Theodoros Stamos

Ο διεθνής Θ. Στάμος και η εθνική αμνησία 

Φωτό: Το πρωθυπουργικό γραφείο στου Μαξίμου. Δεξιά πίνακας του Θεόδωρου Στάμου από τη δωρεά του στην Εθνική Πινακοθήκη το 1975. Με την πτώση της χούντας.

Περίμενα μέχρι σήμερα, αφού πρώτα χτύπησα πολλές επίσημες και ανεπίσημες πόρτες, να θυμηθεί και να τιμήσει η Πολιτεία τα εκατό χρόνια από την γέννηση του μεγαλύτερου Έλληνα ζωγράφου του ΧΧ αι. Του Λευκαδίτη Θεοδώρου Στάμου. Του ισάξιου του Pollock, του Rothko, του Clifford Still. 

Πόσο μάλλον που το Hellenic Diaspora Foundation προσέφερε σε οποιοδήποτε μουσείο ή ίδρυμα ενδιαφερόταν,  τα 160 έργα της συλλογής του για να οργανωθεί μια ανάλογη, του γεγονότος, έκθεση. Περίμενα όμως μάταια. Ουδείς, επίσημος ή ημιεπίσημος, ενδιαφέρθηκε. Η μόνη εκδήλωση που έγινε τελικά, ήταν εκείνη την οποία φιλοξένησε ο Δήμος Λευκάδας τον περασμένο Σεπτέμβριο με την συμβολική έκθεση των 40 πινάκων από την σειρά Leukada Series  και τον δίγλωσσο κατάλογο. Εκδήλωση που χρηματοδότησε αποκλειστικά ο συλλέκτης και μελετητής του Theodoros Stamos, Βασίλης Καλογηράτος. 

Με τη νέα χρονιά και με στόχο να ολοκληρωθεί το ωριαίο ντοκιμαντέρ "Theodoros Stamos, the Great Metaphysical"  παραγωγής της Greek Diaspora Foundation αναχωρούμε με τον Καλογηράτο και τον σκηνοθέτη Γιάννη Κατωμερή στις 15 Ιανουαρίου 2023 για τις ΗΠΑ για εργασία και επαφές. Ελπίζοντας ότι εκεί θα επιτύχουμε την μεγάλη έκθεση που θα επαναφέρει τον μεγάλο Έλληνα δημιουργό στην κορυφαία θέση που δικαιούται... Όσο για την ελληνική πολιτεία...

Γράφει πολύ επιτυχημένα ο Yannis Papaconstantinou : 

Πριν 100 χρόνια, σαν σήμερα 31 Δεκεμβρίου, γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη ο Ελληνοαμερικανός εικαστικός καλλιτέχνης Θόδωρος Στάμος [Theodoros Stamos] (1922-1997), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Είναι αναγνωρίσιμος και καταξιωμένος στις ΗΠΑ, αλλά στην Ελλάδα εξακολουθεί να μην είναι ιδιαίτερα γνωστός σε μεγάλο μέρος του κοινού.

 

Ο Θόδωρος Στάμος ήταν το τέταρτο από τα έξι παιδιά μιας οικογένειας μεταναστών. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Λευκάδα και η μητέρα του από τη Σπάρτη. Το 1936, παράλληλα με τις γυμνασιακές του σπουδές, παρακολούθησε νυχτερινά μαθήματα σχεδίου στη Σχολή Αμερικανών Καλλιτεχνών της Νέας Υόρκης. Εκεί γνώρισε και τον μέντορά του, τον άνθρωπο που τον καθόρισε. Πρόκειται για τον εξπρεσιονιστή Τζόζεφ Σόλμαν, που έστρεψε το ενδιαφέρον του εφήβου Στάμου στη μοντέρνα ευρωπαϊκή και αμερικανική ζωγραφική. Για να εξοικονομήσει τα προς το ζην εργάστηκε ως τυπογράφος, στιλβωτής, ανθοπώλης, πωλητής βιβλίων, πλασιέ, κορνιζοποιός. Και ζωγράφιζε με πάθος.

 

Ώσπου σε ηλικία 21 ετών γνώρισε τον επόμενο καθοριστικό άνθρωπο της ζωής του, την Μπέτυ Πάρσονς. Έτσι, το 1943, υπό την αιγίδα της Μπέτυ Πάρσονς, πραγματοποίησε την πρώτη του έκθεση στην γκαλερί «Γουέικφιλντ» της Νέας Υόρκης, εκεί που κυριαρχούσαν οι Γάλλοι υπερρεαλιστές. Το 1946 οργάνωσε ατομική έκθεση στην γκαλερί της Μπέτυ Πάρσονς και γνώρισε τους Μαρκ Ρόθκο, Κουρτ Ζέλιγκμαν, Πέγκυ Γκούγκενχάιμ και Μαρκ Τόμπι. Την ίδια χρονιά, έργο του («Sounds in the rock») αγοράστηκε για πρώτη φορά από Μουσείο και συγκεκριμένα το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MοMA). Ήταν μόνο η αρχή, αφού έργα του αγοράζουν επίσης το Μουσείο Αμερικανικής Τέχνης Whitney, το Μetropolitan Museum κ.ά. Kαι φυσικά οι κορυφαίοι συλλέκτες της εποχής (Έντουαρντ Ρουτ, Ντάνκαν Φίλιπς κ.ά.) σπεύδουν να αποκτήσουν έργα του.

 

Το 1948 ταξίδεψε με τον ποιητή Ρόμπερτ Πράις στη Γαλλία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Μέσω του τεχνοκριτικού Κριστιάν Ζερβού γνωρίστηκε με τους Μπρανκούζι, Τζακομέτι, Πικάσο κ.ά. Την ίδια χρονιά πήρε μέρος στην 24η Μπιενάλε της Βενετίας. Από τις αρχές της δεκαετίας του ΄50 άρχισε να διδάσκει σε κολέγια και πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών. Η τέχνη του άρχισε να αναγνωρίζεται και οι ατομικές του εκθέσεις και οι βραβεύσεις του ανά τον κόσμο να πολλαπλασιάζονται. Υπήρξε ένας από τους νεότερους ζωγράφους της αυθεντικής ομάδας των αφηρημένων εξπρεσιονιστών ζωγράφων, τους αποκαλούμενους «Οξύθυμους» (Irascibles‎), που περιελάμβανε τους Τζάκσον Πόλοκ, Βίλεμ ντε Κούνινγκ και Μαρκ Ρόθκο.

 

Από το 1971 η σταδιοδρομία του επηρεάστηκε αρνητικά από την ανάμιξή του στην «Υπόθεση Ρόθκο». Τον Φεβρουάριο του 1970 ο φίλος του ζωγράφος Μαρκ Ρόθκο αυτοκτονεί και ο Στάμος διορίζεται συνδιαχειριστής της περιουσίας του. Τον επόμενο χρόνο, με πρωτοβουλία της Κέιτ Ρόθκο, αρχίζουν πολυετείς δικαστικοί αγώνες εναντίον του Στάμου και των λοιπών διαχειριστών της περιουσίας του πατέρα της. Κατηγορούνται για την απόφασή τους να πουλήσουν 100 έργα του μεγάλου καλλιτέχνη στην γκαλερί «Μάρλμπορο» σε μειωμένες τιμές. Ο Στάμος καταβάλλει τελικά ένα σεβαστό χρηματικό ποσό για να απεμπλακεί από την υπόθεση, αλλά η καριέρα του παίρνει την κατιούσα. Η εικόνα του έχει υποστεί ζημιά και χρειάστηκε να περάσουν πέντε χρόνια για να επιστρέψει στην εικαστική σκηνή της Νέας Υόρκης, με εκθέσεις που έκαναν τους κριτικούς να θέλουν να αποκαταστήσουν το κύρος του εικαστικού. Μεγάλες αναδρομικές εκθέσεις του έργου του οργανώθηκαν από την Corcoran Gallery της Ουάσιγκτον (1958) και την γκαλερί Knoedler της Ζυρίχης (1984).

 

Από το 1970 άρχισε να επισκέπτεται τακτικά την Ελλάδα και το 1972 έκτισε εργαστήριο στη Λευκάδα. Το 1975 δώρισε 45 έργα του στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας, που παρουσιάστηκαν στο κοινό το 1997 σε μεγάλη αναδρομική έκθεση του δημιουργού στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας. Ο Θόδωρος Στάμος πέθανε στις 2 Φεβρουαρίου 1997, στο Νοσοκομείο των Ιωαννίνων, ύστερα από μακρά ασθένεια κι ενταφιάστηκε στο χωριό Τσουκαλάδες της Λευκάδας, σύμφωνα με την επιθυμία του.

