουν τους αναγκαίους γενικούς και κοινούς νόμους , χωρίς να πρέπει να εγκαταλείψουν την δική τους κουλτούρα. Αυτή η κοινοτιστική πολιτική θα μπορούσε, μακροπρόθεσμα , να οδηγήσει στην αποδέσμευση της ιδιότητας του πολίτη από την εθνικότητα.

Ο Πατριωτισμός μέσα από τα μάτια του Mishima

Μια μικρή νυχτερινή καταιγίδα μαίνεται

Λέγοντας "Η πτώση είναι η ουσία του λουλουδιού"

Να προηγείσαι εκείνων που διστάζουν*(1)

Τα τελευταία χρόνια και ειδικά μετά την τρομακτική ανακάλυψη εκ μέρους της νεοελληνικής κοινωνίας πως υπάρχει «κρίση» μια έννοια υπό συνεχή εξέταση και με πάμπολλες αναφορές είναι αυτή του πατριωτισμού. Ειδικά κάποιες ημέρες όπως η χθεσινή το ίντερνετ παίρνει φωτιά από τις πατριωτικές ή και αντι-πατριωτικές, συνήθως άναρθρες κραυγές.

Σαφέστατα, ανάλογα με την εποχή, η λέξη έχει αποκτήσει διαφορετικά νοήματα παράλληλα με τα αξιακά συστήματα που επικρατούν και η εποχή μας διαφέρει πολύ από παλαιότερες. Έτσι ίσως μας διαφεύγει ένας ηρωικός πατριωτισμός τύπου ελεγείας Τυρταίου στον οποίο η λέξη ταυτίζεται με τον ωραίο θάνατο ενός νέου πολεμιστή στην πρώτη γραμμή κατά την υπεράσπιση της πατρίδας (ή αυτός για εμάς παίρνει την μορφή ενός ποστ μιας εικόνας από τους «300» στο FB). Μάλλον μας διαφεύγει και ένας πολιτικός πατριωτισμός τύπου Σόλωνα στον οποίο αυτός ταυτίζεται με το κοινό καλό της Πόλης (πια πόλη….). Φευγαλέος μας είναι και ένας πατριωτισμός τύπου Σωκράτη κατά τον οποίο η υποταγή στους νόμους της Πόλεως αναδεικνύεται ως το άπαν, ή ακόμα και ένας πατριωτισμός τύπου Κλεισθένη, Εφιάλτη (του καλού), ή Περικλή στον οποίο μαζί με όλα τα προηγούμενα προστίθεται και η συμμετοχή στα κοινά, η ανάληψη της ευθύνης, η εξάσκηση της εξουσίας και άλλα πολλά.
Σήμερα, απ’ ότι τουλάχιστον διαπιστώνω χαζεύοντας στο ίντερνετ ο πατριωτισμός έχει να κάνει με άλλα, κάπως αυτόνομα και ασύνδετα, πράγματα, όπως την καταπολέμηση της λαθρομετανάστευσης για λόγους αυτοπροστασίας, ή αντιθέτως την «ανθρωπιστική» αποδοχή του φαινομένου, όπως τον εξορθολογισμό της οικονομίας και την πάταξη της φοροδιαφυγής, ή αντιθέτως την εκδίωξη των δυνάμεων οικονομικής κατοχής, όπως την ψήφιση ενός κόμματος ή αντιθέτως κάποιου άλλου. Συνήθως μάλιστα ο πατριωτισμός εμφανίζεται ως αποκλειστικά προσωπικό κτήμα  αν όχι προνόμιο κάποιων κοινωνικών ομάδων και όχι άλλων.

Όντας ο ίδιος πολύ μπερδεμένος μέσα σε αυτό το κλίμα και αδυνατώντας να εκφράσω μια προσωπική άποψη, είναι εξάλλου δύσκολοι καιροί, νοητικά, για να εκφράζονται πράγματα τα οποία δεν χωράνε σε καμιά ήδη διαμορφωμένη παράταξη, σκέφτηκα για να ξεπεράσουμε τον σκόπελο της προσωπικής άποψης και του χρόνου και του τόπου οι οποίοι «θολώνουν» την οπτική μας, να εξετάσουμε το ζήτημα μέσα από την τέχνη και μέσα από την ματιά, ενός τρίτου, πολύ μακριά από εμάς και χρονικά και πολιτισμικά, προσώπου.

