ΤΟ «ΠΑΝΘΕΟΝ» ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΣΧΟΛΗΣ: ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΚΑΙ ΤΑ ΤΙΜΑΛΦΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας 

του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ.τ.Χ.Ε. 

Μια σπουδαία έκδοση είδε το φως της δημοσίευσης το 2019, στην οποία δεν δόθηκε ίσως η προβολή που αξίζει, λόγω των συνθηκών που δημιούργησε η πανδημία της Covid-19. Πρόκειται για την μελέτη ενός σπουδαίου και καταξιωμένου ερευνητή του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, του κ. Σταύρου Θ. Ανεστίδη, με τον τίτλο Πατριαρχικής Μεγάλης του Γένους Σχολής Πάνθεον. Δεκαεπτά προσωπογραφίες [(Αθήνα 2019), έκδ. Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, σελ. 213]. Γι’ αυτό και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε αδρομερώς τον σημαντικότατο αυτό τόμο, που πραγματικά στολίζει τη σχετική, ελληνική και ξενόγλωσση, βιβλιογραφία. 

Ο πολυτελής και καλαίσθητος τόμος είναι αφιερωμένος στη μνήμη του Μητροπολίτου Γέροντος Ηρακλείας κυρού Φωτίου Σαββαΐδου, Μεγάλου Δωρητή του Συνδέσμου των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, και ξεκινά με σεπτό πιττάκιο της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου. Σε αυτόν δημοσιεύονται οι πίνακες που αποθησαυρίζονται στην έδρα του Συνδέσμου, δηλαδή δεκαεπτά προσωπογραφίες ιστορικών προσωπικοτήτων, συνοδευόμενες από εκτενή και ενημερωμένα βιογραφικά σημειώματά τους, με τη σχετική βιβλιογραφία, αλλά και ενίοτε με ορισμένα κείμενα που αναφέρονται στη ζωή και το έργο τους. Μετά τον πρόλογο (σ. 11) του συγγρ. αναδημοσιεύεται μελέτη του ομ. Καθηγητή και Ακαδημαϊκού Πασχάλη Κιτρομηλίδη σχετικά με την Πατριαρχική Σχολή και την ελληνική παιδεία στην Κωνσταντινούπολη, από τον 15ο ως τον πρώιμο 19ο αιώνα (σ. 15), η οποία με σαφήνεια και πληρότητα θέτει το πλαίσιο εντός του οποίου έδρασαν οι εικονιζόμενοι στις προσωπογραφίες που δημοσιεύονται και μελετώνται στον τόμο. 

Ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΓΓΙΝΑΣ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

Το άγγελμα της κοιμήσεως του Νικολάου Μαγγίνα, με λύπησε βαθύτατα, δεδομένου ότι έχασα ένα πολύτιμο φίλο. Άνθρωπος αξιοπρεπής και φιλότιμος, με αρχοντική πάντοτε διάθεση και συμπεριφορά, έτοιμος να συμβουλεύσει και να βοηθήσει σε κάθε περίσταση. Συναντιόμασταν πάντα στις μεταβάσεις μου στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στην Αθήνα, ανταλλάσσαμε απόψεις, επικοινωνούσαμε και σε ορισμένες περιπτώσεις συνεργαστήκαμε. Τον εκτιμούσα βαθύτατα, ενώ ανεξάντλητες ήταν οι γνώσεις του για την νεώτερη και ιδίως την σύγχρονη εκκλησιαστική ιστορία μας. Ήταν μάλιστα ιδιαιτέρως μετριόφρων, καθώς τις όποιες αναφορές στο πρόσωπό του, ιδίως σε κείμενα και αναρτήσεις, χαρακτήριζε κατά κανόνα συλλήβδην με τον αμίμητης εκφοράς προσδιορισμό: «αηδίες». 

Αν ζούσε, δεν θα ήθελε σίγουρα να γράψω γι’ αυτόν. Τώρα όμως που πέρασε στην αντίπερα όχθη, που ο θάνατος σφράγισε την επί γης παρουσία και προσφορά του, αισθάνομαι ότι του χρωστώ δυο λόγια, ως αποχαιρετισμό και συνάμα ελάχιστη αποτίμηση της προσφοράς του. Γιατί όποιος πιστεύει ότι ο Νίκος Μαγγίνας ήταν απλώς ο φωτογράφος των Πατριαρχείων κάνει λάθος. Ήταν πολλά περισσότερα, γι’ αυτό και η προσφορά του είναι ιδιαιτέρως σημαντική και αξιομνημόνευτη, ιδίως την πικρή αυτή στιγμή του πρόσκαιρου αποχωρισμού, που γίνεται με την βέβαιη ελπίδα της συναντήσεως στην άλλη, την αιώνια ζωή. 

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: Μορφές λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς και τελετουργιών στην Τελμησσό της Καππαδοκίας

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Μορφές λαϊκής θρησκευτικής συμπεριφοράς και τελετουργιών στην Τελμησσό της Καππαδοκίας (τέλη 19ου - αρχές 20ου αιώνα). 

ΜΑΝΟΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΛΑΪΚΗ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΕΛΜΗΣΣΟΥ by Panagiotis Andriopoulos on Scribd

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΝΕΟΣ ΜΕΓΑΣ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

Φωτογραφία: Ν. Μαγγίνας

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

Την Δευτέρα 18 Ιανουαρίου 2021, η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, χοροστάτησε κατά την θεία λειτουργία για την εορτή της συνάξεως των αγών Αθανασίου και Κυρίλλου, Πατριαρχών Αλεξανδρείας, στον πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό του αγίου Γεωργίου. Στην γεμάτη πατριαρχική λιτή μεγαλοπρέπεια αυτή λατρευτική σύναξη εκκλησιάστηκαν ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ιταλίας κ. Πολύκαρπος, ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Αλικαρνασσού κ. Αδριανός, ο Θεοφιλέστατος εψηφισμένος Μητροπολίτης Ισπανίας και Πορτογαλίας κ. Βησσαρίων, Άρχοντες Οφφικιάλιοι του Οικουμενικού Πατριαρχείου και πιστοί από την Πόλη. 

Μετά την απόλυση ο Παναγιώτατος χειροθέτησε σε Μ. Αρχιμαμανδρίτη της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας τον Πανοσιολογιώτατο κ. Αγαθάγγελο Σίσκο, πρώην Βιβλιοφύλακα και νυν Αρχειοφύλακα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και επί μία οκταετία ιερατικώς προϊστάμενο της Κοινότητας Νεοχωρίου Βοσπόρου, στην οποία προσέφερε πολλές και καλές πνευματικές και ποιμαντικές υπηρεσίες. Ενθυμούμαι, για παράδειγμα, ακόμη την εμπνευσμένη ομιλία του στην εκδήλωση για την παρουσίαση ενός κομψού και περιεκτικού τόμου που έχει επιμεληθεί, με τίτλο Ο πατριάρχης Σαμουήλ Χαντζερής και η κοινοτική εκπαίδευση στην Πόλη (Ρωμαίϊκη Κοινότητα Νεοχωρίου, Ιούνιος 2017), που έγινε στην Αθήνα στις αρχές του 2019, και στην οποία είχα κληθεί να πάρω κι εγώ μέρος [βλ. «Ο πατριάρχης Σαμουήλ Χαντζερής και η κοινοτική εκπαίδευση στην Πόλη», www. youtube. com (7 Μαρτίου 2019)]. 

ΜΙΚΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗΣ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΣΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΚΥΡΟΥ ΣΕΡΑΦΕΙΜ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης / Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας 

Εννέα μέρες ήδη πέρασαν από την εν Κυρίω κοίμηση του μακαριστού Μητροπολίτου Καστορίας κυρού Σεραφείμ: στις 29 Δεκεμβρίου εκοιμήθη νοσηλευόμενος στη Θεσσαλονίκη και στις 30 Δεκεμβρίου εκηδεύθη και ετάφη στην Καστοριά ένας σπουδαίος ιεράρχης της Εκκλησίας της Ελλάδος, που δίδαξε ορθόδοξο χριστιανικό ήθος και πατριωτική αξιοπρέπεια, και εποίμανε την ακριτική επαρχία του με φόβο Θεού και αμέριστη αγάπη προς το ποίμνιό του, με φιλοπατρία, ήθος και εξέχουσα αρχιερατική αξιοπρέπεια. 

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ 2021 ΣΤΟ ΦΑΝΑΡΙ

Φωτογραφία: Νίκος Παπαχρήστου

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

«ΣΗΜΕΡΟΝ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΑΓΙΑΖΕΤΑΙ Η ΦΥΣΙΣ» 

ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΣΤΟ ΦΑΝΑΡΙ 

Ανήμερα της μεγάλης δεσποτικής εορτής των Θεοφανείων, παρακολούθησα την θεία λειτουργία από τον πάνσεπτο πατριαρχικό ναό του αγίου Γεωργίου του τροπαιοφόρου, στο Φανάρι. Έναν ναό που έχει συνδεθεί πνευματικά και ιστορικά με τις πιο μεγάλες στιγμές του Γένους, αιώνες τώρα, και στον οποίο συνεχίζει να χτυπά η καρδιά της Οικουμενικής Ορθοδοξίας. Λειτούργησε η Σεπτή Κορυφή του Γένους, η ΑΘΠ ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, και συλλειτούγησαν, εκ των ιεραρχών του Θρόνου, οι Σεβασμιώτατοι Μητροπολίτες Φιλαδελφίας κ. Μελίτων. Μύρων κ. Χρυσόστομος, Καλλιουπόλεως και Μαδύτου κ. Στέφανος και Κυδωνιών κ. Αθηναγόρας καθώς και ο Σεβασμιώτατος Αρχιεπίσκοπος Ανθηδώνος κ. Νεκτάριος, εκ του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων. 

Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που παρακολούθησα ιερές ακολουθίες και θείες λειτουργίες μεγάλων εορτών στον ή από τον – ελέω πανδημίας τον τελευταίο χρόνο - πατριαρχικό ναό. Κάθε φορά όμως είναι μια νέα εμπειρία κατάνυξης και γνήσιου ορθόδοξου λειτουργικού ήθους. Κάθε φορά ο προσκυνητής αναβαπτίζεται στο πνεύμα της ορθόδοξης λειτουργικής ζωής, κι έτσι απαλύνεται η εκζήτηση της δια ζώσης συμμετοχής στο μυστήριο των μυστηρίων, που κωλύεται μεν από εξωτερικούς παράγοντες, δεν ακυρώνεται όμως καθώς «οἱ ἀληθινοί προσκυνηταί προσκυνήσουσι τῷ πατρί ἐν πνεύματι καί ἀληθεία· καί γάρ ὁ πατήρ τοιούτους ζητεῖ τούς προσκυνοῦντας αὐτόν. Πνεῦμα ὁ Θεός, καί τούς προσκυνοῦντας αὐτόν ἐν πνεύματι καί ἀληθεία δεῖ προσκυνεῖν». 

Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΣΤΟ ΣΕΠΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ

Φωτογραφία: Νίκος Μαγγίνας

Μ.Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής Λαογραφίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

Αποκλεισμένος τα φετινά Χριστούγεννα στο σπίτι από τον φόβο του κορονοϊού και την κακή πρακτική της μη τήρησης των υπεσχημένων μέτρων, παρακολούθησα τη θεία λειτουργία των Χριστουγέννων από την τηλεόραση και επέλεξα, όπως και το Πάσχα, να συμμετάσχω ηλεκτρονικά και εν τέλει νοητικά στην χριστουγεννιάτικη λειτουργία που τελέσθηκε στο Φανάρι, στον πάνσεπτο ιερό ναό του αγίου Γεωργίου του τροπαιοφόρου, όπου στο μυστήριο των μυστηρίων προεξήρχε η ΑΘΠ ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, ενώ συλλειτούργησαν οι μητροπολίτες Μύρων Χρυσόστομος, Ικονίου Θεόληπτος, Καλλιουπόλεως και Μαδύτου Στέφανος και Κυδωνιών Αθηναγόρας. 

Την Πατριαρχική Απόδειξη για την εορτή των Χριστουγέννων, μεστή νοημάτων και με ουσιαστική ελπίδα για τον εμπερίστατο άνθρωπο, χωρίς κανενός είδους αποδείξεις και δήθεν επιστημονικούς λογαριασμούς – άγευστους και επιστήμης και θεολογίας - ανέγνωσε κατά την τάξη ο Αρχιγραμματέας της Αγίας και Ιεράς Συνόδου, αρχιμανδρίτης Ιωακείμ, ενώ εκκλησιάστηκαν Άρχοντες Οφφικιάλιοι της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, η Γενική Πρόξενος της Ελλάδος στην Πόλη, κα Γεωργία Σουλτανοπούλου, ο Γενικός Πρόξενος της Ουκρανίας στην Πόλη, κ. Oleksandr Gaman με συνεργάτες του, καθώς και πιστοί από την Πόλη, τηρουμένων, πραγματικά, ουσιαστικά και όχι μόνο στα λόγια, των μέτρων προφύλαξης από την πανδημία. 

Ήταν μια πραγματική χριστουγεννιάτικη μυσταγωγία, μεγαλοπρεπής μέσα στην ιεροπρεπή της λιτότητα. Λειτουργική παρουσία μιας Εκκλησίας που δεν φανατίζεται και δεν φλυαρεί, που δεν πληγώνεται από την πολυλογία και την πολυκεφαλία της, αλλά η οποία εξαρχής αντιμετώπισε την πανδημία της Covid-19 ως αυτό που πράγματι είναι, από πνευματική άποψη: ένα επιτίμιο από το Θεό απέναντι στον αυτοθεωρούμενο ως πανίσχυρο, μέσα στο τρωτό τεχνολογικό του περίβλημα – άνθρωπο, ένα επιτίμιο που πρέπει να μας οδηγήσει σε μετάνοια και αυτοσυναίσθηση. Άλλωστε δεκαετίες τώρα το Οικουμενικό Πατριαρχείο μιλάει για την ανάγκη σεβασμού του φυσικού περιβάλλοντος, για το αμάρτημα που διαπράττει ο άνθρωπος καταστρέφοντας το έξοχο δημιούργημα του Θεού, και για την ανάγκη στροφής της ανθρωπότητας και πνευματικότερης αντιμετώπισης των σχέσεών μας με τη φύση και τον κόσμο. 

Η ΘΡΟΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ: ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Μ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

Ο εορτασμός της μνήμης του Πρωτοκλήτου Αποστόλου Ανδρέα αποτελεί, ως γνωστό, την Θρονική Εορτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που ως αποστολική εκκλησία ανάγει την ίδρυσή της στο κήρυγμά του. Και εορτάστηκε και φέτος (Νοέμβριος 2020) η μνήμη του με ιεροπρέπεια και τάξη, με την συμμετοχή αντιπροσωπειών άλλων Εκκλησιών και λαού, αλλά και με την τήρηση των μέτρων που ισχύουν σχετικά με την πανδημία της Covid-19 στη γειτονική χώρα. Ελήφθη η απόφαση για τις λεπτομέρειες του εορτασμού και ακολουθήθηκε, χωρίς αντιρρήσεις και πολυγνωμία. 

Αποτελεί αυτό μια πρώτη απάντηση σε όσους, κληρικούς και λαϊκούς σε άλλες Αυτοκέφαλες Εκκλησίες μακαρίζουν δήθεν εαυτούς επειδή ανήκουν σε μια Εκκλησία που κατά την άποψή τους δεν υπάρχει κυριαρχική η γνώμη του προκαθημένου. Ας δούμε όμως τις συνέπειες, ιδίως στο ζήτημα των έκτακτων συνθηκών που βιώνουμε τους τελευταίους μήνες: πολυγλωσσία, ουσιαστική αμφισβήτηση των συνοδικών αποφάσεων, λοιδωρίες, φονταμενταλιστικές κορώνες, αντεγκλήσεις και αντιδικίες, απέναντι στο φαινόμενο η Εκκλησία, δια της Ιεράς Συνόδου και του Αρχιεπισκόπου να έχουν εκφράσει λόγο ποιμαντικής σύνεσης και πνευματικής στήριξης, λόγο συνετό και λόφο φροντίδας, και ορισμένοι, που ωστόσο φωνασκώντας προσπαθούν να επιβληθούν και ενίοτε το καταφέρνουν, λαϊκοί αλλά και κληρικοί όλων των βαθμίδων, να αμφισβητούν όχι μόνο στα λόγια αλλά και στις πράξεις τις αποφάσεις αυτές. Γιατί παρά την μόνιμη επωδό «με την τήρηση όλων των υγειονομικών μέτρων», που υπήρχε σε όλες τις σχετικές με τις κατά τόπους πανηγύρεις ειδήσεις, τόσο οι φωτογραφίες που κατά περίπτωση συνόδευαν, όσο και η εμπειρία βοούν ότι συχνά καταβαλλόταν προσπάθεια τα μέτρα αυτά να μην εφαρμοστούν, ακριβώς επειδή ερμηνεύονταν ως δήθεν προσπάθεια του «Καίσαρα» να επιβληθεί στην Εκκλησία. 

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΜΙΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΕΠΕΤΕΙΟΣ

Ο Πατριάρχης στην Ίμβρο - Φωτ. Βάσω Ξεινού 

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Α.Μ.τ.Χ.Ε. 

Ο εορτασμός της επετείου των 29 χρόνων πατριαρχείας της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, δεν είναι μια απλή μνεία ενός σημαντικότατου εκκλησιαστικού γεγονότος, όπως βέβαια είναι η εκλογή και ενθρόνιση προκαθημένου στον πρώτο θρόνο της Ορθοδοξίας. Είναι η επισήμανση ενός γεγονότος που, με τη χάρη του Κυρίου, πραγματικά άλλαξε την πορεία των εκκλησιαστικών πραγμάτων, και οδήγησε την Ορθόδοξη Εκκλησία στον 21ο αιώνα. 

Πολλές φορές έχουν διατυπωθεί διάφορες παρατηρήσεις και σκέψεις γύρω από τις επιμέρους δράσεις του Παναγιωτάτου Πατριάρχου μας, σε ζητήματα όπως η αλλαγή θέασης των οικολογικών προβλημάτων, η ειρήνη και η ανεξιθρησκεία, η λειτουργική και πνευματική αναζωπύρωση των σεβασμάτων του Γένους στην Ανατολική Θράκη, τη Μικρά Ασία και την Καππαδοκία, η διαποίμανση των ομογενών και ομοδόξων μας στην Αμερική, την Ευρώπη και την Αυστραλία, ο διαχριστιανικός και διαθρησκειακός διάλογος. Όλα αυτά όμως αποτελούν μέρη του ίδιου και ενιαίου οράματος για μια Εκκλησία σύγχρονη, η οποία ταυτοχρόνως δεν αφίσταται από τις ρίζες και την παράδοσή της, ενός οράματος το οποίο ο Πατριάρχης του Γένους έχει μέχρι σήμερα υπηρετήσει πιστά, με συνέπεια, εργατικότητα, πνευματικότητα, πραότητα, νηφαλιότητα, αλλά και δυναμισμό και αποφασιστικότητα όπου και όποτε χρειάζεται. 

ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΠΑΣΧΑ

Ανάσταση 2020 στο Φανάρι - Φώτο: Ν. Μαγγίνας

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του ΔΠΘ

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων του Οικουμενικού Πατριαρχείου

Δεν αποτελεί πρωτότυπη ούτε πρωτάκουστη διαπίστωση το ότι το φετινό Πάσχα ήταν εντελώς διαφορετικό από την πασχαλιά άλλων ετών, τουλάχιστον ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι χριστιανοί το γιορτάσαμε. Συνήθως στη διατύπωση αυτή δίνεται αρνητική χροιά, υπό την έννοια της στέρησης του εκκλησιασμού και της μετοχής στο μυστήριο της θείας ευχαριστίας, που επέβαλαν οι υγειονομικές συνθήκες τις οποίες ο νέος κορωνοϊός επέβαλε. Για μένα όμως, καθώς οικογενειακώς τηρήσαμε πιστά τις αποφάσεις της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος και δεν προσπαθήσαμε να μπούμε από το παραπόρτι στον «κλειστό» κατά τα άλλα ναό, όπως δυστυχώς πολλοί έπραξαν συνεργούντων αρκετών κληρικών, μια πράξη παρακοής, διακρίσεως και κατάλυσης της ίδιας της έννοιας και της πρακτικής της ευχαριστηριακής κοινωνίας, για την οποία όλοι οι εμπλεκόμενοι θα δώσουν λόγο στον Κύριο «εν ημέρα κρίσεως», υπήρξαν και ορισμένες θετικές παράμετροι αυτού αναγκαστικού εξωεκκλησιασμού, σε μία εκ των οποίων θα αναφερθώ αμέσως παρακάτω.

Κάθε Πάσχα, όλα τα χρόνια της μέχρι σήμερα ζωής μου, βρισκόμουν στο ναό, και έτσι δεν είχα την ευκαιρία ούτε μια φορά να παρακολουθήσω τηλεοπτικές αναμεταδόσεις ακολουθιών. Φέτος όμως, αναγκάστηκα να το πράξω. Ομολογώ ότι αν και η ζωντανή συμμετοχή στο ναό δεν αναπληρώνεται με τίποτε, και παρακαλώ τον Θεό να μην αξιώσει άλλους χριστιανούς να εορτάσουν Πάσχα όπως το φετινό, εντυπωσιάστηκα από την τηλεοπτική παρακολούθηση των ακολουθιών και των λειτουργιών στον πάνσεπτο πατριαρχικό ναό του αγίου Γεωργίου, στο Φανάρι. Εγνώριζα βεβαίως βιωματικά και εξ εμπειρίας την πατριαρχική τάξη, με την ευκαιρία άλλων επισκέψεών μου στην Πόλη, οπότε είχαν πολλές φορές την ευκαιρία να λειτουργηθώ στο Πατριαρχείο. Αυτό όμως που είδα φέτος το Πάσχα, αυτό στο οποίο πήρα μέρος προσευχητικά, ήταν πραγματική και γνήσια ορθόδοξη λειτουργική μυσταγωγία.

Η διαφορά βρίσκεται σε δύο βασικά σημεία, στα οποία παρακάτω θα επικεντρωθώ: το πρώτο έχει να κάνει με το λειτουργικό ήθος, σε όλες του τις διαστάσεις. Ψαλμωδίες παραδοσιακές και κατανυκτικές, όχι ψευδοκαντάδες ατέρμονες με το βλέμμα στο αν απαθανατίζει τον ψάλτη η κάμερα, ύφος γνήσιο πατριαρχικό, όπως το ήξερα από τα παιδικά μου χρόνια και όπως βιωματικά το έχω συνδυάσει με τις πάνσεπτες αυτές μέρες, δεδομένου ότι έχω το προνόμιο να έχω γεννηθεί σε Μητρόπολη των λεγομένων «Νέων Χωρών», που πνευματικά και λειτουργικά βρίσκεται υπό το ωμοφόριο του Οικουμενικού Πατριάρχη. Ψαλμωδίες όπως η παράδοση τις διασώζει και όχι όπως τις «πείραξαν» κανταδόροι ψάλτες και τις συνεχίζουν μαθητές τους που δήθεν σεμνύνονται ότι υπηρετούν ένα νέο είδος και ύφος της εκκλησιαστικής μας μουσικής. Ψαλμωδίες για προσευχή του πιστού και όχι για επίδειξη του ψάλτη.

ΣΥΝΙΣΤΑΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΟΥΚΡΑΝΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ.τ.Χ.Ε.

               Να ξεκινήσω από δύο παραδοχές: πρώτον, ότι έπρεπε να λυθεί το χρονίζον εκκλησιαστικό πρόβλημα της Ουκρανίας, και ότι μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο είχε το δικαίωμα, την δικαιοδοσία και την υποχρέωση να το λύσει. Και δεύτερον ότι η λύση που δόθηκε και όπως δόθηκε ήταν η καλύτερη δυνατή θεραπεία μις οξύτατης πνευματικής ασθένειας. Μπορεί να υπάρχουν αντιδράσεις, και είναι φυσικό επειδή το όλο θέμα είχε συνδεθεί με ευρύτερα γεωπολιτικά και γεωστρατηγικά παιχνίδια, ως μη όφειλε. Όμως οι αντιδράσεις αυτές είναι πρόσκαιρες και συνδεμένες με ανθρώπους και συμφέροντα, που συνήθως σαρώνονται από τον ωκεανό της ιστορίας, γι’ αυτό και δεν θα έχουν διάρκεια ή σθένος, ενώ η πράξη της αυτοκεφαλίας, και οι εξ αυτής κανονικές εκκλησιαστικές συνέπειες, θα ίστανται εις τον αιώνα.

               Ας θυμηθούμε ένα απολύτως χαρακτηριστικό παράδειγμα, που λησμονούν ορισμένοι λάβροι τιμητές των πράξεων του Οικουμενικού Θρόνου: λίγο πριν το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, το 1917, η τσαρική τότε Ρωσία είχε εξαπολύσει την επίθεση του πανσλαβισμού και στο εκκλησιαστικό επίπεδο, ζητώντας να καταπιεί και να αφομοιώσει μονές του Αγίου Όρους και Πατριαρχεία της Ορθόδοξης Ανατολής. Κόντευε να το καταφέρει, τότε όμως ήρθε η παιδαγωγική επίσκεψη του Κυρίου, και η ρωσική Εκκλησία έφτασε σταδιακά στο έσχατο σημείο ταπεινώσεως και κατάπτωσης. Και ως τέτοιο δεν θεωρώ φυσικά το μαρτύριο και το διωγμό, αφού το μαρτύριο αποτελεί το στέμμα της Εκκλησίας και διότι αυτά την ζωντανεύουν και την αναβαπτίζουν στις αρχές τις πίστεως, καθώς η Εκκλησία ως θεανθρώπινο ίδρυμα είναι ακατάλυτη εις τους αιώνας, αλλά την συνεργασία μελών της με τις τότε κρατικές και μυστικές υπηρεσίες για να επιβιώσουν, γεγονός που τους απαξίωσε στη συνείδηση τόσο των Ορθοδόξων, όσο και των χριστιανών όπου γης.

               Και ενώ η χάρη του Θεού και η πίστη και η εμμονή των λαϊκών και κληρικών νεομαρτύρων της Ρωσίας επέτρεψαν την αναγέννηση της Εκκλησίας αυτής, οι ταγοί της ακάθεκτοι προσπαθούν να συνεχίσουν από το σημείο που σταμάτησαν το 1917. Κι αυτό είναι βέβαια ιστορικό λάθος, κατά το ότι δεν μπόρεσαν να διδαχθούν από τα λάθη του παρελθόντος, λάθος που ελπίζω και εύχομαι να μην το πληρώσει αναλόγως με τότε στο εγγύς μέλλον η Ορθοδοξία στη Ρωσία. Γιατί θα είναι «η έσχατη πλάνη χείρων της πρώτης».

ΤΑ ΠΡΕΣΒΥΓΕΝΗ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΣΑΜΟΥ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΠΑΠΑΜΙΧΑΗΛ

ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΩΝ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ ΚΑΙ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ 

Το Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας, σε συνεργασία με τον εκδ. οίκος Δ. Κυριακίδη εξέδωσε πρόσφατα στη σειρά των επιστημονικών μελετημάτων του την μελέτη των καθηγητών Μ. Γ. Βαρβούνη και Παν. Τζουμέρκα με τίτλο Τα Ορθόδοξα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία και ο Μητροπολίτης Σάμου και Ικαρίας Ειρηναίος Παπαμιχαήλ (Θεσσαλονίκη 2019, σελ. 521). 

Όπως είναι γνωστό, το «Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών» της Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών ιδρύθηκε με σκοπό την φροντίδα, διάσωση, καταγραφή, μελέτη και έκδοση των αρχειακών τεκμηρίων και των κειμηλίων Ιεράς Μητροπόλεως Σάμου και Ικαρίας, με την μεγάλη και μακραίωνη ιστορική και πολιτισμική παράδοση. Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα τέταρτη κατά σειρά έκδοσή του, αναφέρεται στις σχέσεις του αοιδίμου Μητροπολίτου Σάμου και Ικαρίας Ειρηναίου με τα πρεσβυγενή ορθόδοξα πατριαρχεία, επί τη βάσει αρχειακών τεκμηρίων που σώζονται στο αρχείο του, το οποίο διαφυλάσσεται στο εν λόγω ερευνητικό ίδρυμα.