Φωτογραφίες: Από την μόνιμη έκθεση του Στάμου, ανάμεσα σε γλυπτά του Lekakis, του Takis, του Voulkos και του Ανδρέου, στους χώρους του Hellenic Diaspora Foundation στο Ρίο της Πάτρας.

Συγγνώμη...

Τροπάριο για έναν "εχθρό" που ήταν φίλος

Ο Σοπενχάουερ έγραφε πως οι άνθρωποι δεν πρέπει να προσφωνούνται κύριε Τάδε ή κυρία Δείνα αλλά Χαίρε Σύντροφε, χαίρε συντρόφισσα στη δυστυχία! Στην κοινή μας μοίρα δηλαδή.

 Το τζάκι καίει, έξω βρέχει, από το παράθυρό μου η θάλασσα έγινε μολυβένιο λιβάδι κι εγώ διαβάζω στο φ.μπ. κείμενα αγάπης για το τέλος του Θάνου Μικρούτσικου. Αισθάνομαι την ανάγκη να πω κι εγώ δύο λόγια, όχι όμως όπως τα συνήθη, για αυτό και συγχωρήστε μου την τόλμη. Εκ των προτέρων.

Με τον Θάνο Μικρούτσικο δεν υπήρξαμε ποτέ φίλοι. Αντίθετα, νομίζω ότι μεταξύ μας υπήρξε πάντα μία αντιπάθεια αμοιβαία. Παρά τους πολλούς, κοινούς γνωστούς που είχαμε όπως για παράδειγμα την Άννα Μιχαλιτσιάνου, τον Γιώργο Λαζόγκα ή τη Σοφία Ταράντου, την Κατερίνα Δελλαπόρτα αλλά και τα πολλά, κοινά ενδιαφέροντα. Τού έγραψα πολύ σκληρά κείμενα στο περιοδικό "αντί" και για τις "μικρούτσικες" δηλώσεις που έκανε μετά τη Χούντα για την μη στράτευσή του και για την προσχώρησή του στο ΠΑΣΟΚ από το ΕΚΚΕ και για τη θητεία του στο Υπουργείο Πολιτισμού ως αντίπαλο δέος της Μελίνας μετά από προτροπή του Ανδρέα Παπανδρέου και για τις μετακινήσεις του από το ΚΚΕ στον ΣΥΡΙΖΑ και τούμπαλιν. Είναι φαίνεται που όσοι προσεγγίζουν την εξουσία, αντέχουν μόνον υμνωδούς δίπλα τους κι εγώ πάλι σιχαίνομαι τους λιβανωτούς. Και τους συγχρωτισμούς. Όμως οφείλω να παραδεχτώ πως ο Μικρούτσικος προσπάθησε να συνδυάσει το πλατωνικό ιδεώδες του διανοούμενου, φιλόσοφου, καλλιτέχνη με τον δρώντα πολιτικό που δεν συναλλάσσεται με σύστημα. Αν τα κατάφερε, προφανώς, δεν είναι της παρούσης. Το Δίκτυο Πόλεων που συνέστησε ως υπουργός επιδιώκοντας πολιτιστική αποκέντρωση, είχε ασφαλώς περιορισμένη, έστω, επιτυχία. Η Καλαμάτα του χορού και των εικαστικών είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Βοηθούντος προφανώς και του Μπένου, δημάρχου τότε και έπειτα διαδόχου του Θάνου στο ΥΠΠΟ.

Όπως οφείλω να ομολογήσω πως εγκαίρως ο Μικρούτσικος πήρε αποστάσεις και από τον Αλέξη και από την παρέα του παρά το αρχικό, έντονο, πολιτικό φλερτ.

 Όλα αυτά τα έχω σχολιάσει πολύ δηκτικά, όπως είναι το προσωπικό μου στιλ, από τότε. Όμως επίσης παραδεχόμουν πάντα  ότι ο Μικρούτσικος δεν με κυνήγησε πότε ως υπουργός Πολιτισμού - παρότι ήμουν υφιστάμενος του - όπως το έπραξε κατ' επανάληψη ο εμπαθέστατος Ευάγγελος Βενιζέλος. Ούτε με εμπόδισε να συνεργαστώ με το φεστιβάλ Πάτρας ή τη Δημοτική Πινακοθήκη της αχαϊκής πρωτεύουσας στον καιρό της παντοδυναμίας του. Το αντίθετο μάλιστα.

Επιπλέον, η διαφωνία μου μαζί του δεν ήταν μόνο πολιτική αλλά και καλλιτεχνική. Σε σύγκριση με τον Μάνο και τον Μίκη, με τον Σταύρο και τον Γιάννη (Μαρκόπουλο), με τον Μάνο (Λοΐζο) και τον Διονύση, κατελόγιζα  στον Μικρούτσικο μουσική μονομέρεια και επανάληψη. Έλλειψη δημιουργικής φαντασίας.

Από την άλλη πάλι είναι αυτός που με μύησε και στον Μαγιακόφσκι και στον Βολφ Μπήρμαν. Στον Μπρεχτ και τον Χικμέτ. Τού οφείλω επίσης την "Καντάτα για τη Μακρόνησο" που σημάδεψε τη νεότητα μου αλλά και το ότι ανέδειξε τον παιδικό μου φίλο και συμμαθητή Σάκη Μπουλά σε αληθινό, λυρικό ερμηνευτή (Άλλο αν ο Σάκης αργότερα διάλεξε δρόμους κατώτερους του).

Νομίζω πάντως ότι το κορυφαίο έργο του Μικρούτσικου - αλλά και τρόπον τινά ο συμβολικός του επιτάφιος - υπήρξε αναμφίβολα "Ο Σταυρός του Νότου", σειρά τραγουδιών τα οποία ανακύκλωνε συναυλιακά επί, σχεδόν, 30 χρόνια. Πρέπει εδώ να παραδεχτώ πως με το έργο αυτό έκανε ευρύ, λαϊκό κτήμα έναν δύσκολο και πολύ ιδιαίτερο ποιητή, τον οποίο κάποιοι αντιμετώπιζαν ως τότε, σχεδόν, σαν ναυτικό φολκλόρ. Εννοώ προφανώς τον Νίκο Καββαδία και μάλιστα ο Μικρούτσικος τον ανέδειξε με τρόπους μουσικά ισότιμους ως προς τους ανάλογους Σεφέρη, Ρίτσο και Ελύτη του Μίκη Θεοδωράκη. Αυτό ήταν και είναι η πιο μεγάλη του προσφορά στον τόπο και την σύγχρονη κουλτούρα μας. Το ότι δηλαδή η κρυπτική και δύσκολη ποίηση ενός ιδιαίτερου κι όχι εύκολου ποιητή - μετρήστε π.χ τις άγνωστες λέξεις που έχετε σε κάθε στροφή του - τραγουδιέται με ζέση από τα χείλη ακόμη και του πιο αδαούς ή ανυποψίαστου:

"Πρώτο ταξίδι έτυχε ναύλος για το Νότο,

δύσκολες βάρδιες, κακός ύπνος και μαλάρια,

είναι παράξενα της Ίντιας τα φανάρια

και δεν τα βλέπεις, καθώς λένε, με το πρώτο"

 Αυτό και μόνο το επίτευγμα τον απαλλάσσει από κάθε άλλο παράπτωμα λόγω, έργω ή διανοία όπως ψάλλει και η νεκρώσιμη ακολουθία μας... Εν ολίγοις θεωρώ τον "Σταυρό του Νότου" εφάμιλλο έργο των τριών Ανθολογιών του Γιάννη Σπανού και "Των Λιανοτράγουδων της Πικρής Πατρίδας" του Μίκη. Αλλά και του "Μεγάλου Ερωτικού" του Μάνου. (Ας σημειωθεί εδώ ότι ο Μάνος υπήρξε ιδιότυπα φίλος μου και εχθρός μου για λίγο)!

 Τέλος, σε εντελώς προσωπικό επίπεδο, διαβάζω ξανά και ξανά, με συγκίνηση και θαυμασμό, το τελευταίο του κείμενο, λίγο πριν το τέλος, με το οποίο εμψύχωνε και τους οικείους του και όλους εμάς, τους υπόλοιπους. Επίκουρος και Σοπενάουερ. Εναντίον του θανάτου και υπέρ της ζωής. Ένα κείμενο νίκης. 

ΥΓ. Στο τζάκι τριζοβολάει το τελευταίο κούτσουρο, έξω το γκρίζο σύννεφο μεγαλώνει κι εγώ ακούω την Καντάτα και τον Σταυρό. Τελικά, Θάνο Μικρούτσικε, ο μπούσουλας είναι που στρέφει ή το καράβι; Θα το μάθουμε κάποτε;

 Καλή αντάμωση σύντροφε στη δυστυχία και... Συγγνώμη.