Πατριωτισμός – η τελετουργία του έρωτα και του θανάτου

Ο προταθείς τρείς φορές για νόμπελ λογοτεχνίας Yukio Mishima (στον οποίο έχω αναφερθεί λίγο και στο παρελθόν) μια μοναδική φορά στην ζωή του αποφάσισε να γράψει, σκηνοθετήσει και παίξει ο ίδιος μια ταινία μικρού μήκους με τίτλο «Πατριωτισμός». Η ίδια η ταινία και η ιστορία της έχει πολύ ενδιαφέρον.
Γυρίστηκε μέσα σε δύο μέρες το 1966 , και βασίστηκε σε μια σύντομη ιστορία του συγγραφέα η οποία είχε γραφτεί λίγα χρόνια πριν το 1961. Εν συντομία –μιας και θα επανέλθουμε σε αυτό - η ταινία μας δείχνει σε τρείς πράξεις την τελετουργική αυτοκτονία – σεπούκου- ενός Ιάπωνα αξιωματικού και αποσκοπούσε κατά πως μας λένε οι ειδικοί στην (αυτό)προβολή του συγγραφέα στο Ευρωπαϊκό κοινό, την εποχή που ακόμα πίστευε πως παρά τις αντισυμβατικές του απόψεις θα μπορούσε να κερδίσει το μεγάλο βραβείο των λογοτεχνών. Ως εκ τούτου προοριζόταν αρχικά μόνο για το ευρωπαϊκό κοινό όπου και προβλήθηκε. Ο συντηριτικός και παραδοσιοκράτης συγγραφέας (ο οποίος όμως ζούσε σε ενα περίεργο, δυτικής αισθητικής σπίτι και είχε ένα άγαλμα του Απόλλωνα στην αυλή του) σκηνοθέτησε αναπαράγοντας μια αισθητική του παραδοσιακού θεάτρου ενώ αποφάσισε να επενδύσει την ταινία με την μουσική του Βάγκνερ από το Τριστάνος και Ισόλδη (σε μια παλιά εγγραφή του 1936 του έτους δηλ στο οποίο αναφέρονται τα γεγονότα), μια άμεση αναφορά στον ρομαντισμό του έρωτα και του θανάτου.  Τέσσερα χρόνια (1970) μετά από αυτήν την «πρόβα θανάτου» και θα επανέλθουμε και σε αυτό, ο Μίσιμα σαν τον ήρωα της ταινίας και της ιστορίας του έκανε σεπούκου ο ίδιος και η χήρα του αποφάσισε να εξαφανιστούν οι κόπιες της ουδέποτε προβληθείσας στην Ιαπωνία ταινίας. Μάλιστα ακόμα και οι αφίσες – κλασσικές πια – της ταινίας, οι οποίες δείχνουν τον Μίσιμα σε στάση οκλαδόν λίγο πριν την αυτοκτονία καταστράφηκαν. Ίσως υπήρχαν κάποιες κόπιες σε ιδιωτικές συλλογές, αλλά γεγονός είναι πως η ταινία επανεμφανίστηκε μόλις το 2005, μετά τον θάνατο και της γυναίκας του, όταν η μοίρα το θέλησε ένα αρχικό αντίτυπο να βρεθεί κρυμμένο μέσα σε ένα κουτί τσαγιού στο σπίτι τους.