Ο Σάμου Ειρηναίος υπήρξε σημαντική εκκλησιαστική προσωπικότητα της εποχής του, με γνώσεις, κύρος και προσφορά μοναδική στην Εκκλησία και το Γένος. Τα κείμενά του για τα Πατριαρχεία Ιεροσολύμων και Αντιοχείας, φανερώνουν έναν οξυδερκή νου, με πλήρη επίγνωση των ιδιαιτέρων συνθηκών κάθε Εκκλησίας, της ιστορίας και των προβλημάτων της. Και είναι απολύτως χαρακτηριστικό το ότι τα Πατριαρχεία Ιεροσολύμων και Αντιοχείας, αναγνωρίζοντας τη θετική συμβολή του στην αντιμετώπιση των ζητημάτων που τα απασχολούσαν, τον περικόσμησαν με τις ανώτατες τιμητικές διακρίσεις τους. 

Η μετά χείρας έκδοση προσφέρει υλικό για τον εκκλησιαστικό ιστορικό, παραλλήλως δε αναδεικνύει τον αρχειακό πλούτο που το «Κέντρο Εκκλησιαστικών, Ιστορικών και Πολιτισμικών Μελετών» διασώζει και μελετά και προβάλλει τη φυσιογνωμία ενός πεπνυμένου ιεράρχη της Σάμου, που κατέλιπε μνήμη αγαθή τόσο στο ποίμνιό του, όσο και στη συνείδηση και το πλήρωμα της Εκκλησίας ευρύτερα. Παραλλήλως δε προσφέρει υπομνηματισμένο και σχολιασμένο υλικό στον μελλοντικό ερευνητή της σύγχρονης εκκλησιαστικής ιστορίας του 20ού αιώνα.

ΟΙ ΝΕΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΙΕΡΑΡΧΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΕΣ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ.τ.Χ.Ε. 

Τρεις νέες εκλογές από την Αγία και Ιερά Σύνοδο του Οικουμενικού Θρόνου, για τις Αρχιεπισκοπές Αμερικής, Αυστραλίας και Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας, δημιούργησαν αμέσως νέο κλίμα και έδωσαν νέες ελπίδες στις αντίστοιχες τρεις επαρχίες του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τρεις εκλογές νέων ανθρώπων, εις διαδοχήν τριών πολιών ιεραρχών, που έγραψαν την δική τους ιστορία στην Εκκλησία, του Αμερικής Δημητρίου, του Αυστραλίας Στυλιανού και του Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας Γρηγορίου, και ήρθε πλέον η ώρα να εφησυχάσουν, ενώ στην περίπτωση της Αυστραλίας ο μέχρι πρότινος Αρχιεπίσκοπος εκλήθη από τον Κύριο στην ανέσπερο Βασιλεία του. 

Οι τρεις εκλεγέντες και ήδη ενθρονιζόμενοι ιεράρχες, έχουν ο καθένας την δική του μέχρι σήμερα πορεία. Κωνσταντινουπολίτης ο Αμερικής Ελπιδοφόρος, έχει ήδη διαγράψει λαμπρή πορεία τόσο ως Αρχιγραμματέας της Αγίας και Ιεράς Συνόδου, όσο και ως Μητροπολίτης Προύσης, ηγούμενος της μονής Αγίας Τριάδος και σχολάρχης της Σχολής της Χάλκης και καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Κρητικός ο Αυστραλίας Μακάριος, με λαμπρές σπουδές σε ζητήματα θεολογίας και βιοηθικής, έχει προσφέρει έναν καινοτόμο και ουσιαστικό θεολογικό λόγο και έχει υπηρετήσει τόσο στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κρήτης όσο και στην Εκκλησία της Εσθονίας. Τέκνο της αμερικανικής ομογένειας ο Θυατείρων και Μεγάλης Βρετανίας Νικήτας, έχει σπουδάσει στην Αμερική, στην Ελλάδα και στη Ρωσία, και έχει υπηρετήσει στην Μητρόπολη Χονγκ Κονγκ, ενώ τα τελευταία χρόνια ήταν διευθυντής του Πατριαρχικού Ορθόδοξου Ινστιτούτου «Πατριάρχης Αθηναγόρας» στο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια. 

Ο χρυσός σταυρός της Εκκλησίας της Δωδεκανήσου στον καθηγητή Μ. Γ. Βαρβούνη

Την Κυριακή 9 Ιουνίου 2019, στα πλαίσια της ετήσιας τελετής της απονομής των «Πανδωδεκανησιακών Βραβείων Βασίλη Μοσκόβη», στην αίθουσα λόγου και τέχνης του Δήμου Αθηναίων, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Κώου και Νισύρου κ. Ναθαναήλ απένειμε τον χρυσό σταυρό, την ανώτατη τιμητική διάκριση της εν Δωδεκανήσω Εκκλησίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στον Καθηγητή και Πρόεδρο του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης κ. Μανόλη Γερ. Βαρβούνη, για το σύνολο του συγγραφικού και ερευνητικού έργου του σχετικά με την θρησκευτική λαογραφία και την λαϊκή θρησκευτική παράδοση του ελληνικού λαού, αλλά και για την τριακονταετή προσφορά του στην μελέτη της λαϊκής παράδοσης των Δωδεκανήσων, αφού το σχετικό με τα Δωδεκάνησα έργο του αριθμεί ήδη δύο βιβλία και περί τα πενήντα εκτενή επιστημονικά άρθρα και ανακοινώσεις σε συνέδρια. 

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΣΥΝΙΣΤΩΣΕΣ ΤΟΥ ΟΥΚΡΑΝΙΚΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ.τ.Χ.Ε. 

Πολύς λόγος έχει γίνει τους τελευταίους μήνες για το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα, και πολλές απόψεις έχουν εκατέρωθεν ακουστεί. Απόψεις ψύχραιμες και μη, αισιόδοξες και καταστροφολογικές, από κληρικούς και λαϊκούς. Απόψεις που άλλοτε απηχούν τις τρέχουσες αντιλήψεις ορισμένων που τις περιέχουν, άλλοτε συντάσσονται με συμφέροντα τρίτων και άλλοτε στηρίζονται σε παλαιότερες διαμάχες και διχοστασίες, καθώς προσπαθούν με αφορμή το ουκρανικό να πάρουν ένα ιδιότυπο είδος εκδίκησης για διαφωνίες που κάποιοι κατά καιρούς έχουν σχετικά με τον χειρισμό άλλων εκκλησιαστικών ζητημάτων. 

Είναι λοιπόν επόμενο το θέμα να έχει περιπλακεί, και ο καλόπιστος αναγνώστης και παρατηρητής να μην μπορεί να φτάσει σε ένα στέρεο συμπέρασμα. Αν μάλιστα σε αυτά προσθέσουμε και το γεγονός ότι το όλο ζήτημα έχει αναμειχθεί με πολιτικές σκοπιμότητες και ευρύτερες γεωπολιτικές συνισταμένες, εύκολα γίνεται κατανοητό ότι έχει σχηματιστεί μια περίπλοκη και δυσεξήγητη κατάσταση. Ενώπιον αυτής της καταστάσεως, που από χρόνια είχε ξεκινήσει να διαμορφώνεται, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ενεργώντας μέσα στα όρια της πανορθόδοξης και οικουμενικής δικαιοδοσίας του, έδωσε λύση με την έκδοση του γνωστού σε όλους μας τόμου αυτοκεφαλίας που επιδόθηκε προς τον εκλεγέντα Μητροπολίτη Κιέβου Επιφάνιο. Και αυτό, όπως ήταν επίσης αναμενόμενο, πυροδότησε μια σειρά εξελίξεων και αντιδράσεων, που στο τέλος τους δεν μπορούν παρά να καταλήξουν στην αναγνώριση της απόφασης και της σχετικής κανονικής ενέργειας του Οικουμενικού Θρόνου, και στην εκκλησιαστική απομόνωση όσων διατυπώνουν φωνή ασεβή, έξαλλη, πανικόβλητη και κακόβουλη, όπου κι αν αυτοί βρίσκονται. 

Ας δούμε όμως μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των αντιδράσεων αυτών, τα οποία μπορούν να ομαδοποιηθούν και είναι απολύτως ενδεικτικά για τις προθέσεις και τις τοποθετήσεις των αντιστοίχων εντύπων και ηλεκτρονικών κειμένων: 

Αρχικώς είναι η οξύτητα και η επιθετικότητα του λόγου. Αντί για νηφάλιες τοποθετήσεις, ορισμένα επικριτικά της ουκρανικής αυτοκεφαλίας κείμενα έχουν υιοθετήσει έναν λόγο έξαλλο και μισαλλόδοξο, ταυτίζοντας οπωσδήποτε τον ορθόδοξο κατά την άποψή τους λόγο με την θρησκευτική υστερία. Έτσι, υιοθετώντας την δριμύτητα των λεκτικών σχημάτων και ένα σχεδόν υβριστικό ύφος αυτοδικαιώνονται και πείθουν περί του δικαίου που θεωρούν ότι έχουν. Φυσικά, το αντίθετο ακριβώς συμβαίνει, όχι μόνο δεν προβάλλουν πειστικά τις απόψεις τους, αλλά τουναντίον αυτοτοποθετούνται στον χώρο του θρησκευτικού φονταμενταλισμού, ώστε με την πρώτη ανάγνωση τα κείμενά τους να απορρίπτονται από κάθε νηφάλιο και καλόπιστο αναγνώστη. 