Λύτρα της ηδονής, Έλυτρα της οδύνης

Περί ανισοτήτων στον έρωτα και περί ηλικιών ο λόγος (ηδονή χωρίς οδύνη είναι αργομισθία):

Κατ' αρχάς στον έρωτα απαγορεύεται το απαγορεύεται. Στον έρωτα τα αντίθετα έλκονται μαγικά. Όπως εξάλλου και τα όμοια, τα ομώνυμα. Μαζί με τα ετερώνυμα. Ας είναι λοιπόν ο έρωτας η σταθερά τελευταία μας ευκαιρία για ελευθερία και ανατροπή εκείνης της καθημερινότητας που πνίγει μέσα στην ομοιομορφία της. 

Ας βρουν όσα σώματα μπορούν και αντέχουν εκείνο τον δρόμο που, ακυρώνοντας κοινωνικά στερεότυπα και απαγορεύσεις, θα σώσει ταυτόχρονα και την ψυχή τους. Αφού οι ανδρείοι της ηδονής έχουν φιαχτεί από το ατσάλι που λέγεται τρυφερότητα. Όσο για το κόστος... Ευπρόσδεκτο. Εξάλλου από μικροί συνηθίσαμε να εξαγοράζουμε την αιωνιότητα με στιγμές. Ενσυνειδήτως. Τα λύτρα της ηδονής, έλυτρα* της οδύνης.

ΥΓ. Αναζητώ συνέχεια το πρόσωπο της. Το είδα κάποτε στο τζάμι ενός τραίνου που ανέπτυσσε ταχύτητα. Έκτοτε το ψάχνω παντού. Είναι κοριτσίστικο στο μέτρο που όλες οι δυνατότητες του παραμένουν ανοιχτές και ώριμο ώστε να υποφέρει την ελαφρότητα μου. Κι αν δεν το βρω, επειδή ενδεχομένως δεν μου αξίζει, τουλάχιστον θα το 'χω ψάξει χωρίς ποτέ να το διαγράψω από το μυαλό μου. Εξαγοράζοντας τη στιγμή με αιωνιότητες. Ο έρωτας ήταν πάντα μια σπουδή στον χρόνο. Όπως κι η τέχνη εξάλλου. Την οποία λαμπρύνει η λύπη ενώ η χαρά την καθιστά κίβδηλη. Ηδονή χωρίς οδύνη είναι αργομισθία.

* Έλυτρον, σκληρό περίβλημα, κάλυμμα.

Η Γέννηση ως υπερφυές θέατρο

"Παράδοξον μυστήριον οικονομείται σήμερον. Κοινοποιούνται φύσεις και Θεός άνθρωπος γίγνεται."

‌

Εορτές και πανηγύρεις

Από την πρώτη στιγμή της Γεννήσεως προοικονομείται για τον πιστό η Σταύρωση, η Ταφή και βέβαια η Ανάσταση, δηλαδή όλος ο Σωτηριολογικός κύκλος που δικαιολογεί την ενσάρκωση του Θεού. Για αυτό ο Χριστός εικονίζεται - σε όλες τις βυζαντινές παραστάσεις - μέσα σε σαρκοφάγο, σε τάφο. Εδώ δηλαδή δεν έχουμε ένα ηθογραφικό, κοσμικό γεγονός όπως αποδίδεται το γεγονός στην Αναγέννηση αλλά δόγμα και μυστήριον μέγα. Ο θεατής προτού συγκινηθεί, πρέπει να θαυμάσει και να φρίξει.

Άλλη λεπτομέρεια: Τα ζώα η φάτνη δεν αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη αλλά στα απόκρυφα Ευαγγέλια, ένδειξη πόσο η δύναμη της αφήγησης υπερβαίνει το ιστορικό γεγονός.

Η γέννηση του Χριστού αρχικά εορταζόταν την 6η Ιανουαρίου μαζί με τα Θεοφάνια. Από τα μέσα του τέταρτου αιώνα όμως καθορίστηκε πρώτα από την εκκλησία της Ρώμης και μετά από την Κωνσταντινούπολη να εορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου. Σήμερα μόνο οι Αρμένιοι ακολουθούν την αρχαία παράδοση και γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 6 Ιανουαρίου. Η Εκκλησία της Παλαιστίνης έμεινε πιστή στο αρχαίο έθιμο έως και την βασιλεία του Ιουστινιανού. Στα χρόνια της λατινικής κυριαρχίας στην Κωνσταντινούπολη ο βασιλιάς Λουδοβίκος Θ αγόρασε από το ναό του ιερού παλατίου σταγόνες (!) από το γάλα της Παναγίας που φυλάσσονταν εκεί. Αυτές μαζί με το ακάνθινο στεφάνι του Χριστού μεταφέρθηκαν στο σκευοφυλάκιο της Sainte-Chapelle. Έκτοτε και κάθε 30 Σεπτεμβρίου εορταζόταν στο Παρίσι η μεταφορά αυτών των λειψάνων για τα οποία γράφτηκαν ειδικοί, λειτουργικοί ύμνοι. Γιατί λοιπόν να μην υποθέσουμε ότι οργανώθηκε παράλληλα και ολόκληρο, θεατρικό δρώμενο που θα παρασταινόταν είτε εντός είτε έξω από το ναό; Πρόκειται για μία συνήθεια, αυτή των ιερών αναπαραστάσεων, της λεγόμενης sacra rappresentazione, άκρως διαδεδομένη σε όλο το μεσαίωνα αλλά και την Αναγέννηση. Λεπτομέρεια: Γάλα της Παναγίας φυλασσόταν και στο σκευοφυλάκιο του ναού το Προδρόμου της Πέτρας στη βασιλεύουσα. Όπως και τα σπάργανα του Βρέφους - που παραπέμπουν στα ιουδαϊκά σάβανα της ταφής - στην Αγία του Θεού Σοφία. Αυτά τα πολύτιμα αποκτήματα γίνονταν αντικείμενο πανάκριβων όσο και άθλιων, οικονομικών συναλλαγών ανάμεσα στο πτωχευμένο Βυζάντιο και τη Δύση. Στο παλάτι του Μωάμεθ του Πορθητή θα επιδεικνύονται έκτοτε ως λάφυρα, μετά την Άλωση, τα δώρα των τριών Μάγων πως ως τότε λατρεύονταν στα άδυτα της Μεγάλης Εκκλησίας. Αντιλαμβάνεται κανείς και τις προθέσεις εκ μέρους των κατακτητών ώστε να συνεχιστεί η παράδοση και κυρίως να διαφημιστεί η συνέχεια της εξουσίας μέσω αυτών των θρησκευτικών συμβόλων. Οι Βενετσιάνοι, τέλος, έδιναν 30.000 δουκάτα για ν' αποκτήσουν από τον Πορθητή την πέτρα πάνω στην οποία γεννήθηκε ο Χριστός ενώ άξιζε, όπως πίστευαν, περισσότερα από 100.000! Πίστη, εμπόριο και τράπεζες. Αυτό που θα λέγαμε σήμερα "τραπεζική πίστη"!

Η απίστευτα μεγαλοπρεπής θεατρικότητα των τελετών για τη Γέννηση οπωσδήποτε επισφραγίζεται πρώτον με την εμφάνιση του ίδιου του αυτοκράτορα και της αυλής του στη λειτουργία της νύχτας των Χριστουγέννων εν πλήρει βασιλική εξαρτύσει, χλαμύδα δηλαδή και στέμμα, αλλά και του Οικουμενικού Πατριάρχη ο οποίος τοποθετεί ιεροπρεπώς και με συγκεκριμένο τυπικό στον αποστολικό Θρόνο του, πίσω από την Αγία Τράπεζα και κάτω από την αψίδα του ιερού, το χρυσοποίκιλτο, ιερό Ευαγγέλιο.