Η υπόθεση

Στο ιερό ράφι κάτω από τη σκάλα, μαζί με την πινακίδα από το Μεγάλο τέμενος Ise, βρίσκονταν  φωτογραφίες των αυτοκρατορικών εξοχοτήτων, και τακτικά κάθε πρωί, πριν φύγει για το καθήκον του, ο ανθυπολοχαγός θα στεκόταν μαζί με τη σύζυγό του σε'αυτόν τον ιερό τόπο και μαζί θα έσκύβαν το κεφάλι τους χαμηλά. Το νερό της προσφοράς ανανεόνονταν κάθε πρωί, και το ιερό κλωνάρι από sasaki ήταν πάντα πράσινο και φρέσκο. Η ζωή τους βιώνονταν κάτω από την επίσημη προστασία των θεών και ήταν γεμάτη με ένα έντονο συναίσθημα χαράς που έκανε κάθε ίνα στο σώμα τους να τρέμει....
Mishima "Πατριωτισμός"

Οι τελευταίες στιγμές αυτού του ηρωικού και αφοσιωμένου ζευγάριού ήταν τέτοιες που να κάνουν τους ίδιους τους θεούς να κλάψουν.Mishima "Πατριωτισμός"

Η υπόθεση, η οποία όπως αναφέραμε βασίζεται σε προγενέστερη ιστορία του συγγραφέα, και εμπνέεται άμεσα από σημαντικά ιστορικά γεγονότα της Ιαπωνίας έχει ως εξής.

Ο αξιωματικός του Ιαπωνικού στρατού Shinji Takeyama μαθαίνει πως φίλοι και σύντροφοι του αξιωματικοί, συμμετείχαν το προηγούμενο βράδυ σε ένα αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της κυβέρνησης, το οποίο καταδίκασε και ο αυτοκράτορας και πως ο ίδιος έχει τοποθετηθεί στην υπεύθυνη να εκτελέσει τους συλληφθέντες στασιαστές ομάδα. Παρ’ ότι ο ίδιος πρόσκειται φιλικά στον σκοπό των στασιαστών, έχει ορκιστεί υπακοή στον αυτοκράτορα. Αυτό δημιουργεί ένα τεράστιο δίλημμα το οποίο μη δυνάμενος να επιλύσει με κανένα άλλο τρόπο αποφασίζει να αυτοκτονήσει με τον παραδοσιακό τρόπο των σαμουράι. Αναφέρει την απόφαση του στην αγαπημένη του γυναίκα, η οποία αμέσως εκφράζει την θέληση της να τον συνοδεύσει στην πράξη του.  Αφού περνούν ένα βράδυ κάνοντας έρωτα προχωρούν στην τελική πράξη πρώτα αυτός και μετά από λίγο η γυναίκα του.

Το ιστορικό

Στις 28 Φεβρουαρίου του 1936 πραγματοποιήθηκε μια αποτυχημένη απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος, η οποία σημάδεψε την σύγχρονη Ιαπωνική ιστορία και διαμόρφωσε μεγάλο μέρος της μετέπειτα πορείας της. Η εν πολλοίς στρατικοκρατούμενη Ιαπωνική κοινωνία παρέπαιε μετά τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 20 και της ανικανότητας να περάσει το μεταβατικό στάδιο στο οποίο βρίσκονταν τότε. Στους κόλπους του στρατού υπήρχαν δύο κύριες ιδεολογικές ομάδες οι Kodo-Ha (Ο δρόμος του αυτοκράτορα) και οι Tosei-Ha (ομάδα ελέγχου), οι οποίες αντιμάχονταν για την επικράτηση. Οι πρώτοι, αποτελούνταν από λαϊκά φτωχά στρώματα, σε μεγάλο βαθμό παραδοσιοκράτες (εμφανές και από την σύνδεση με το αυτοκρατορικό ιδεώδες, όπως φανερώνει το όνομα) και εμπνέονταν από τον ιδιότυπο σοσιαλισμό (της εποχής, αργότερα κατατάσσεται στον εθνικισμό/φασισμό, όπως σε πολλές περιπτώσεις άλλων χωρών) του Kita Ikki. Αυτοί κατηγορούσαν για την φτώχια τους και στρέφονταν ενάντια στην ας πούμε υψηλή αστική τάξη της εποχής, την οποία αντιπροσώπευαν κοινοπραξίες επιχειρήσεων οι οποίες είχαν υπό τον έλεγχο τους το μεγαλύτερο μέρος της γης και σε συνδυασμό με τους φιλελεύθερους και δυτικότροπους πολιτικούς θεωρούνταν υπεύθυνη για τα δεινά της Ιαπωνικής κοινωνίας. Στα γραπτά του ο Kita Ikki υποστήριζε την ανάγκη δημιουργίας μιας σοσιαλιστικής πολιτικής εξισορρόπησης των αδικιών και θεωρούσε απαραίτητη την στρατιωτική επέκταση της Ιαπωνίας στην απέναντι Ασία (Κίνα, Κορέα κτλ) ώστε υπό την Ιαπωνική ηγεσία να εκδιωχθούν οι καπιταλιστές Δυτικοί. Ήταν οπαδός μιας από τα πάνω σοσιαλιστικής  μεταρρύθμισης (εξ’ ού και κατατάσσεται σήμερα στους πρόδρομους του Ιαπωνικού φασισμού αν καταλαβαίνω καλά), στα πρότυπα …. Μιας Πλατωνικής πολιτείας! (μάλιστα παραλλήλιζε τις Πλατωνικές πολιτικές ιδέες με αυτές του πιο σημαντικού μετά τον ίδιο τον Κουνφούκιο, Κουνφουκιανιστή του Μένκιου, Meng-Zi ή Meng-Tzu στα κινέζικα).