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ: ΟΥΚΡΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΕΦΑΛΙΑΣ ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ. τ. Χ. Ε. 

Πολλά και ποικίλα έχουν γραφεί γύρω από το ζήτημα της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας, το οποίο τους τελευταίους μήνες απασχόλησε την Ορθόδοξη Εκκλησία. Βεβαίως, το θέμα έχει κλείσει οριστικά και αμετάκλητα με την απόφαση του Οικουμενικού Θρόνου, την έκδοση και επικύρωση του τόμου αυτοκεφαλίας και την επίδοσή του από την Α.Θ.Π. τον Οικουμενικό Πατριάρχη κ.κ. Βαρθολομαίο στον νεοεκλεγέντα Ουκρανό προκαθήμενο Μητροπολίτη Κιέβου κ. Επιφάνιο. Μένουν ωστόσο ορισμένα ζητήματα εκκρεμή, με σπουδαιότερο αυτό της αναγνωρίσεως της αυτοκεφαλίας από τις υπόλοιπες Ορθόδοξες Εκκλησίες, που ανάγονται πλέον και στη σφαίρα της εκκλησιαστικής πολιτικής, αλλά και επηρεάζονται και από τις ευρύτερες γεωπολιτικές συνθήκες και εξελίξεις. 

Το μείζον σε παρόμοιες και ανάλογες περιπτώσεις, είναι το πνευματικό ζήτημα, και αυτό τακτοποιήθηκε λόγω της γενναίας, αυτοθυσιαστικής και πατρικής στάσης της Μητέρας Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, στην αρμοδιότητα και στην ευθύνη της οποίας ανήκε βεβαίως η θεραπεία του. Γιατί πέραν των ιερών κανόνων, αλλά βεβαίως και των κανονολόγων και των κανονολογούντων, βρίσκεται βεβαίως η ανάγκη να επανέλθει σε κατάσταση εκκλησιαστικής τάξης, κοινωνίας και πνευματικής ομαλοποίησης ένας ολόκληρος λαός, που σε τίποτε δεν έφταιξε, και βεβαίως δεν έπρεπε να πληρώνει τους κάθε είδους ανταγωνισμούς των ισχυρών του κόσμου. Αυτών ακριβώς των ισχυρών τις απειλές των οποίων το Οικουμενικό Πατριαρχείο αγνόησε, για να αρθεί για μια ακόμη φορά στο ύψος των περιστάσεων και της υψηλής και μοναδικής διορθόδοξης, διαχριστιανικής και οικουμενικής αποστολής του, προβαίνοντας στις απαραίτητες ενέργειες για την θεραπεία του μεγάλου πνευματικού και εκκλησιολογικού αυτού προβλήματος. 

Είναι μάλιστα λανθασμένη η άποψη ότι ο Οικουμενικός Θρόνος επέβαλε εν προκειμένω τις απόψεις του. Προηγήθηκαν συνομιλίες, προσκλήσεις που εν μέρει περιφρονήθηκαν, παραινέσεις που μερικώς δεν εισακούσθηκαν και κανονικές συνοδικές διαδικασίες που με έπαρση αδικαιολόγητη περιφρονήθηκαν από όσους είχαν αντίθετη άποψη. Προηγήθηκε δηλαδή όλη η απαραίτητη διαβούλευση, στη διάρκεια της οποίας φάνηκε με σαφήνεια ποιοι ήταν οι διατεθειμένοι να εργαστούν προς την κατεύθυνση της εξεύρεσης λύσης, και ποιοι ήταν οι άτεγκτοι, που επέμεναν σε παρωχημένα σχήματα και σε ανύπαρκτες δήθεν ιστορικές ιδεοληψίες. 

Και βέβαια, στο τέλος το Οικουμενικό Πατριαρχείο προχώρησε, όπως ακριβώς του επέβαλε ο ρόλος του πρωτοκορυφαίου θρόνου της Ορθοδοξίας, ρόλος συντονιστικός και διευθυντικός και όχι δυναστικός, όπως κάποιοι, ελάχιστοι βέβαια, ισχυρίζονται: ειδική σύνοδος εξέλεξε τον νέο προκαθήμενο, δεν τον επέβαλε το Φανάρι. Σύνοδος στην οποία, όπως και στην Αγία και μεγάλη Σύνοδο της Ορθοδοξίας στην Κρήτη κάποιοι δεν πήραν μέρος, θέτοντας τους εαυτούς τους εκτός εξελίξεων, γιατί είναι τοις πάσι γνωστό ότι η ιστορία γράφεται μόνο με τους παρόντες και ποτέ με τους απόντες. 

Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΤΟ ΟΥΚΡΑΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΓΚΥΡΙΕΣ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ. τ. Χ. Ε. 

Όπως και με άλλη ευκαιρία γράψαμε, όλες οι αγκυλώσεις και οι ενστάσεις στο ζήτημα της αυτοκεφαλίας της Εκκλησίας της Ουκρανίας εδράζονται στην πρακτικής της χρήσης δύο μέτρων και πολλών σταθμών. Εν προκειμένω, στην άποψη ότι τα εκκλησιαστικά πρέπει να συμμεταβάλλονται με τα πολιτικά πράγματα και οι κανόνες να ακολουθούνται και να εφαρμόζονται κατά περίπτωση, ανάλογα με τα εκάστοτε συμφέροντα. Και το πιο λυπηρό, είναι ότι την άποψη αυτή προσπάθησαν να στηρίξουν με αναδημοσιεύσεις και αναρτήσεις κάποιοι που θεωρούν ότι γνωρίζουν τα πάντα, κι ας μην ξέρουν να κλίνουν γραμματικά τα ουσιαστικά και τα επίθετα, στολίζοντας της κείμενά τους με πλήθος ορθογραφικών μαργαριταριών. 

Σε κάθε περίπτωση η ιστορία κατ’ άνθρωπον και ο αδέκαστος κριτής Κύριός μας, που ίδρυσε την Εκκλησία με το τίμιο αίμα του, θα κρίνουν και θα εκφέρουν εν καιρώ την ετυμηγορία τους. Ωστόσο η εξέλιξη των γεγονότων δείχνει αφενός μεν πόσο σωστά από εκκλησιολογική και πνευματική άποψη λειτούργησε ο Οικουμενικός Θρόνος, και πόσο άλογα, σχεδόν υστερικά, αντέδρασαν όσοι θεώρησαν ότι θίγονταν από τις αποφάσεις του. Εκείνοι που μονομερώς κήρυξαν τους εαυτούς τους ως σχισματικούς, γιατί σε αυτό οδήγησε η διακοπή της κοινωνίας, και κατόπιν φωνασκούν προσπαθώντας να επανορθώσουν το μέγιστο λάθος που είδαν ότι έκαναν σπιλώνοντας άλλους. 

Από κοντά και το ρωσικό κράτος, που μπορεί να μην αναμειγνύεται, όπως ευκαίρως ακαίρως διακηρύσσει, δεν μπόρεσε όμως να μην συκοφαντήσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον Σεπτό Προκαθήμενό του, για να λάβει βεβαίως μια ευγενική μεν, αλλά σαφώς ειρωνική απάντηση, που κανονικά πρέπει να έχει «τσακίσει κόκκαλα». Και είναι αυτή ακριβώς η ανάμειξη, που ξεσκεπάζει πλέον και στα μάτια του πλέον καλόπιστου την γεωπολιτική συγκυρία και την πολιτική σκοπιμότητα η οποία κρύβεται πίσω από την αντίδραση σε μια καθόλα κανονική, αναμενόμενη και πλήρως δικαιολογημένη εκκλησιαστική διευθέτηση ενός χρονίζοντος πνευματικού προβλήματος, που είχε φέρει σε δύσκολη θέση από άποψη εκκλησιαστική έναν ολόκληρο λαό, και είχε σφοδρές και δυσμενείς πνευματικές συνέπειες. 

Αν δούμε όσους συμπαρατάχθηκαν με την ρωσική και ρωσίζουσα αντίδραση, θα διαπιστώσουμε ότι στις πλείστες των περιπτώσεων υπήρχε συγκεκριμένο υπόβαθρο που στήριξε την επιλογή τους αυτή. Άλλοι, για παράδειγμα, κάλυψαν πίσω από την αντίθεσή τους στην χορήγηση αυτοκεφαλίας την πάγια κριτική θέση τους απέναντι στις επιλογές του Οικουμενικού Θρόνου, δείχνοντας ότι ήταν η σύγκληση της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου της Κρήτης που τους πείραξε, και βρήκαν ευκαιρία το ουκρανικό ζήτημα για να πάρουν εκδίκηση. Άλλοι πάλι έχουν ζευτεί στο άρμα της ρωσικής δήθεν συναλληλίας προς τον Ελληνισμό, σε μια ιδέα δηλαδή πλήρως αστήρικτη από ιστορική άποψη, η οποία διαχέεται ήδη από τα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης, έχοντας τις ρίζες της στην αυτοκρατορική ρωσική προπαγάνδα εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας. 