Πάντα θυμάμαι την τρομερή εντύπωση που μου έκανε ο πίνακας " Η προσκύνηση των ποιμένων" του ιδιοφυή προγόνου του βαν Γκογκ, του Hugo van der Goes (1440 - 1482) όταν τον πρωτοείδα στην Gemäldegalerie του Βερολίνου. Επιβλητικό έργο ενός διαταραγμένου καλλιτέχνη που είχε ανάλογη πορεία με τον ερημίτη της Αρλ. Ο πίνακας φιλοτεχνείται γύρω στο 1480 όταν ήδη έχει εκδηλωθεί η παράνοια του ζωγράφου και λίγο πριν το οδυνηρό του τέλος (εικ. 1). Πιο συγκεκριμένα:

Στο πρώτο επίπεδο οι δύο προφήτες που μίλησαν για την Γέννηση, σύρουν με εκστατικά βλέμματα την αυλαία αυτού του υπερφυούς θεάτρου για να αποκαλυφθεί ενώπιον μας η ιερή σκηνή. Στο δεύτερο επίπεδο εμφανίζονται οι πρωταγωνιστές με το θείο βρέφος να δεσπόζει ως πηγή φωτός και ενέργειας. Ένας μικρός Διόνυσος σε φάτνη. Αριστερά, δεξιά και πίσω συμπληρώνουν το δράμα, σε σαφώς περίεργες εκφράσεις και διαταραγμένη κλίμακα, οι κομπάρσοι που πάντως είναι απαραίτητοι για να αποθεωθεί επαρκώς το μέγα γεγονό της Ενανθρώπισης. Δηλαδή οι τρεις ποιμένες, οι άγγελοι κλπ. Αλλά το πιο εντυπωσιακό είναι πως στο επάνω μέρος της σύνθεσης εμφανίζεται τρισδιάστατη, όχι ζωγραφισμένη, η ξύλινη δοκός η οποία συγκρατεί την πράσινη αυλαία! Περίτρανη απόδειξη πως η σκηνή προέρχεται από ένα θρησκευτικό δρώμενο και ότι ο καλλιτέχνης επιμένει περισσότερο στο θέατρο που γεννά το θαύμα παρά στο Θαύμα το ίδιο. Ο Hans Belting, κορυφαίος Γερμανός ιστορικός τέχνης, έχει παρατηρήσει αυτή την τόσο χαρακτηριστική λεπτομέρεια, δεν την συνδέει όμως με την τόσο προφανή, θεατρολογική της διάσταση (Die Erfindung des Gemäldes, 1994).

Περισσότερο θέατρο...

Όταν η Εθνική Πινακοθήκη λειτουργούσε ως αληθινό μουσείο - σχολείο, ξεναγούσα πολύ συχνά ως επιμελητής της στη γνωστή εικόνα της "Προσκύνησης των Ποιμένων" του Στεφάνου Τζανκαρόλα, Κρητικού ζωγράφου και ιερέως που την φιλοτέχνησε γύρω στα 1700. Πρόκειται για ένα έργο που συνδυάζει, σε πνεύμα συγκρητισμού, όλη την μπαρόκ αισθητική της εποχής αλλά και την ευρέως διαδεδομένη συνήθεια της "κλοπής" και αξιοποίησης στοιχείων από άλλους πίνακες εν είδει ζωγραφικού κολάζ (εικ. 2). Εν προκειμένω σε παλαιότερα ανθίβολα (σχεδιαστικά πρότυπα) στηρίχθηκαν οι μορφές των Ευαγγελιστών στα τέσσερα άκρα της εικόνας και των τεσσάρων, μειζόνων προφητών ενδιάμεσα: Επάνω ο Σολομών, κάτω ο Δαβίδ, αριστερά ο Μωυσής και δεξιά ο Ιερεμίας. Όλοι κρατούν τα κείμενα τους που αναφέρονται στην έλευση του Σωτήρος. Έτσι ενώνονται και οπτικά και δογματικά η Παλαιά με την Καινή Διαθήκη. 

Συνθετικά η εικόνα χωρίζεται σε τρία διάχωρα, τρεις ζώνες: Οι μεν δύο, η πάνω και η κάτω, γεμίζουν με τους προφήτες και τους ευαγγελιστές πάνω σε νέφη ενώ η τρίτη, η κεντρική, με το κυρίως θέμα της Προσκύνησης. Αυτή η τελευταία έχει οργανωθεί σαν τρίπτυχο και "παίζεται" εντός ενός αρχαιοπρεπούς ερειπιώνα με αναγεννησιακά τόξα, πεσσούς και αγγέλους αλά Ραφαήλ μελωδούντες το "Δόξα εν υψίστοις..."

Και το πιο εντυπωσιακό: Ο Τζαγκαρόλας "ντεκουπάρει", αντιγράφει ολόκληρες φιγούρες της βενετσιάνικης ζωγραφικής και τις μεταφέρει κάπως άγαρμπα στο δικό του έργο. Για παράδειγμα, η μορφή του γονατισμένου βοσκού και της γυναίκας με τις γυμνές πλάτες και το υψωμένο μωρό αριστερά αντιγράφουν τις αντίστοιχες από τον διάσημο πίνακα του Τιντορέτο " Το θαύμα του Αγίου Μάρκου με τον σκλάβο" (1548) στην Galleria dell' Accademia της Βενετίας (εικ. 3). Θεωρώ επίσης ότι ο βοσκός δεξιά με το μανιεριστικό καπέλο και τον μολοσσό παραπέμπει σαφώς σε άλλο πίνακα της εποχής. Μεταβατικό έργο μιας μεταβατικής εποχής που πάλι όμως παραπέμπει σε κάποιο θρησκευτικό δρώμενο. Θέατρο εν θεάτρω. Εντοπίζουμε, μ' άλλα λόγια, στους ανωτέρω πίνακες έναν άνισο όσο και ιδιότυπο διάλογο: Ο μικρός δημιουργός αντιγράφει το μεγάλο και η περιφέρεια το κέντρο. Ή, για να μιλήσουμε με μεταμοντέρνα ορολογία, η αποικία τη μητρόπολη. Πώς αλλιώς;

Ιησούν, Διόνυσον ή Μίθρα; 

‌Ποιά ήταν όμως η πρώτη αναπαράσταση της Γέννησης; Θα πρέπει να πάμε πίσω στον 3ο ή τον 4ο αιώνα π.Χ και τις κατακόμβες της Ρώμης . Εκεί εντοπίζονται τοιχογραφίες στις οποίες πρωταγωνιστεί μέσα σε μία πολύ λιτή σύνθεση το εσπαργανωμένο βρέφος, προοικονόμηση του σαβανώματος των Ιουδαίων με τις λεγόμενες "κηρείες". (Η πρώτη παράσταση της κατακόμβης του Αγίου Σεβαστιανού ανάγεται στο 343). Τα πολλά πρόσωπα και οι διαφορετικές σκηνές θα προστεθούν πολύ αργότερα. Λίγο μετά και στη Νάξο - η οποία αναδεικνύεται σε σπουδαίο, θρησκευτικό κέντρο για τον χριστιανισμό ως την Εικονομαχία, κάτι ανάλογο με την γειτονική Δήλο και τη λατρεία του Απόλλωνα - εντοπίζουμε μαρμάρινο ανάγλυφο στο οποίο εικονίζεται το θείο Βρέφος επί τραπέζης (αναφορά στη θεία ευχαριστία;) πίσω του δύο ζώα και αριστερά και δεξιά του τα δύο συμβολικά δέντρα της αιωνίου ζωής: Τον φοίνικα και την άμπελο (εικ. 4). Τίποτε άλλο... Χωρίς την Παρθένο, τον Ιωσήφ, τους βοσκούς, τους μάγους, τους αγγέλους, το σπήλαιο, τα ζώα ή το λουτρό του νεογέννητου. Μόνο τα απολύτως αναγκαία για την αφήγηση.

Χριστός γεννάται λοιπόν αλλά δοξάσατε και... Ερμήν τον Τρισμέγιστον, τον Θωθ των Αιγυπτίων, πατέρα κάθε ερμητικής γνώσης και δοξάσατε Διονύσον, τον πυριγενή καιΔιώ-νυσον τον μηροτραφή που ανατράφηκε δηλαδή στον μηρό του Δία (Ζευς, ζωή, Δίας, Deus). 

Ανατολή ανατολών λοιπόν και θείον βρέφος μηρορραφέν, ποιμήν και παιδίον νέον, ο προ αιώνων... και 25η Δεκεμβρίου, εορτή του Μίθρα, του ηλιοφόρου. Και χειμερινό ηλιοστάσιο και γέννηση όλων των θεοτήτων που σχετίζονται με το φως του ήλιου. Όπως και κατατεμαχισμός του διαρκώς νέου Διονύσου, του διγενούς και διθύραμβου, από τους Τιτάνας και θεοφαγία και Θεοφάνια και ... Ο τρώγων Μου την Σάρκα και ... Της Δικαιοσύνης Ήλιε νοητέ και ... Όλα, εν τέλει, μπερδεύονται γλυκά. 

Προσέξτε, τέλος, σε αυτό το ψηφιδωτό από την Πάφο - οικία Διονύσου, 2ος αι. μ.Χ - την προετοιμασία για το λουτρό του θείου βρέφους αριστερά της σύνθεσης (εικ. 5). Πρόκειται για μιαν εμφαντική λεπτομέρεια που συναντάμε κανονικά τόσο στο Γενέσιον της Θεοτόκου όσο και στις αποδόσεις του Σπηλαίου των Χριστουγέννων. Μόνο που εν προκειμένω τον νεογέννητο Διόνυσον κρατεί ο Ερμής και τον σιτίζουν ο γέρων Τροφεύς και η Αμβρωσία (sic) .

