Στο τεύχος 19 του περιοδικού ΕΝΕΚΕΝ που κυκλοφορεί δημοσιεύεται το κείμενο του γάλλου ψυχαναλυτή Claude Duprat με τίτλο «Λειτουργία και πεδίο του γράμματος στην ψυχανάλυση». Το κείμενο, εκτενή αποσπάσματα του οποίου δημοσιεύονται στο blog του ΕΝΕΚΕΝ, αποτελεί μια ενδιαφέρουσα εισαγωγή στην λακανική σκέψη και τις αρχές της ψυχανάλυσης.
«Ήδη από την περίφημή του Ομιλία στη Ρώμη που εκφώνησε τον Σεπτέμβρη του 1953, και της οποίας ο τίτλος είναι Λειτουργία και πεδίο της ομιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση, που σηματοδοτεί και την αρχή της διδασκαλίας του, ο Ζακ Λακάν εισάγει την τριάδα «συμβολικό, φαντασιακό, πραγματικό». Αυτή η δομική τριάδα θα μείνει στην καρδιά της θεωρητικής του διδασκαλίας μέχρι το 1980. Να διευκρινίσουμε ότι η oμιλία βρίσκεται στα Γραπτά που εκδόθηκαν από τις εκδόσεις Seuil το 1966.
Το πρώτο μέρος αυτού του κειμένου προωθεί τους νόμους της ομιλίας και θέτει σε πρώτο πλάνο την τάξη του συμβολικού. Ο Λακάν ανακοινώνει ότι η ομιλία είναι θεμελιωδώς διυποκειμενική, καθορισμένη από τη δομή του διαλόγου. Οι όροι: συμβολική λειτουργία, σύμβολο, γειτνιάζουν με τους όρους: σημαίνον, σημαινόμενο, δομή της γλώσσας, καθώς επίσης και με τους όρους γραφή, αποκρυπτογράφηση (déchiffrage), χαρακτήρας ή γράμμα. Μετά τη δημοσίευση από τον Claude Levi-Strauss του Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας, η στρουκτουραλιστική γλωσσολογία, που εγκαινιάστηκε από τις εργασίες του Saussure, επιβλήθηκε από τον Λακάν, ο οποίος δίνει κατ’ αυτό τον τρόπο στους νόμους της ομιλίας μια αντιστοιχία προς τη δομή της γλώσσας.
Το πρώτο σύμβολο, που χαρακτηρίζει την ιστορία της ανθρωπότητας, είναι ο ενταφιασμός. Ο θάνατος παίζει έναν πρωταρχικό ρόλο στη γέννηση του συμβόλου, το οποίο ως τέτοιο, αντιστοιχεί στο φόνο του πράγματος. Εάν το ανθρώπινο ον μιλάει, είναι (ακριβώς) επειδή το σύμβολο τον κατέστησε άνθρωπο.
Η πρωτοτυπία ανήκει στον Φρόυντ που ξαναβρήκε την πρώτη γλώσσα των συμβόλων και κατέστησε προφανή έναν συμβολισμό, αυτόν των ονείρων και των συμπτωμάτων. Από τη δική του αποκρυπτογράφηση των μορφωμάτων του ασυνειδήτου, ισάξια του Champollion, έδειξε πως το σύμβολο εκεί είναι απωθημένο (μέσα στο ασυνείδητο). Στη συνέχειά του, οι ψυχαναλυτές ασκούν στην πράξη τη συμβολική λειτουργία. Την υποστήριξη όμως, αυτής της λειτουργίας μας χρειάζεται να την αναγνωρίσουμε, στο «όνομα του πατρός», διευκρινίζει ο Λακάν.