Αναφέρομαι στα ιδεολογήματα για το «ξανθόν γένος», που δήθεν θα βοηθούσε την Ρωμηοσύνη να απελευθερωθεί, ενώ στην πραγματικότητα όποτε ο ρωσικός παράγοντας υποκίνησε εξεγέρσεις των υποδούλων αυτό έγινε αποκλειστικά στο πλαίσιο της εξυπηρέτησης των ρωσικών συμφερόντων, καθώς οι κατά τα άλλα «αδελφοί» μας δεν δίστασαν να εγκαταλείψουν όποτε έκριναν συμφέρον τους επαναστατημένους στο έλεος της σουλτανικής εκδίκησης. Πρόκειται για το ρωσικό σκέλος του μεγαλοϊδεατισμού, το οποίο έσβησε αδόξως στην πρακτική της σημαντικής βοήθειας που οι Ρώσοι πρόσφεραν στον Κεμάλ για να σφαγιάσει τους ομοεθνείς μας στον μικρασιατικό χώρο. Κι αυτά πρέπει να τα έχουν σοβαρά υπόψη τους όσοι υπό το κάλυμμα της ορθοδοξίας εισάγουν ευκαίρως ακαίρως ρωσικές αγιολατρίες και εθιμοταξίες στον ελληνορθόδοξο χώρο, είτε είναι κληρικοί, είτε ανήκουν στις τάξεις των λαϊκών. 

Να μην ξεχνούμε ότι απέναντι στο επιχείρημα ότι όλοι είμαστε ορθόδοξοι, άρα αδελφοί, πέρα από εθνοφυλετισμούς και εθνικισμούς, η απάντηση είναι ότι πράγματι έτσι θα έπρεπε να είναι τα πράγματα, αλλά ότι στην πράξη δεν είναι, και γι’ αυτό δεν φταίει ο Οικουμενικός Θρόνος, αλλά όσοι υπό το πρόσχημα της δήθεν τήρησης των κανόνων υποκρύπτουν έναν ιδιότυπο και επικίνδυνο «εκκλησιαστικό εθνικισμό». Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει ακριβώς αυτήν την διακονία, της άσκησης κεντρικού συντονιστικού ρόλου στα ορθόδοξα πράγματα, ενώ το Πατριαρχείο της Μόσχας αποτελεί μια από τις πολλές ορθόδοξες τοπικές Εκκλησίες, με περιορισμένες αρμοδιότητες και δικαιοδοσίες. 

Αυτήν την πραγματικότητα επιχείρησε να ανατρέψει με πολιτικά κριτήρια η ρωσική κρατική εξουσία, με όργανο και μέσο την Εκκλησία, αναπτύσσοντας και υποθάλποντας τις γνωστές – και ελαφρώς γραφικές πλέον – θεωρίες για την «Τρίτη Ρώμη», που ανήκουν σήμερα στην ιστορία των ιδεών. Αλλά και από ιστορική άποψη, δεν μπορεί να συγχέεται η εκκλησιαστική πραγματικότητα με την ιστορική διάσταση, δεδομένου ότι μπορεί ο εκχριστιανισμός των Ρως να συνδέεται με το Κίεβο, αυτό όμως δεν δικαιολογεί τον στρουθοκαμηλισμό απέναντι στην δημιουργία στους αιώνες που πέρασαν ουκρανικής εθνότητας και στην απαίτηση της συντριπτικής πλειοψηφίας του ουκρανικού λαού να αποκτήσει δική του Εκκλησία, αφού από πολιτική άποψη η εχθρότητα που δημιουργήθηκε ανάμεσα στους Ουκρανούς και στους Ρώσους, στο πεδίο των εθνικιστικών και των πολιτικών αντιπαλοτήτων, δεν τους επιτρέπει να συνυπάρχουν. 

Είναι αυτό ακριβώς που έκαναν και οι Έλληνες, όταν μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους επέβαλαν ουσιαστικά την δημιουργία δικής τους Εκκλησίας, με το επιχείρημα της εθνικής και πολιτικής εχθρότητάς τους προς την οθωμανική αυτοκρατορία, όπου βρισκόταν η έδρα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κι αυτό δεν πρέπει να το ξεχνάμε, διότι μόνο αντικρίζοντας ιστορικά τα διατρέξαντα μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε τα παρόντα. Ούτε φυσικά ο Οικουμενικός Θρόνος εφαρμόζει κατά περίσταση κριτήρια: αν είχαν το δικαίωμα οι Έλληνες, οι Βούλγαροι, οι Ρουμάνοι, οι Σέρβοι, οι Πολωνοί, οι Αλβανοί κ.λπ. να έχουν δικές τους Εκκλησίες, το ίδιο δικαίωμα έχουν και οι Ουκρανοί, ασχέτως αν κάποιοι θεωρούν ότι θίγονται τα γεωπολιτικά τους συμφέροντα και εργαλειοποιούν τις τοπικές τους Εκκλησίες για να πετύχουν ό,τι επιθυμούν ή φαντασιώνονται. 

Όλα αυτά αποτελούν τις βασικές συνισταμένες της παρούσας ουκρανικής καταστάσεως, οι οποίες επίτηδες περιπλέκονται από διαφόρους παράγοντες, για να δημιουργηθεί ένα σκοτεινό τοπίο, που θα επιδράσει αναλόγως στην κοινή γνώμη. Γι’ αυτό άλλωστε και ρίχνεται ασεβώς – από τους δήθεν προασπιστές της ευσέβειες με τους μεγάλους σταυρούς και τις γονυκλισίες – άφθονη συκοφαντική λάσπη εναντίον του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Σεπτού προκαθημένου του, για να καταδειχθεί σε άλλους η δήθεν ιδιοτέλεια που ωστόσο χαρακτηρίζει τους κατά περίπτωση κατηγόρους. Και δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε ιστορικά ότι η Ρωσική Εκκλησία συνεχίζει να διαπράττει και στις μέρες μας το ίδιο σφάλμα που έκανε και στα χρόνια της τσαρικής Ρωσίας, και το οποίο πλήρωσε με τους διωγμούς και τους σφοδρούς κατατρεγμούς της από το κομουνιστικό καθεστώς που ακολούθησε, προσδενόμενη άνευ όρων στα άρμα της εκάστοτε πολιτικής κρατικής ηγεσίας, και υιοθετώντας τις επιδιώξεις της. 

Το τελικό κατ’ εμέ συμπέρασμα, πέραν των όσων παραπάνω διατυπώθηκαν, είναι ότι οφείλουμε δοξολογία στον πανάγαθο Θεό, εκτός όλων των άλλων και επειδή στις παρούσες κρίσιμες μέρες μας χαρίζει ως Οικουμενικό Πατριάρχη μια μεγάλη εκκλησιαστική προσωπικότητα με μεγάλο ηθικό ανάστημα και πυγμή, τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ο οποίος μπορεί και οιακοστροφεί το σκάφος της Εκκλησίας με σοφία, σύνεση και αποτελεσματικότητα. Ας είναι λοιπόν το όνομά Του ευλογημένο και γι’ αυτό, και ας ευχηθούμε να μας τον χαρίζει «σώον, τίμιον, υγιά και μακροημερεύοντα» επί πολλά ακόμη έτη.

ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ: Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΥΝΘΕΣΗΣ ΤΟΥ κ. ΑΡΙΣΤΕΙΔΗ ΠΑΝΩΤΗ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ.τ.Χ.Ε. 

Πριν λίγες μέρες έλαβα έναν καλοτυπωμένο και μεστό τόμο, με τίτλο Το Συνοδικόν ήτοι Επίτομος Ιστορία της εν Ελλάδι Εκκλησίας του ευσεβούς Γένους μας, τόμος Γ΄, τεύχος Α΄ (εν Αθήναις 2018, εκδ. Επτάλοφος Α.Β.Ε.Ε., σελ. 287), τον οποίο μελέτησα απνευστί. Πρόκειται για το πρώτο μέρος του τρίτου τόμου του μεγάλου έργου του Άρχοντος Μ. Ιερομνήμονος και πρεσβυγενούς Άρχοντος Οφφικιάλου του Οικουμενικού Θρόνου, Αριστείδη Πανώτη, του οποίου οι δύο πρώτοι τόμοι έχουν δημοσιευθεί υπό τον τίτλο Το Συνοδικόν. Επίτομη ιστορία της εν Ελλάδι Εκκλησίας κυρίως ως κληματίδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου [τόμος 1, Αθήνα 2008, βλ. βιβλιοκρισία μου στην Εκκλησία 85: 6 (2008), σ. 459-461 και τόμος 2, Αθήνα 2009, βλ. βιβλιοκρισίες μου στη Θεολογία 80: 4 (2009), σ. 385-388, στον Παρνασσό 54 (2012), σ. 395-398 και στον Εκκλησιαστικό Φάρο 81 (2010), σ. 335-336]. 

Ας δούμε αρχικώς τα περιεχόμενα του βιβλίου: το πρώτο μέρος του τρίτου τόμου, μετά το προλογικό σημείωμα (σ. 9) περιλαμβάνει είκοσι επιμέρους κεφάλαια, στα οποία ο συγγρ. πραγματεύεται τις επιπτώσεις στο Οικουμενικό Πατριαρχείο από την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και την Έξοδο του Μικρασιατικού Ελληνισμού (σ. 13, 22), αλλά και την Επανάσταση του 1922 σε σχέση προς την πατριαρχία του Μελετίου Δ΄ (σ. 30). Επίσης εξετάζει την συμβολή του Οικουμενικού Θρόνου στο προσφυγικό ζήτημα (σ. 42), την τακτοποίηση της ακαταστασίας που υπήρχε στα ελλαδικά εκκλησιαστικά ζητήματα και τα σχετικά με το Πατριαρχείο κατά τις διαβουλεύσεις για την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, σε σχέση με τις μεθοδεύσεις του τουρκικού κράτους κατά του Πατριαρχείου (σ. 75, 80, 115). 