Καλά λοιπόν - παγανιστικά, ή ό,τι άλλο - Χριστούγεννα σε όλους!

Πεφταπτασυννεφάκηδες

(το σημερινό μου άρθρο στο Βήμα)

Το αίνιγμα, η αντίφαση ή το λάθος είναι κομμάτια του παζλ που λέγεται αλήθεια.

Ο Άλντους Χάξλεϋ έγραφε: " Ίσως αυτός ο κόσμος να είναι η κόλαση κάποιου άλλου". Ζούμε ήδη τις πιο εφιαλτικές ημέρες του Λεβιάθαν της λεγόμενης τηλε - Δημοκρατίας.  Αυτής που ξεκίνησε από την ιδιωτική τηλεόραση και γιγαντώθηκε μέσα από την μοργανατική σχέση τηλεοπτικής εικόνας και κοινωνικών δικτύων. Τίποτε πλέον δεν υπάρχει ως πραγματικότητα, αν δεν έχει επιβεβαιωθεί προηγουμένως μέσα από την τηλεοπτική εικόνα και τίποτε δεν είναι σωστό ή λάθος, αν δεν το έχει επικυρώσει κάποιο τηλε -  δικαστήριο...Τα simulacres, τα ομοιώματα, οι αντικατοπτρισμοί του Baudrillard, τα fake news με άλλα λόγια, είναι εδώ, είναι τα μόνα "νέα" στις ειδήσεις των 8 και έχουν οικειοποιηθεί κάθε τομέα του επιστητού. Ακόμα και η κοινοβουλευτική δημοκρατία δεν είναι παρά μία χλωμή προσομοίωση της εξουσίας που ασκεί η τηλε - δικτατορία, σε βαθμό ώστε να αποφασίζει για κρίσιμα θέματα, να νομοθετεί ή να οργανώνει την όποια της πολιτική, με σχεδόν αποκλειστική βάση, τα τηλε - δεδομένα. Έτσι, θέλοντας να προλάβει τις αντιδράσεις από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τα οποία ταυτίζονται  πλέον απόλυτα, ως μη έδει, μ' αυτό που ονομάζαμε κάποτε κοινή γνώμη και φωνή λαού, εισάγει υπό το κράτος πανικού βεβιασμένα νομοσχέδια  όπως - όπως. Το πιο πρόσφατο είναι αυτό που σχετίζεται με τις παρακολουθήσεις και το οποίο, φορτωμένο με πάμπολλες δήθεν δικλείδες ασφαλείας - που εμπλέκοντας ακόμα και τον εκάστοτε πρόεδρο της Βουλής ως απόλυτο εγγυητή φτάνουν στο άλλο άκρο! - μοιάζει να αυτοκαταργείται εν τη γενέσει του. Επειδή όταν κανείς νομοθετεί εν θερμώ και υπό εξωτερική πίεση ή με τον φόβο των επιπτώσεων της δημόσιας του εικόνας - αλλά όχι με τον σεβασμό του Δήμου και των ψηφοφόρων - είναι μοιραίο να καταλήγει σε λάθη.

 Πληροφορήθηκα ότι την περασμένη Δευτέρα ο ίδιος ο πρωθυπουργός συγκάλεσε εσπευσμένα στο Μαξίμου σύσκεψη για να βρεθούν λύσεις για το θέμα της Κιβωτού του Κόσμου. Ο πρωθυπουργός, ο ίδιος!  Όχι αρμόδιοι, υπηρεσιακοί παράγοντες όπως συμβαίνει στα κράτη που λειτουργούν με στοιχειώδη οργάνωση. Ο ίδιος ο κ. Μητσοτάκης... Προφανώς πιεζόμενος από την τεράστια απήχηση που είχε το γεγονός της - καταγγελλόμενης - κακοποίησης παιδιών σε ένα φιλανθρωπικό Ίδρυμα. Ακριβώς για να προλάβει περαιτέρω αρνητικές αντιδράσεις αλλά και για να δείξει ότι αυτός και μόνο αυτός μπορεί να δίνει άμεση λύση σε κάθε αναφυόμενο πρόβλημα. Από αυτό της κυρίας Βάνας Μπάρμπα ως το πρόσφατο του πατρός Αντωνίου. Όμως η εικόνα ενός πρωθυπουργού - πατερούλη είναι πολύ κακό παράδειγμα για μία σύγχρονη Δημοκρατία. 

Λίγο πιο πριν ο υπουργός Οικονομίας είχε σπεύσει να σταματήσει την χρηματοδότηση της συγκεκριμένης δομής χωρίς καμία δικαστική εντολή (!) για να πάρει πίσω την απόφασή του λίγες ώρες μετά σκεπτόμενος προφανώς την επίπτωση που θα είχε σε όλους όσοι σιτίζονται και διαμένουν στα καταλύματα της Κιβωτού. Τέτοια επιπολαιότητα για χίλια, περίπου, παιδιά. Τονίζω και πάλι: Όχι μια υπηρεσία πρόνοιας, όχι ο αρμόδιος υπάλληλος του υπουργείου αλλά ο υπουργός ο ίδιος. Ο σωτήρας και τιμωρός για τις ειδήσεις των 8.

 Σας φαίνονται συνεπή και λογικά όλα αυτά; Έτσι (πρέπει να) λειτουργεί ένα σύγχρονο και υπεύθυνο κράτος; Με μόνο γνώμονα την επικοινωνιακή διαχείριση αλλά και την εκ προοιμίου άθλια αντίδραση μιας αντιπολίτευσης κατώτερης των περιστάσεων;  Ως εικόνα πάνω σε εικόνες; Κυβερνάει,  διερωτώμαι πολλάκις, ο κ. πρωθυπουργός ή ο κ. Πολάκης;

 Πριν λίγες μέρες, επίσης, η υπεύθυνη υφυπουργός σε θέματα κοινωνικής πρόνοιας δήλωνε σοβαρά ότι για κάθε τέτοια δομή και για κάθε ανάλογη ΜΚΟ, πρέπει να υπάρχουν a priori κανόνες λειτουργίας, διαρκής έλεγχος και κρατική εποπτεία. Πολύ ορθά όλα αυτά θα έλεγε κανείς, αλλά... Δεν μπορεί να τα λέει αυτά ένα μέλος της κυβέρνησης! Οφείλει κυρίως να τα έχει εφαρμόσει. Δεδομένου του ότι η καταγγελία ήταν γνωστή ήδη από τον περασμένο Ιανουάριο. Δεν είναι ένας απλός ιδιώτης η κυρία Δόμνα Μιχαηλίδου αλλά ο εντεταλμένος βραχίονας της πολιτείας για να ελέγχει, για να ασκεί εποπτεία και τα συναφή στους σχετικούς χώρους. Εκ των υστέρων δεν δικαιούται να διαμαρτύρεται. Είναι σόλοικο.

 Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν μοιάζει να νομοθετεί η επίσημη Πολιτεία. Έντρομη, αγόμενη και φερόμενη και υπό το κράτος πανικού, όποτε και όταν ένα καινούργιο σκάνδαλο σκάσει μύτη και αντιδράσει ανάλογα το ευρύτερο κοινό, καθοδηγούμενο κι αυτό από τους κεκράχτες της τηλεόρασης και του διαδικτύου. Η τηλε - Δημοκρατία δηλαδή την οποία σας ανέφερα παραπάνω. Το ίδιο και η δικαιοσύνη, οι εισαγγελείς, η αστυνομία, οι ποικίλοι ελεγκτικοί μηχανισμοί. Το ίδιο και οι υπουργοί ή οι υφυπουργοί που τρέχουν και δεν φτάνουν εξαιτίας του πρώτου ή του τελευταίου Βαξεβάνη. Όλοι τους σταθερά πεφταπτασυννεφάκηδες...