Το αντίπαλο στρατόπεδο, το πιο «ορθολογικό» κατά τα σημερινά μας πρότυπα, επίσης καλόβλεπε μια εισβολή στην Κίνα για την επίλυση των προβλημάτων της Ιαπωνίας αλλά ήταν «μοντερνιστές» ήθελαν να τελειώνουν με ότι απομεινάρι της φαιουδαλικής Ιαπωνίας υπήρχε, όπως ο κώδικας των σαμουράι, ή bushido, με την λατρεία του αυτοκράτορα κτλ, και φάνταζαν φιλοδυτικοί, εκσυγχρονιστές και φιλελευθεροκαπιταλιστές (με νερωμένο το κρασί οι όροι για την εποχή). Το ωραίο της υπόθεσης είναι πως κύριος εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος –στον στρατό-  ήταν ο Kingoro Hashimot, αρχηγός της μυστικής αστυνομίας στον οποίο αποδίδεται η επιτυχής αντιμετώπιση του πραξικοπήματος των Kodo-Ha, ο οποίος αργότερα το 1937 παραλίγο να ξεκινήσει μόνος του τον 2ο παγκόσμιο, όταν επιτέθηκε σε Αμερικάνικα και Αγγλικά πλοία στην Κίνα και ιδεολογικά-στρατιωτικά ο στρατηγός Hideki Tojo, υπεύθυνος για το Perl Harbor, ο οποίος αργότερα δικάστηκε για εγκλήματα πολέμου (ένας ιδεολογικός χαμός δηλαδή).

Το πραξικόπημα

Δεν είχα καμία όρεξη για  ήττα - πόσο μάλλον για νίκη - χωρίς μάχη.

Στις 28 Φεβρουαρίου του 1936, λοιπόν, νεαροί αξιωματικοί του «δρόμου του αυτοκράτορα» προχώρησαν σε στοχευμένες δολοφονίες πολιτικών και κατέλαβαν με επιτυχία αρκετά κυβερνητικά κτήρια. Έχοντας την πεποίθηση πως οι ιδέες τους έβρισκαν σύμφωνο το μεγαλύτερο μέρος του στρατού (αν όχι της κοινωνίας), περίμεναν πως μετά από αυτές τις πρώτες κινήσεις οι ανώτεροι αξιωματικοί θα αναλάμβαναν την πρωτοβουλία, όμως, δυστυχώς για αυτούς κάτι τέτοιο δεν συνέβη και μάλιστα ο ίδιος ο αυτοκράτορας, στο όνομα του οποίου λειτουργούσαν όπως πίστευαν, καταδίκασε τις ενέργειες τους οι οποίες στρέφονταν εναντίον της «πολιτικής βάσης της χώρας» και το πραξικόπημα καταπνίχτηκε αφήνοντας ως μόνο και νικητήριο στρατιωτικό/ιδεολογικό πόλο την «ομάδα ελέγχου» με τα γνωστά συνεπακόλουθα στην Ιαπωνική ιστορία.
Από αυτό το κοινωνικό-πολιτικό ιστορικό πλέγμα εμπνέεται λοιπόν η ιστορία (και η ταινία) του Μίσιμα, ο οποίος προφανώς και ταυτίζεται ιδεολογικά με τους στασιαστές. Όπως μάλιστα ο ίδιος είχε γράψει σχολιάζοντας την ταινία.