Η ψυχανάλυση δεν έχει παρά μόνο ένα μέσο, την ομιλία του ασθενούς. Ο ψυχαναλυτής ακούει τον λόγο του υποκειμένου και στοχεύει στη σχέση του υποκειμένου με την ομιλία και τη γλώσσα, δύο οντότητες που πρέπει να διακρίνουμε. Στην ομιλία αντιτίθεται ο τοίχος της γλώσσας. Απέναντί του, βρίσκονται ο αναλυτής και ο ασθενής από την ίδια πλευρά, ωστόσο η ομιλία αποκαλύπτεται να είναι ένα δώρο της γλώσσας.
Από τον Saussure, η γλωσσολογία, διακρίνοντας σημαίνον και σημαινόμενο, επιτυγχάνει να περιορίσει κάθε γλώσσα στην ομάδα ενός μικρού αριθμού φωνηματικών αντιθέσεων και να διαφοροποιήσει τις συγχρονικές από τις διαχρονικές δομές μέσα στη γλώσσα. Ο Γάλλος εθνολόγος Claude Levi-Strauss ήξερε να τη χρησιμοποιεί, προκειμένου να αποκρυπτογραφεί τους μύθους σύμφωνα με τη συγχρονία των μυθευμάτων (mythèmes). Απ' αυτόν εμπνεύστηκε ο Λακάν στο πρόγραμμά του να φέρει την ψυχαναλυτική εμπειρία στην ομιλία και στη γλώσσα, προάγοντας δηλαδή το παραγνωρισμένο α, β, γ της δομής της γλώσσας.
Το 1900 ο Φρόυντ, στην Traumdeutung ή Ερμηνεία των Ονείρων, κατέδειξε ότι το όνειρο «είχε τη δομή ενός γρίφου, δηλαδή μιας γραφής, της οποίας το όνειρο του παιδιού θα μπορούσε να αναπαραστήσει την πρωταρχική ιδεογραφία, και η οποία στον ενήλικα αναπαράγει την φωνητική και τη συμβολική χρήση ταυτόχρονα των σημαινόντων στοιχείων, που ξαναβρίσκουμε τόσο στα ιερογλυφικά της αρχαίας Αιγύπτου, όσο και στους χαρακτήρες των οποίων η Κίνα διατηρεί ακόμα την χρήση» (Γραπτά σελ. 267).
Είναι ακριβές ότι ο Φρόυντ στην Ερμηνεία των Ονείρων πρότεινε να διαβάζουμε το όνειρο σαν ένα γρίφο, διευκρινίζοντας ότι θα ήταν λάθος να θέλουμε να το θεωρούμε σαν μια σειρά σχεδίων και όχι σημείων. Το 1909 στο έργο του Μια ανάμνηση από την παιδική ηλικία του Λεονάρντο ντα Βίντσι αναφέρθηκε για πρώτη φορά στα ιερογλυφικά. Εν τούτοις το 1914, επεξεργάστηκε την έκδοση της Ερμηνείας των ονείρων και πρόσθεσε σ’ αυτήν, μια αναφορά στην αιγυπτιακή γλώσσα. Το 1916, στις Διαλέξεις του, σταμάτησε να αποκρυπτογραφεί το όνειρο σαν γρίφο και πρότεινε να διαβάζουμε τα στοιχεία σαν να επρόκειτο για μια γραφή ιερογλυφική ή κινέζικη, μ’ άλλα λόγια, σαν να επρόκειτο για μια σειρά γραμμάτων.
Ο Λακάν προσεγγίζει στη συνέχεια το ζήτημα του συμπτώματος, που αποκαλύπτεται να είναι το σημαίνον ενός απωθημένου σημαινόμενου. Το υστερικό σύμπτωμα παρουσιάζεται σαν ένα σύμβολο γραμμένο πάνω στην άμμο της σάρκας, το οποίο επίσης έχει τη δομή μιας γλώσσας και αποκρυπτογραφείται σαν μια επιγραφή. Το σύμβολο εγγράφεται με γράμματα πόνου στη σάρκα του υποκειμένου, μέσα στο σύμπτωμα. Με την ερμηνεία του, ο αναλυτής, αποκωδικοποιώντας το, το κάνει να εξαφανίζεται.