Αυτά όμως που συμβαίνουν γύρω μας με καταιγιστικούς ρυθμούς σκανδαλίζοντας τους απλούς πολίτες, δηλαδή τους τελικούς και μοιραίους "πεφταπτασυννεφάκηδες", δεν είναι ούτε σημερινά ούτε καν χθεσινά φαινόμενα. Είναι σκουλήκια που κατατρώνε χρόνια τώρα το μάλλον σαπισμένο μήλο της κοινωνίας μας με τους υπεύθυνους πάντως να κοιμούνται τον νήδυμο.  Και να ξυπνάνε είτε όταν επικρέμανται εκλογές ή όταν βλέπουν ότι κατρακυλούν τα ποσοστά δημοφιλίας τους. Με τον πολιτισμό να διακινείται από ιδιωτικά βίτσια και συμφέροντα και την παιδεία να είναι μονοδιάστατη και εργαλειοποιημένη. Έτσι, να χάνεται η μόνη δυνατότητα μας να φτιάξουμε συνειδητούς πολίτες...Κι η ιερή φλόγα να σβήνει χωρίς καν να υπάρχουν χήνες στο Καπιτώλιο για ν' αφυπνίσουν τις, λίγο αστείες, Εστιάδες μας. Εννοώ την απόλυτη ακύρωση της κοινοβουλευτικής διαδικασίας και των δημοκρατικών θεσμών με την απεχθή επιβολή της τηλε - Δημοκρατίας. Της πιο στυγνής εκδοχής δηλαδή του νεοφιλελευθερισμού. 

ΥΓ. Τώρα ως προς τον Αρχιεπίσκοπο. Ορθώς απομάκρυνε τον καταγγελλόμενο ιερέα από τα τίμια δώρα μέχρι να διαλευκανθεί η υπόθεση. Όμως το φιλανθρωπικό ή το προνοιακό έργο που προσφέρουν σ' όλη την Ελλάδα - εκτός της επίσημης Εκκλησίας - και πάμπολλοι ιερείς εκτός των τυπικών τους υποχρεώσεων, σε συνεργασία με το χριστεπώνυμο πλήρωμα, ιδρύοντας γηροκομεία, τράπεζες πτωχών και λοιπά, είναι πολύ σημαντικό ώστε είναι ήκιστα χριστιανικό η ηγεσία της εκκλησίας να μην αναλαμβάνει και τις δικές της ευθύνες σχετικά και να πέφτει απ' τα σύννεφα όταν κάτι μοιάζει να στραβώνει. Λες και η ιεραρχία δεν έχει ακούσει ποτέ τίποτε για αρσενοκοιτία, παιδεραστία και τα συναφή στα του οίκου της. Ουαί υμίν...

Ομότιμος καθηγητής ιστορίας της τέχνης στο ΕΚΠΑ

Τελευταίο του λογοτεχνικό βιβλίο " Έρωτες μισοί, Μίση ολόκληρα, σαν διηγήματα", εκδ. Νίκας, Αθήνα 2022.

Η Εύα, ο Ευάγγελος και το δάκτυλο

(Ο tempora, Ω μόρτες)

Φωτό: Μανόλης Αναστασάκος, Ecce Homo, Ακτινογραφία Ανθρώπου, έκθεση "Κόκκινο", Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, 2015. 

Διαβάζω στον τύπο: O Ευάγγελος Βενιζέλος σε συνέντευξή του στη εφημερίδα "Ελευθερία" της Καλαμάτας, κατά την παρουσίαση του βιβλίου του "Εκδοχές Πολέμου", στη μεσσηνιακή πόλη, σχολίασε τις εξελίξεις στην υπόθεση Καϊλή, χαρακτηρίζοντάς την τραγική, αδιανόητη πολιτικά, θεσμικά και ηθικά. "Λυπάμαι βαθύτατα για την εξέλιξη αυτή. Περιμένουμε τη βελγική Δικαιοσύνη, αν και οι επιπτώσεις είναι ήδη συντριπτικές", ανέφερε χαρακτηριστικά ο κ. Βενιζέλος.

 Ο κ. Βενιζέλος... Του οποίου όμως η ευειδής Εύα Καϊλή υπήρξε και πολιτικό τέκνο και επιστήθια συνεργάτις. Κυριολεκτικά. Και την οποία εξώθησε ο ίδιος ως τα ανώτατα, κομματικά αξιώματα αφού είχε καταστεί πλήρως η φωνή του κυρίου της. Ώστε να μην υποστηρίξει αν και φεμινίστρια την υποψηφιότητα της αείμνηστης Φώφης Γεννηματά κατά την προτελευταία, κρίσιμη επιλογή αρχηγού για το ΚΙΝΑΛ παρά τα κροκοδείλια δάκρυα που έχυνε μετά στην κηδεία της. Όπως όλοι τους εξάλλου. Ιδιαίτερα εκείνοι που την έβριζαν προηγουμένως ως ακατάλληλη. (Αλλά βρήκαν κατάλληλο τον Ανδρουλάκη). Το όλον ΠΑΣΟΚ δηλαδή που θα έλεγε και ο Βαγγέλης. Ο σκοτεινότερος πολιτικός της Μεταπολίτευσης κατά Σημίτη. Ο  οποίος φαίνεται ότι αγνοούσε (!) την διαρκή δράση του πατρός Καϊλή στο πλάι του ετέρου Θεσσαλονικιού αστέρα, του αποπεμφθέντος και καταδικασθέντος νομάρχη Ψωμιάδη. Του Ζορό των κομματικών μας απόκρεω. Θέατρο εν θεάτρω δηλαδή.

 Έτσι ο Βαγγέλης βρήκε πάλι την ευκαιρία να κουνήσει το δάχτυλο στο πανελλήνιο εκφράζοντας τον αποτροπιασμό του και καταγγέλλοντας την ανεπάρκεια των θεσμών χωρίς όμως να ψελλίσει ούτε μια λέξη αυτοκριτικής. Λες και το σύστημα Καϊλή προήλθε από παρθενογένεση και ότι το σύστημα ΠΑΣΟΚ δεν έχει υπάρξει σταθερά μια συστηματική μηχανή σκανδάλων. Και μάλιστα υπό θεσμικό μανδύα. Τόση αθωότητα και τόσο μεγαλείο. Αυτός, ο Ευάγγελος, ο υπεύθυνος για τον νόμο περί ευθύνης υπουργών, για τις αποτυχημένες αναθεωρήσεις του Συντάγματος, για τα οικονομικά "θαύματα" της Θεσσαλονίκης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, για την Συλλογή Κωστάκη και το πανάκριβο τίμημα με το οποίο αγοράστηκε - ήταν τότε υπουργός Πολιτισμού - για να θαφτεί έκτοτε σε μια απόμερη συνοικία της Σαλονίκης, για τον τυποκτόνο νόμο και για τόσα άλλα...Ο Ευάγγελος με την πολυδιαφημισμένη ευφυΐα που όμως ηττήθηκε και από τον Γιωργάκη και από την Φώφη το i.q των οποίων περιφρονούσε βαθύτατα. Ο στομφώδης, οιηματίας, ξερόλας κ. Βενιζέλος. Που θεωρεί τον εαυτό του πανέξυπνο λόγω ευφραδείας και όλους τους υπόλοιπους ηλίθιους και χωρίς μνήμη. Και που τον νίκησε ακόμη και η Καϊλή σε αριθμό ψήφων για της υφαρπάξει όμως στη συνέχεια την βουλευτική έδρα δημοκρατικότατα ως... αρχηγός. Προσωπικά πιστεύω πως αν έχει ένα τρωτό σημείο η εξουσία, είναι πως της λείπει εντελώς το αίσθημα του γελοίου. Κι ο Βαγγέλης δεν διαθέτει χιούμορ - δεν το επιτρέπει ο αυτοθαυμασμός του - δεν αυτοσαρκάζεται και άρα η πολυδιαφημισμένη, επαναλαμβάνω, ευφυΐα του ελέγχεται. Αφού μάλλον εκείνος στερείται συναισθηματικής νοημοσύνης.