Δια μακρών ο κ. Πανώτης ασχολείται με την μέριμνα του Οικουμενικού Πατριαρχείου για τις Εκκλησίες της Ευρώπης και των ΗΠΑ (σ. 126, 152), αλλά και για τα μετά την τακτοποίηση των σχέσεων του Πατριαρχείου με την Εκκλησία της Ελλάδος, στα πλαίσια της αυτοδιοίκησης της τελευταίας (σ. 169), με την πρώτη σύνοδο της ελλαδικής ιεραρχίας, το 1923 και τις προσπάθειες για μια ανακαίνιση της εκκλησιαστικής ζωής (σ. 184, 193). 

Τέλος, ο συγγρ. ασχολείται με το Πανορθόδοξο Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης, του 1923 (σ. 206) και με τις εισηγήσεις που έγιναν για διορθόδοξα θέματα (σ. 222), με την αρνητική στάση της Άγκυρας έναντι του Οικουμενικού Θρόνου (σ. 245), την κατάργηση της ελλαδικής «ακοινωνησίας» από την Επανάσταση του 1922 (σ. 263) και τον επίλογο της πατριαρχίας του Οικουμενικού Πατριάρχου Μελετίου Δ΄ (σ. 271). Το βιβλίο κοσμείται με φωτογραφίες εποχής, οι περισσότερες των οποίων αποτελούν σπουδαία αρχειακά τεκμήρια. 

Ο κ. Πανώτης, με αναφορά στις πρωτογενείς πηγές της εποχής, αλλά και με βάση την μεγάλη γνώση και πείρα που έχει συγκεντρώσει από την μακρόχρονη καρποφόρα ενασχόλησή του με ζητήματα του Οικουμενικού Πατριαρχείου, συνεχίζει το σπουδαίο και πρωτότυπο έργο του, εξιστορώντας τα εκκλησιαστικά γεγονότα μιας περιόδου σχεδόν άγνωστης στην σχετική ιστορική βιβλιογραφία, η οποία μόλις τα τελευταία χρόνια άρχισε να διερευνάται [βλ. την εμπεριστατωμένη διδακτορική διατριβή του Αρχιμ. Ευάγγελου Στ. Υφαντίδη, Οικουμενικό Πατριαρχείο και Πολιτικές Δυνάμεις. Από τη συνδιάσκεψη της Λωζάννης έως την εκλογή του Πατριάρχη Βασιλείου Γ΄, Καβάλα – Βενετία 2014, με σχετική βιβλιοκρισία μου στον Εκκλησιαστικό Φάρο 85-86 (2014-2015), σ. 434-435].

Παρά το γεγονός ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί καρπό προγραμματισμένης ιστορικής έρευνας και συγγραφής, η οποία μάλιστα διαρκεί πολλές δεκαετίες, έχει και μια οδυνηρή θα έλεγα επικαιρότητα. Οφείλεται αυτό στα τελευταία εκκλησιαστικά γεγονότα και τις εξελίξεις σχετικά με το ζήτημα της μισθοδοσίας των κληρικών και της αξιοποίησης της εκκλησιαστικής περιουσίας. Κι αυτό επειδή η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος, αλλά και οι Μητροπολίτες των εν Ελλάδι επαρχιών του Θρόνου ύψωσαν στεντόρεια φωνή διαμαρτυρίας, και πιθανότατα θα είναι αυτοί που θα αποτελέσουν τους πρωταγωνιστές των όποιων εξελίξεων. Θυμίζει αυτό την γενικότερη προστασία που απολαμβάνει το Γένος από τις ενέργειες της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, σχετικά με τις οποίες ο συγγρ. έχει δημοσιεύσει ειδικό βιβλίο του, υπό τον τίτλο Η πατριαρχική προστασία των «Νέων Χωρών» κατά τη β΄ δεκαετία του 20ού αιώνα (Αθήνα 2014) [βλ. βιβλιοκρισία μου στον Εκκλησιαστικό Φάρο 85-86 (2014-2015), σ. 423-424]. Η ιστορία και πάλι φαίνεται να ανακυκλώνεται, καθώς δεν επαναλαμβάνεται μεν, αλλά συχνά διαγράφει κυκλικές και αλληλοκαλυπτόμενες τροχιές. 

Εκείνο που είναι πασιφανές και πρόδηλο, είναι ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ακόμη και σε κρίσιμες στιγμές της διαχρονικής διαδρομής του ευρισκόμενο, δεν λησμόνησε ποτέ το εμπερίστατο ποίμνιό του, και συνέχισε να μεριμνά για αυτό. Δεν επιδόθηκε σε προσωπικές πολιτικές και στρατηγικές, και δεν εξήρτησε την φροντίδα του αυτή από τις διαθέσεις, τις συμπάθειες ή αντιπάθειες, αλλά και τις όποιες δεσμεύσεις των εκάστοτε προκαθημένων του. Αντιθέτως, χάραξε συνεπή και με προοπτική εκκλησιαστική πολιτική, η οποία καθώς ήταν πάντοτε καλά μελετημένη, έφερε και θετικά έως και ευεργετικά αποτελέσματα για το Γένος. Η δράση του Οικουμενικού Θρόνου, όπως αναλυτικά και με σαφήνεια και ακρίβεια περιγράφει και μελετά ο κ. Πανώτης αποτελεί ασφαλώς παράδειγμα προς μίμηση και για τις άλλες τοπικές Εκκλησίες. 

Τα γεγονότα που ο συγγρ. παραθέτει, καθώς αφορούν τα κρίσιμα και μεταβατικά χρόνια αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 και τη Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, με την ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε, δείχνουν με τον πλέον ανάγλυφο τρόπο πώς ενεργεί πάντοτε ο Οικουμενικός Θρόνος. Και προεκτεινόμενα στο παρόν και στο μέλλον, φανερώνουν και τεκμηριώνουν το πώς και το γιατί πρέπει να έχουμε εμπιστοσύνη στις εκάστοτε επιλογές του Οικουμενικού Πατριαρχείου, καθώς γίνονται με κριτήρια ορθόδοξα και οικουμενικά, και με στόχο την προστασία του πληρώματος της Εκκλησίας, αλλά και των ιστορικών δικαιωμάτων, των κεκτημένων, και της ταυτότητας του Γένους μας, εκκλησιαστικής και πολιτισμικής, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί μέσα στους αιώνες.

Η εκκλησιαστική οργάνωση της Δυτικής Ευρώπης και της Αμερικής, που ξεκίνησε συστηματικά και θεμελιώθηκε την εποχή αυτή, αποδεικνύει του λόγου το αληθές, δεδομένου ότι δεν έγινε με σκοπό την απόκτηση νέων εδαφών και επαρχιών, όπως με εντελώς ανιστόρητο και πρόχειρο τρόπο γράφτηκε πρόσφατα από ιεράρχη Εκκλησίας των Σλάβων αδελφών μας, αλλά με στόχο την πνευματική φροντίδα και μέριμνα του ποιμνίου, που τότε ακριβώς άρχισε να αυξάνεται, ως συνέπεια των κοσμοϊστορικών γεγονότων που είχαν συμβεί. Το παράδειγμα αυτό δείχνει και τον τρόπο με τον οποίο ενεργεί ο Οικουμενικός Θρόνος πάντοτε, διαχρονικά, αλλά και στην παρούσα συγκυρία, προς όλες τις κατευθύνσεις, με καθαρώς εκκλησιαστικά, κανονικά και πνευματικά κριτήρια, πέρα από εθνικισμούς, εθνοφυλετισμούς και άλλες πολιτικές, πρόσκαιρες και κοσμικές βλέψεις. 

Συνελόντι ειπείν, το βιβλίο αυτό του κ. Αριστείδη Πανώτη, συνέχεια του προηγούμενου σχετικού δίτομου έργου του, αποτελεί πραγματικό απόκτημα και κόσμημα της σχετικής βιβλιογραφίας μας. Παρέχει πρωτογενές υλικό και αναφέρεται σε άγνωστες συχνά πτυχές και επίσης άγνωστα ή παραγνωρισμένα γεγονότα, συμβάλλοντας καθοριστικά στην έρευνα της εκκλησιαστικής ιστορίας και στην αποτίμηση της μεγάλης και διαρκούς προσφοράς της Μητέρας Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως στο Γένος, αλλά και στις όπου γης Ορθόδοξες Εκκλησίες. Γι’ αυτό και στον συγγραφέα αξίζουν θερμά συγχαρητήρια, με την ευχή και την προσδοκία σύντομα να δούμε τυπωμένη και τη συνέχεια της σημαντικότατης αυτής μελέτης, που διδάσκει, νουθετεί, και με τον τρόπο της είναι επίκαιρη, στη σημερινή εκκλησιαστική συγκυρία.

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΙ, ΕΘΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ

Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ 

Καθηγητής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης 

Άρχων Προστάτης των Γραμμάτων της Μ. τ. Χ. Ε. 

ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΙ, ΕΘΝΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ

ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ 

Όπως και σε προηγούμενο άρθρο γράψαμε, το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα είναι για την Εκκλησία της Ρωσίας ζήτημα πρωτίστως εθνικό και πολιτικό, καθώς μόνο το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει αντιμετωπίσει την υπόθεση με κριτήρια και τρόπους καθαρώς εκκλησιαστικά. Ο Οικουμενικός Θρόνος, έχοντας όπως πάντα αρθεί στο ύψος των περιστάσεων και της αποστολής του, αλλά και κινούμενος μέσα στο πλαίσιο των πανορθόδοξων και οικουμενικών δικαιοδοσιών του, ενεργεί για την επίλυση του θέματος με κριτήρια πνευματικά και ποιμαντικά, όπως έπρεπε να κάνει ο Πρώτος Θρόνος της Ορθοδοξίας, ενώ απέναντί του η Εκκλησία της Ρωσίας επιδίδεται σε ενέργειες ακραίες και έξω από το ορθόδοξο πνεύμα, έχοντας υιοθετήσει μια πολιτική σύγκρουσης χωρίς νόημα και χωρίς ελπίδα. 

Πρόσφατα εκδόθηκε ένα σημαντικό βιβλίο, η μελέτη του οποίου μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε το υπόβαθρο και τα ουσιαστικά αίτια αυτής της κρίσης. Πρόκειται για τη μελέτη του Καθηγητή και Άρχοντα Μ. Ρεφερενδάριου της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας κ. Πασχάλη Κιτρομηλίδη, που αναφέρεται στη σχέση θρησκείας και πολιτικής στον ορθόδοξο κόσμο, και επικεντρώνεται στη στάση του Οικουμενικού Πατριαρχείου έναντι των αλλαγών και των προκλήσεων της νεωτερικότητας (Religion and Politics in the Orthodox World. The Ecumenical Patriarchate and the Challenges of Modernity), η οποία εκδόθηκε από τον διεθνή και ευφήμως γνωστό εκδοτικό οίκο Routledge. 

Ο κ. Κιτρομηλίδης, στην μελέτη του αυτή ξεκινά από τη στάση του Πατριαρχείου έναντι του κινήματος του Διαφωτισμού, στηριζόμενος στην αλληλογραφία του Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνατίου με τον G. P. Vieusseux, και συνεχίζει με τη στάση του Οικουμενικού Θρόνου απέναντι στην μορφοποίηση εθνικών κρατών στο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης αλλά και στον εθνικισμό του 19ου αιώνα, ο οποίος εκ των πραγμάτων αντιστρατεύθηκε την οικουμενική Ορθοδοξία, όπως αυτή εκφραζόταν μέχρι τότε, εισάγοντας τον εθνικό παράγοντα στην εκκλησιαστική ζωή, κάτι που ως γνωστόν καταδικάστηκε από την Μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως με ειδική σύνοδο που συγκλήθηκε το 1872 στην Κωνσταντινούπολη με αφορμή το βουλγαρικό ζήτημα, ως «εθνοφυλετισμός». 

Στη συνέχεια, σε ιδιαίτερα κεφάλαια, εξετάζονται η θέση και η στάση του Οικουμενικού Θρόνου κατά την διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την ανάδυση του τουρκικού εθνικού κράτους, αλλά και κατά και μετά την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, και κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1946-1991). Στην τελευταία αυτή περίοδο ανακύπτουν μια σειρά από προβλήματα που εδράζονται σε πολιτικά ζητήματα, και αφορούν την αυτοκεφαλία τοπικών Εκκλησιών, τα οποία το Πατριαρχείο αντιμετώπισε πάντοτε με σύνεση, πατερική σκέψη και κανονική διάκριση, δίνοντας λύσεις μακράς πνοής, έχοντας κατά κανόνα να αντιμετωπίσει ανάλογες της σημερινής αντιδράσεις.

Τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου αναφέρονται στην ύπαρξη μιας θρησκευτικής διεθνούς στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και στη θέση της Ορθοδοξίας απέναντι στον εθνικισμό και στις εθνικές συγκρούσεις, όπως εκφράζεται από τον πρώτο τη τάξει Θρόνο της Ορθοδοξίας, το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ο τόμος κλείνει με κατάλογο των Οικουμενικών Πατριαρχών μετά το 1800, βιβλιογραφία και ευρετήριο, έχοντας περιλάβει επαρκώς στις 144 σελίδες του τα βασικά προβλήματα της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας του Θρόνου, τα οποία όπως σοφά είπε η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος πρόσφατα δεν είναι πλέον δογματικά αλλά ζητήματα εκκλησιαστικών δικαιοδοσιών, αλλά και τις λύσεις που δόθηκαν σε αυτά, πάντα με νηφαλιότητα, εκκλησιαστικό πνεύμα και συνετή διάθεση αγάπης. 

Με νηφαλιότητα και τεκμηριωμένο λόγο ο κ. Κιτρομηλίδης δείχνει πώς το Οικουμενικό Πατριαρχείο αντιμετώπισε τον εθνικισμό και τις επιδράσεις του στην Εκκλησία, σε περιπτώσεις όπως το βουλγαρικό σχίσμα αλλά και οι κατά καιρούς απαιτήσεις και τα ανάλογα προβλήματα των σλαβικών Εκκλησιών, και κατά κύριο λόγο της Εκκλησίας της Ρωσίας. Εκείνο που ολοκάθαρα διαφαίνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου είναι ότι όσα σήμερα έχουν ανακύψει δεν είναι ούτε πρωτόφαντα, ούτε σημερινά, αλλά ότι με τη μια ή την άλλη μορφή έχουν απασχολήσει την Εκκλησία τόσο κατά τον επαναστατικό 19ο, όσο και κατά τον πολεμικό 20ό αιώνα. 

Αποτελεί λοιπόν το βιβλίο αυτό άριστο εργαλείο για να κατανοήσουμε τη σημερινή πραγματικότητα και τις ιστορικές ρίζες της. Και φυσικά τα όσα εκθέτει και μελετά αποτελούν πρόκριμα και για το μέλλον. Γιατί πέραν από τις όποιες επιθέσεις και τις έξαλλες φωνές, η κανονική παράδοση στο τέλος θα υπερισχύσει, και ο Πρώτος της Ορθοδοξίας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, θα αφεθεί απερίσπαστος να επιτελέσει ό,τι το καθήκον του επιτάσσει. Από την άλλη δε πλευρά το βιβλίο αυτό καταδεικνύει πόσο επίκαιρη είναι πάντοτε η ιστορική έρευνα, ιδίως στην περίπτωση ζητημάτων που επανέρχονται συχνά στο ιστορικό προσκήνιο. 

Κρατώντας μακριά την εκκλησιαστική πρακτική και ζωή από τους όποιους εθνικισμούς, από τα ποικίλα εθνικά συμφέρονται και τις μοιραίες και αναπόφευκτες συγκρούσεις τους, το Οικουμενικό Πατριαρχείο επιτελεί πλήρως το καθήκον του ως Πρωτόθρονης Εκκλησίας, το καθήκον αυτό που αποτελεί την ουσία της ύπαρξής του. Συντονίζει τις εκκλησιαστικές υποθέσεις με βάση την κανονικότητα και πασχίζει για την επικράτηση της ηρεμίας και της γαλήνης, της αρμονικής συνύπαρξης και της συνεργασίας των τοπικών Ορθοδόξων Εκκλησιών. Γιατί όπως πρόσφατα είπε η Α.Θ.Π. ο Οικουμενικός πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος, άλλο είναι να είσαι Πρώτος, και άλλο να σφετερίζεσαι τη θέση και την εκκλησιολογική υπόσταση του Πρώτου, για να εξυπηρετήσεις τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες. Κι αυτό επειδή η Ορθοδοξία έχει Πρώτο, και αυτός είναι ο εκάστοτε Οικουμενικός Πατριάρχης, ο προκαθήμενος της πρωτόθρονης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως. 

Το βιβλίο του κ. Κιτρομηλίδη, αν και δεν γράφτηκε για την παρούσα ιστορική συγκυρία, ωστόσο μπορεί να αποτελέσει σημαντικότατο εργαλείο για την κατανόηση της σημερινής κατάστασης. Και τούτο επειδή είναι βιβλίο στηριγμένο στην ιστορική διάσταση των εσωτερικών σχέσεων ανάμεσα στον ορθόδοξο κόσμο της Ανατολής, και εξετάζει ιστορικές συγκυρίες σημαντικά συγκρίσιμες με τις σημερινές. Εδράζεται σε άριστη γνώση και κριτική αντιμετώπιση τόσο του αρχειακού, όσο και του βιβλιογραφικού υλικού, επιπλέον δε είναι γραμμένο με την αμεροληψία του έγκυρου ιστορικού ερευνητή, του ειδικού επί των πνευματικών και ιδεολογικών κινημάτων στη Νοτιοανατολική Ευρώπη των τελευταίων αιώνων, ενός ερευνητή με διεθνές κύρος και καθολική αναγνώριση, το έργο του οποίου απολαμβάνει την αποδοχή των ομοτέχνων του τόσο της ημεδαπής, όσο και της αλλοδαπής. 

Καιρός είναι πια να παύσουν οι άναρθρες και έξαλλες φωνές, και να ακούσουμε την φωνή της Μητέρας Εκκλησίας με περίσκεψη και υπακοή. Όπως περίτρανα έδειξε ο κ. Κιτρομηλίδης στην εμπεριστατωμένη μελέτη του το Πατριαρχείο σε εύκολους και δύσκολους καιρούς αποτελούσε πάντοτε τη γνήσια ορθόδοξη φωνή, που αντιτασσόταν στην εθνικιστική διάσπαση της ενότητας της Ορθοδοξίας, μια ενότητα την οποία μόνο αυτό μπορεί να εγγυηθεί. Όλα τα άλλα, ως όντα εκ του πονηρού, περιττεύουν.