«Σίγουρα, κάποιος θεός πέθανε, όταν το Ni Ni Roku* περιστατικό απέτυχε.»

* κατά κυριολεξία 26 Φεβρουαρίου. Niniroku Jiken 26/2 περιστατικό

Μια αφορμή;

Οι Ιάπωνες σήμερα σκέφτονται τα χρήματα, μόνο τα χρήματα: Πού είναι το εθνικό μας πνεύμα σήμερα; Η Jieitai (Ιαπωνική δύναμη αυτοπροστασίας  εδάφους - ο στρατός της Ιαπωνίας στην πραγματικότητα) πρέπει να είναι η ψυχή της Ιαπωνίας. ... Το έθνος δεν έχει κανένα πνευματικό θεμέλιο. Αυτός είναι ο λόγος που δεν συμφωνείτε μαζί μου. Εσείς απλά θα είστε μισθοφόροι των Αμερικάνων. Εκεί είστε στον μικρό κόσμο σας. Δεν κάνετε τίποτε για την Ιαπωνία.

Και ο χρόνος, όμως, κατά τον οποίο γράφεται η ιστορία, η οποία πρωτοεκδόθηκε το 1961 δεν είναι άσχετος καθώς τέλη του 60 υπογραφόταν μεταξύ Ιαπωνίας και Αμερικής η επικαιροποίηση μιας συνθήκης γνωστής (στην Ιαπωνία) ως Anpo, η «συνθήκη για την αμοιβαία συνεργασία και ασφάλεια μεταξύ της Ιαπωνίας και της Αμερικής, η οποία επέτρεπε μεταξύ άλλων στην Αμερική να επεμβαίνει ακόμα και στα εσωτερικά της Ιαπωνίας, να διατηρεί στρατιωτικές βάσεις κτλ (ως ουδέποτε καταργηθείσα η συνθήκη ισχύει ακόμη). Αυτό το γεγονός ήταν ένα αρκετά καθοριστικό σημείο και για την ολοένα αυξανόμενη τάση προς τον εθνικισμό του Μίσιμα καθώς και σημαδιακή για το τέλος του όπως θα δούμε.

Πρόβα θανάτου

... Χαιρετίζω τον Αυτοκράτορα. Ζήτω ο αυτοκράτορας! *2   …. Νομίζω πως ούτε που με άκουσαν… *3

Στις 25 Νοεμβρίου του 1970 ο Mishima Μαζί με μια μικρή ομάδα από έμπιστους του, μέλη της Tatenokai (εταιρία "ασπίς"), την οποία είχε ιδρύσει το 68 σαν παραστρατιωτική οργάνωση στους κόλπους του Ιαπωνικού στρατού (GSDF που λέγαμε πρίν), με σκοπό την επαναφορά των παραδοσιακών αξιών του Bushido, επισκεύτηκαν ένα στρατόπεδο με σκοπό να δούν τον διοικητή. Αφού τον έδεσαν ταμπουρώθηκαν στο γραφείο θέλοντας να διατυπώσουν ένα πολιτικό μανιφέστο το οποίο θεωρητικά στόχευε στην γέννηση ενός πραξικοπήματος (στην πραγματικότητα οι περισσότεροι αναλυτές πιστεύουν πως όλος ο σχεδιασμός αποσκοπούσε και μόνο στην τελική πράξη τελετουργικής αυτοκτονίας του Μίσιμα). Ο Μίσιμα βγήκε στο μπαλκόνι να κάνει το διάγγελμα του. Αντιμετώπισε την χλεύη και την αδιαφορία. Χαιρετίζοντας τον αυτοκράτορα (το αθάνατο πνεύμα της παραδοσιακής Ιαπωνίας) εισήλθε μέσα στο γραφείο όπου και έκανε seppuku. Είχαν προηγηθεί αρκετές πρόβες θανάτου, φανταστικές μέσα από τα γραπτά του, αντικατοπτρισμένες σε στυλιστικές φωτογραφίες, σωματοποιημένες κινηματογραφικά με τον «Πατριωτισμό». Τελικά κατάφερε να φύγει όπως πάντα ήθελε «θέλω να κάνω την ζωή μου ένα ποίημα».