Συνεχίζω το διάβασμα της ανακοίνωσης:

 Με αφορμή τις ενέργειες της βελγικής Δικαιοσύνης ο Ευάγγελος Βενιζέλος επισήμανε ότι στο ελληνικό νομικό πλαίσιο στα αυτόφωρα κακουργήματα δεν ισχύουν οι εγγυήσεις της βουλευτικής ασυλίας (sic). Très sic! "Κάποιοι συγχέουν σκοπίμως την άρση του απορρήτου των επικοινωνιών ενός βουλευτή ή ενός υπουργού εν ενεργεία, όπως ο Κωστής Χατζηδάκης, για λόγους δήθεν εθνικής ασφάλειας, χωρίς να υπάρχει έγκλημα προς διερεύνηση, απλώς και μόνο για την αυθαίρετη αλλά νομιμοφανή συλλογή πληροφοριών, με την ύπαρξη ενδείξεων ή υπονοιών τέλεσης ιδιαίτερων σοβαρών εγκλημάτων και πολύ περισσότερο με τη διάπραξη αυτόφωρου κακουργήματος", προσέθεσε ο κ. Βενιζέλος. Σώπα! Κι άκου ποιος μιλάει! Μα αν δεν γίνονταν οι παρακολουθήσεις και εάν δεν συνεργάζονταν διακρατικά οι μυστικές υπηρεσίες, δεν θα αποκαλύπτονταν εκτός των άλλων τα σκάνδαλα της Καϊλή, της Σπυράκη κ.λπ. Απλώς όταν πρόκειται για τέτοιες ενέργειες, όσο λιγότερα στοιχεία δημοσιοποιούνται, τόσο καλύτερα. Μου κάνει πάντως εντύπωση πως ο έγκυρος και διαπρεπής συνταγματολόγος δεν λέει μια λέξη για τον τελευταίο, εκτρωματικό νόμο που συντάχθηκε υπό το κράτος του πανικού της κυβέρνησης εμπρός στις αποκαλύψεις και έφθασε στο άλλο άκρο καταργώντας κάθε έννοια και σημασία της μυστικής, προληπτικής παρακολούθησης. Ο Βενιζέλος έχει τύποις δίκιο αλλά στην ουσία όχι. Αφού πάλι κουνάει το δάχτυλο εν ου παικτοίς. Και αφού "ένοχος ένοχον ου ποιεί". Αλίμονο αν δεν παρακολουθούνται οι πολιτικοί και μάλιστα οι μεγαλόσχημοι αφού αυτοί είναι οι πιο κοντά στην τέλεση αξιόποινων πράξεων όπως διαχρονικά μάς έχει αποδείξει η πολιτική μας ιστορία. Κι αλίμονο αν δεν έχει ο εκάστοτε πρωθυπουργός τον απόλυτο έλεγχο αυτής της υπηρεσίας. Και είναι καταστροφικό τον εκλεγμένο πρωθυπουργό να τον υποκαθιστούν τρεις, διορισμένοι, δικαστές. Με δεδομένο ότι η ελληνική δικαιοσύνη εξακολουθητικά νοσεί.  Για τα χάλια της οποίας δικαιοσύνης δεν φέρει καμία ευθύνη πάντως ο και υπουργός της διατελέσας κ. Βαγγέλης!

(Προσωπικά θα πρότεινα για όσους συνταγματολόγους αναλαμβάνουν υπουργικούς θώκους να τους αναστέλλεται αυθωρεί και παραχρήμα η επαγγελματική ιδιότητα λόγω ασυμβίβαστου. Να μην γνωμοδοτούν! Αφού στην καθημερινή του πρακτική ο, κάθε, υπουργός δεν κάνει τίποτα άλλο από το να σκαρφίζεται τρόπους για να παρακάμπτει, το λέω ευγενικά, το Σύνταγμα). 

Και κάτι τελευταίο. Παρακολουθώ επί δεκαετίες την σταδιοδρομία ζευγαριών ή μελών της ίδιας οικογένειας που έχουν στήσει την εξής επωφελή φάμπρικα: Ο ένας είναι κομματικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ κι ο άλλος της Νέας Δημοκρατίας. Έτσι, αξιοποιούν αδιατάρακτα την πανίδα και χλωρίδα αμφοτέρων των μηχανισμών εξουσίας εις υγείαν των θεσμών και των κορόϊδων. Ένα πρόχειρο παράδειγμα είναι η Εύα και ο ακροδεξιός μπαμπάς της, ο μεταφορέας της περιώνυμης βαλίτσας. Ένα άλλο τα ακροδεξιά παιδιά του Καρατζαφέρη που αναβαθμίστηκαν σε υπουργάρες της κυβέρνησης Μητσοτάκη. Αφού πρώτα τους ενσωμάτωσε στο κόμμα που ίδρυσε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ο...πρόεδρος της Πολιτικής Άνοιξης. Εκείνος που προσφάτως εγκαινίασε το προσωπικό του Ίδρυμα ώστε να διασωθεί (;) η πολιτική του παρακαταθήκη. Είναι ο ίδιος που έστειλε την Σπυράκη στην ευρωβουλή. Προς δόξαν της αξιοκρατίας και της ιδεολογικής συνέπειας. Ένα τρίτο παράδειγμα είναι γνωστό ζευγάρι Θεσσαλονικιάς και Αθηναίου όπου ο ένας είναι νυν πρόεδρος μεγάλου οργανισμού και η άλλη βουλευτής της αντιπολίτευσης. Πολιτικός πολιτισμός ρε! ! Ή...O tempora, ω μόρτες! 

ΥΓ. Από την άλλη, τα κόμματα πρότειναν για την ευρωβουλή και εμείς ομοθυμαδόν ψηφίσαμε  την Κουντουρά, τον Γεωργούλη, τον Ζαγοράκη την Εύα, την Μαρία και λοιπά. Ό τι πετάει, ό τι κολυμπάει και ό τι εμφανίζεται στην τηλεοπτική. Νομίζω πάντως πως το μόνο κόμμα που έκανε τη διαφορά με τις προτάσεις του, πλην ΚΚΕ, ήταν το Ποτάμι με τον Γραμματικάκη και τον υιό Κύρκο. Και τώρα; Και τώρα τι μέλλει γενέσθαι; Από εμένα περιμένετε να σας πω; Εγώ ένας απλός ιστορικός τέχνης είμαι.

Μία βόλτα στο μουσείο...

Με ξεναγό τον Στάθη Βατανίδη

                                                                                       

                                                                                     

Κατά βάθος όλη η ιστορία της ζωγραφικής είναι μία επανεγγραφή. Οι νεότεροι ζωγράφοι είτε ως άσκηση και μαθητεία είτε ως απάντηση στην πρόκληση της αυθεντίας των μεγάλων δασκάλων, δημιουργούν τις συνθέσεις των σχολιάζοντας έμμεσα ή άμεσα τα έργα των παλαιότερων. Βρίσκοντας έτσι, μέσα από την άσκηση και την υποταγή, τον εαυτό τους. Μέσα από τον διάλογο αλλά και τη ζήλεια. Την ταύτιση αλλά και την εναντίωση. Τον θαυμασμό αλλά και την διαφορά. Ούτε και αυτός ο ιδιοφυής και ανατρεπτικός Πικάσο δεν θέλησε να ξεφύγει από αυτόν τον κανόνα. Απεναντίας. Τον νομιμοποίησε ακόμα περισσότερο. Έτσι, σχεδόν σαν φυσική συνέπεια, στους πίνακες των νεότερων ζωγράφων, ζουν, υπάρχουν και αναπνέουν οι επιδράσεις, τα θέματα ή τα ίχνη των παλαιότερων σε τρόπον ώστε ο οξυδερκής θεατής να διαβάζει ανάγλυφα το παρελθόν βλέποντας τις εικόνες του τρέχοντος καιρού. Τα πράγματα του παρόντος.  

Ο Στάθης Βατανίδης είναι για μένα ένας αγαπημένος φίλος με τον οποίο διατηρώ σχεδόν καθημερινό διάλογο όπως είναι κι ένας ζωγράφος που ακούει πρόθυμα τις παρατηρήσεις μου εδώ και τρεις περίπου δεκαετίες. Είναι αυτοδίδακτος με την έννοια σύμφωνα με την οποία είμαστε όλοι αυτοδίδακτοι, δηλαδή ο εαυτός μας ο ίδιος είναι ο καλύτερος ή ο χειρότερος μας δάσκαλος. Αν πάντως έπρεπε να του αναγνωρίσω δασκάλους, αυτοί είναι ο Αλέκος Φασιανός κι ο Μάνος Χατζιδάκις. Παράλληλα ο ίδιος διατηρεί μίαν εξαίσια σχέση με τη λαϊκή φόρμα, την άμεση αφήγηση όσο και με εμπειρική, πλην βαθιά γνώση και της καθόλου ιστορίας της τέχνης αλλά και πιο εξειδικευμένα του μοντερνισμού. Έχοντας επισκεφθεί, λόγω επαγγελματικής συγκυρίας, τα πιο σημαντικά μουσεία του κόσμου είχε την ευκαιρία να μελετήσει τα έργα των γκραν μετρ από κοντά, να τα ζηλέψει, να τα αγαπήσει και να τ’ αφομοιώσει με παραγωγικό τρόπο, στην προσωπική του έρευνα.

Ο Στάθης Βατανίδης έχει χτίσει, όλα αυτά τα χρόνια, βήμα-βήμα και με πολύ κόπο, έναν προσωπικό κόσμο στον οποίο συμπλέκονται ερωτικές ιστορίες ή αφηγήματα μοναξιάς, στιγμές χαράς ή οδύνης των καθημερινών ανθρώπων, εικόνες από μία πόλη που συνέχεια αλλάζει κι όμως μένει βασανιστικά η ίδια στο βάθος, αναφορές σ’ ένα παρελθόν που άλλοτε δυναστεύει κι άλλοτε απελευθερώνει, ευρήματα πλαστικά αλλά και μικρές, ιλουζιονιστικές εκπλήξεις της πανάρχαιας προμάμμης που λέγεται ζωγραφική.