Στη συνέχεια του άρθρου του, ο Ζακ Λακάν δίνει κι άλλα παραδείγματα της λειτουργίας του γράμματος στο ασυνείδητο, σε σχέση με δύο φημισμένους ασθενείς, που αναλύθηκαν από τον Φρόυντ, ο οποίος διηγήθηκε την ανάλυσή τους στο έργο Πέντε ψυχαναλύσεις το 1909. Ο πρώτος, «ο άνθρωπος με τους λύκους», λέει πως ονειρεύτηκε ότι ένας άνθρωπος ξερίζωνε από μία «espe» τα φτερά της. Προβληματισμένος απ' αυτόν τον όρο ο Φρόυντ, τον ρώτησε τι εννοούσε. Ο ασθενής απάντησε περιγράφοντας ένα πολύ κοινό έντομο. Ο αναλυτής του δήλωσε: «θέλετε να πείτε μια wespe» (σφήκα στα γερμανικά). Ο άνθρωπος με τους λύκους φώναξε: «μα η espe, είμαι εγώ, S.P.», δηλαδή τα δύο αρχικά του ονόματός του. Ο Φρόυντ του επισήμανε ότι το espe ήταν μία ακρωτηριασμένη σφήκα και ότι το όνειρο ανακοίνωνε ότι εκδικούταν μια υπηρέτρια, που ονομαζόταν Grouscha, για την απειλή της του ευνουχισμού του. Ο Λακάν αναφέρεται στη wespe, ευνουχισμένη από το w, την στιγμή που ο άνθρωπος με τους λύκους αντιλαμβάνεται τη συμβολική τιμωρία, που του επιβλήθηκε από τη νέα γυναίκα, και υπογραμμίζει ότι οι λέξεις μπορούν από μόνες τους να υφίστανται συμβολικές κακώσεις.
Το δεύτερο παράδειγμα αντιστοιχεί στην περίπτωση του ανθρώπου με τους αρουραίους1. Ο Λακάν επικεντρώνει την προσοχή του πάνω στο S, που συνιστά «το υπόλοιπο ερμητικής διατύπωσης, όπου συμπυκνώθηκαν οι βλάσφημες επικλήσεις του ανθρώπου με τα ποντίκια». Τελικά ο Φρόυντ αναφέρει ότι μέσα στην αναλυτική του διαδικασία, ο ασθενής του μίλησε για μια μαγική λέξη, την οποία είχε συνθέσει, προκειμένου να αμυνθεί στους πειρασμούς, με τη βοήθεια των πρώτων γραμμάτων των πιο αποτελεσματικών προσευχών, που τελείωναν όλες με ένα Αμήν. Αυτή η μαγική λέξη αντιπροσώπευε το ανάγραμμα του ονόματος της αγαπημένης του και περιείχε το γράμμα S, που είχε τοποθετήσει πριν από τη λέξη Αμήν. Ο Φρόυντ έβαλε σε αντιπαράθεση το Αμήν (Αmen)με τη λέξη Σαμήν (Samen), που σημαίνει σπέρμα και αρχίζει από S. Αυτό οδήγησε τον άνθρωπο με τα ποντίκια να ομολογήσει ότι είχε αυνανιστεί φαντασιώνοντας την ωραία χωριατοπούλα που είχε ερωτευθεί.
Το ασυνείδητο είναι ο λόγος του άλλου...»