Μπορεί η ζωή του να ήταν ένα ποίημα θανάτου και σίγουρα θα βρούμε πολλές αναλύσεις για τον περίεργο αυτό Ιάπωνα, οι οποίες θίγουν ακριβώς αυτές τις σκοτεινές πτυχές του. Μαζοχιστής, ταραγμένα παιδικά χρόνια που του άφησαν κουσούρια, φασίστας, ομοφυλόφιλος, νάρκισσος, ψώνιο και άλλα πολλά*4. Όλα αυτά συμπυκνώνονται και «διαβάζονται» καθώς παρακολουθούμε τον «Πατριωτισμό» του σύμφωνα με τους «ειδικούς» .

Δεν ξέρω αλήθεια, ίσως απλώς τελικά να ήθελε να μας πεί πως ο πατριωτισμός είναι:

Να είσαι ερωτευμένος με την ζωή και την ομορφιά
Να αγαπάς την πατρίδα σου
Να σέβεσαι τους θεσμούς
Να μην προδίδεις τους φίλους
Να ακολουθείς την παράδοση
Να μην φοβάσαι να πεθάνεις «όμορφα»
Να ζείς και να πεθαίνεις σαν ποίημα.


Δεν ξέρω, αλήθεια,  δείτε την ταινία μικρού μήκους και σκεφτείτε μόνοι σας.

1: Το Jisei ή «ποίημα θανάτου» του Mishima
2: Ο Μίσιμα ήταν πάντα μισητός για τους αριστεριστές λόγω των απόψεών του. Κατάφερε όμως να γίνει μισητός και στους εθνικιστές όταν αποκήρυξε τον αυτοκράτορα,  - παρά αυτά τα τελευταία λόγια του - όταν ο τελευταίος μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο παραιτήθηκε της αξίωσης να θεωρείται ως έχον θεική υπόσταση. Τότε ο Μίσιμα του καταλόγισε πως αφού δεν είχε θειική υπόσταση (και άρα δεν ενσάρκωνε το πνεύμα της ιαπωνίας) θα έπρεπε να ζητήσει προσωπικά συγγνώμη για όλους τους νεκρούς του 2ου παγκοσμίου οι οποίοι πέθαναν θεωρώντας τον «θεο». ΥΓ. Όσες φορές προσπαθώ να εξηγήσω μια τέτοια αντίληψη στους περισσότερους σημερινούς συνανθρώπους μου καταλήγω «μεταφορικώς» να θέλω να αυτοκτονήσω και εγώ….
3: Τα υποτιθέμενα τελευταία λόγια του πριν την τελετουργική αυτοκτονία.
4: Κάποια απο τα κείμενα που διάβασα και έχω υπόψηhttp://www.criterionconfessions.com/2008/06/patriotism-433.html
http://wolcottwheeler2.blogspot.co.uk/2007/03/yukio-mishimas-patriotism-japanese.html
http://www.criterion.com/current/posts/517
http://planetpeschel.com/wp/2011/11/yukio-mishimas-last-act-1970/
http://anotherlostshark.com/2010/01/08/yukio-mishima-and-the-poetry-of-death/

Μια αγγλική μετάφραση της ιστορίας βρίσκεται εδώ