Τα τελευταία χρόνια, νομίζω, ο Βατανίδης έχει δημιουργήσει το opus magnum του. Κατ’ ουσίαν φιλοτεχνεί μίαν εικονογραφημένη ιστορία της τέχνης ενσωματώνοντας στις δικές του συνθέσεις αρχετυπικές λεπτομέρειες από τα κλασικά αριστουργήματα, παλαιότερα και νεότερα, που τα γνώρισε είτε ζωντανά είτε από βιβλία και τον συγκλόνισαν. Κάνει δηλαδή αυτό που συνειδητά ή ασυνείδητα επιλέγει να πράξει ο κάθε δημιουργός μόνο που τώρα ο Βατανίδης δεν διαχέει την επίδραση μέσα στην προσωπική του γραφή αλλά αντίθετα της δίνει ρόλο πρωταγωνιστικό. Άρα επιλέγει με ταπεινοφροσύνη και αισθαντικότητα να διαλεχθεί με τους μεγάλους δασκάλους προσθέτοντας όμως και τη δική του προσωπική ματιά σ’ εκείνα τα έργα που ούτως ή άλλως εξελίσσονται μέσα στην πορεία του χρόνου και ξαναζωντανεύουν μαγικά κάτω από κάθε καινούργιο βλέμμα. Κάθε εποχή.

Δεν έχουμε λοιπόν εν προκειμένω μία συλλογή φορμαλιστικών ασκήσεων αλλά μάλλον ένα μικρό μουσείο τσέπης με ουσιαστικό θέμα την διαχρονία και την ανθεκτικότητα της ζωγραφικής και ως έπαθλο τον διάλογο ενός σημερινού δημιουργού με τους προπάτορες που αυτός επιλέγει. Εκκινώντας λοιπόν από τους Φλαμανδούς ή τους Βενετσιάνους πριμιτίφ, τον Ροχήρ φαν ντερ Βάιντεν και τον Κάρλο Κριβέλι, περνώντας από τα ιστορικά ορόσημα του Τζιότο και του Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα καταλήγει δοξαστικά στους μεγάλους της Αναγέννησης όπως είναι ο Ραφαήλ, ο Λεονάρντο ή ο Μικελάντζελο. Στη συνέχεια φτάνει στο Μπαρόκ και τον Καραβάτζιο – είναι πολύ εντυπωσιακό το εύρημα που ενσωματώνει σ’ ένα μικρό του πίνακα ο Βατανίδης από την περίφημη σύνθεση «Η κλήση του Αποστόλου Ματθαίου» – παράλληλα με την «Γαλατού» ή την «Αποθέωση της Ζωγραφικής» του Βερμέερ. Σειρά έχουν οι δύο κορυφαίοι, ίσως, ζωγράφοι όλων των εποχών ο Βελάσκεθ και ο Ρέμπραντ με τους βαθιά δραματικούς κόσμους τους. Έπεται ο σαρκαστής της κοινωνικής υποκρισίας Γουίλιαμ Χόγκαρθ και το σύμβολο του ρομαντισμού, ο βαθύτατα πολιτικός ζωγράφος που λέγεται Φρανσίσκο Γκόγια. Από εκεί ο δρόμος οδηγεί αναπόφευκτα στους πρώιμους ιμπρεσιονιστές και τον Βαν Γκογκ, στον Μανέ, στον Μονέ, στον Ρενουάρ, στον Ντεγκά, στον Τουλούζ – Λωτρέκ κ.ο.κ.

Θα μπορούσε να είναι η ενότητα αυτή ένα λεξικό ή ένα αλμανάκ τέχνης, δεν πρόκειται όμως περί αυτού. Ο Βατανίδης, το ξαναλέω, ευρισκόμενος στην πιο ώριμη και την πιο παραγωγική στιγμή της σταδιοδρομίας του, μη θέλοντας τίποτε να αποδείξει και μην χρωστώντας εξηγήσεις σε κανένα, καταθέτει εδώ τους εικαστικούς ή τους φυσικούς έρωτες του, διαπραγματεύεται τα φαντάσματα ή τα όνειρά του και, παίζοντας όμως με τρόπο απόλυτα σοβαρό και υποψιασμένο, δημιουργεί μίαν ενότητα έργων τα οποία φιλοδοξούν να καταστήσουν τον κάθε θεατή, συμμέτοχο της μεγάλης τέχνης. Είναι, δηλαδή, σαν να τον πιάνει από το χέρι ο Στάθης και με τη γνωστή του ευγένεια και απλότητα να τον ξεναγεί στα πιο μεγάλα μουσεία του κόσμου. Ψιθυρίζοντας του μάλιστα στο αυτί τα μυστικά του κάθε αριστουργήματος.

Τέλος η σειρά ολοκληρώνεται με κάποιες σημαδιακές αναφορές στον μοντερνισμό: Πικάσο, Κάρλο Καρά, τον Μαγκρίτ, τον Ντε Κίρικο, τον Νταλί, τον Χόκνεϋ. Αλλά και τις εύστοχες αναφορές στον κυβισμό, τον σουρεαλισμό, την μεταφυσική ζωγραφική, την αφαίρεση. Δεν λείπουν οι Έλληνες, ο Τσαρούχης κι ο Μόραλης, τους οποίους μάλιστα τοποθετεί να «παίζουν» ως πρωταγωνιστές σ’ ένα θερινό σινεμά. Στο σινεμά «Ο Παράδεισος» μιας αιώνιας εφηβείας. Επειδή τα αληθινά έργα τέχνης, αυτά που τα γέννησαν ένας ίμερος κι ένας καημός, μεγαλώνουν, μεγαλώνουν, μεγαλώνουν… αλλά δεν γερνάνε ποτέ. Και μαζί τους δεν γερνάνε όσοι τα αγαπούν. Κι όλα αυτά με το γνωστό, εκλαϊκευτικό ύφος αλλά και την άδολη παιδικότητα που χαρακτηρίζει την έκφραση του Στάθη Βατανίδη. Ωριμότητα μαζί και αθωότητα (naïveté). Τί άλλο καλύτερο θα μπορούσε να περιμένει κανείς;

Υ.Γ. 

Συνοπτικά μιλώντας ας πούμε ότι μεταπολεμικά η ζωγραφική μας αρδεύεται από δύο σχολές: εκείνη του Μπουζιάνη που θρηνεί το σώμα και την άλλη του Τσαρούχη που το αποθεώνει. Κάπου στη μέση ο Διαμαντόπουλος κι ο Σπυρόπουλος. Και κάπου πιο μακριά ο λυρικός Παπαλουκάς, συνεχιστής της έρευνας του Παρθένη, του Μαλέα, του Νικολάου Λύτρα και του Οικονόμου.

Στην μπουζιανική παράδοση πιστώνω τον Τριανταφυλλίδη, τον Μίμη Βιτσώρη, την Μαραγκοπούλου, την Λαγάνα αλλά και τον νεανικό Φασιανό, τον Μάιπα, τον Σταύρο Ιωάννου, τον Μυταρά, τον Πατρασκίδη, τον Θεοφυλακτόπουλο, τον Πολυμέρη, τον Μορταράκο, τον Ξένο, τον Μαντζαβίνο κλπ. Στην τσαρουχική πάλι ουκ έστιν αριθμός. Από τον Λευτέρη Κανακάκι, τον Κυριάκο Κατζουράκη ως τον Παύλο Σάμιο, τον Χρίστο Καρά, τον Πέτρο Ζουμπουλάκη, τον Μιχάλη Μακρουλάκη, τον Ρόρρη, τον Μποκόρο, τον Κώστα Παπανικολάου, τον Κώστα Ντιό, τον Αχιλλέα Παπακώστα ή τον Στέφανο Δασκαλάκη. Με τον Σακαγιάν και τον Αντωναρόπουλο σταθερά στο μεταίχμιο της αφήγησης περί το σώμα αλλά και της αποδόμησης του προσώπου και της ιστορίας του. Χωρίς να παραβλέπω την προσωπική γλώσσα ή τα επιτεύγματα του καθενός (όπου υπάρχουν). Σ’ αυτή την τσαρουχική παράδοση θα τοποθετούσα ακριβοδίκαια και τον Στάθη Βατανίδη. Με το κατακτημένο ύφος και την αυτοφυή παιδικότητα. Και με το αθώο βλέμμα που είναι πάντα έτοιμο να εκπλαγεί εμπρός στο θαύμα του κόσμου... Το θαύμα της τέχνης.