Το πρώτο μέρος αυτού του κειμένου προωθεί τους νόμους της ομιλίας και θέτει σε πρώτο πλάνο την τάξη του συμβολικού. Ο Λακάν ανακοινώνει ότι η ομιλία είναι θεμελιωδώς διυποκειμενική, καθορισμένη από τη δομή του διαλόγου. Οι όροι: συμβολική λειτουργία, σύμβολο, γειτνιάζουν με τους όρους: σημαίνον, σημαινόμενο, δομή της γλώσσας, καθώς επίσης και με τους όρους γραφή, αποκρυπτογράφηση (déchiffrage), χαρακτήρας ή γράμμα. Μετά τη δημοσίευση από τον Claude Levi-Strauss του Στοιχειώδεις δομές της συγγένειας, η στρουκτουραλιστική γλωσσολογία, που εγκαινιάστηκε από τις εργασίες του Saussure, επιβλήθηκε από τον Λακάν, ο οποίος δίνει κατ’ αυτό τον τρόπο στους νόμους της ομιλίας μια αντιστοιχία προς τη δομή της γλώσσας.
Το πρώτο σύμβολο, που χαρακτηρίζει την ιστορία της ανθρωπότητας, είναι ο ενταφιασμός. Ο θάνατος παίζει έναν πρωταρχικό ρόλο στη γέννηση του συμβόλου, το οποίο ως τέτοιο, αντιστοιχεί στο φόνο του πράγματος. Εάν το ανθρώπινο ον μιλάει, είναι (ακριβώς) επειδή το σύμβολο τον κατέστησε άνθρωπο.
Η πρωτοτυπία ανήκει στον Φρόυντ που ξαναβρήκε την πρώτη γλώσσα των συμβόλων και κατέστησε προφανή έναν συμβολισμό, αυτόν των ονείρων και των συμπτωμάτων. Από τη δική του αποκρυπτογράφηση των μορφωμάτων του ασυνειδήτου, ισάξια του Champollion, έδειξε πως το σύμβολο εκεί είναι απωθημένο (μέσα στο ασυνείδητο). Στη συνέχειά του, οι ψυχαναλυτές ασκούν στην πράξη τη συμβολική λειτουργία. Την υποστήριξη όμως, αυτής της λειτουργίας μας χρειάζεται να την αναγνωρίσουμε, στο «όνομα του πατρός», διευκρινίζει ο Λακάν.
Η ψυχανάλυση δεν έχει παρά μόνο ένα μέσο, την ομιλία του ασθενούς. Ο ψυχαναλυτής ακούει τον λόγο του υποκειμένου και στοχεύει στη σχέση του υποκειμένου με την ομιλία και τη γλώσσα, δύο οντότητες που πρέπει να διακρίνουμε. Στην ομιλία αντιτίθεται ο τοίχος της γλώσσας. Απέναντί του, βρίσκονται ο αναλυτής και ο ασθενής από την ίδια πλευρά, ωστόσο η ομιλία αποκαλύπτεται να είναι ένα δώρο της γλώσσας.
Από τον Saussure, η γλωσσολογία, διακρίνοντας σημαίνον και σημαινόμενο, επιτυγχάνει να περιορίσει κάθε γλώσσα στην ομάδα ενός μικρού αριθμού φωνηματικών αντιθέσεων και να διαφοροποιήσει τις συγχρονικές από τις διαχρονικές δομές μέσα στη γλώσσα. Ο Γάλλος εθνολόγος Claude Levi-Strauss ήξερε να τη χρησιμοποιεί, προκειμένου να αποκρυπτογραφεί τους μύθους σύμφωνα με τη συγχρονία των μυθευμάτων (mythèmes). Απ' αυτόν εμπνεύστηκε ο Λακάν στο πρόγραμμά του να φέρει την ψυχαναλυτική εμπειρία στην ομιλία και στη γλώσσα, προάγοντας δηλαδή το παραγνωρισμένο α, β, γ της δομής της γλώσσας.
Το 1900 ο Φρόυντ, στην Traumdeutung ή Ερμηνεία των Ονείρων, κατέδειξε ότι το όνειρο «είχε τη δομή ενός γρίφου, δηλαδή μιας γραφής, της οποίας το όνειρο του παιδιού θα μπορούσε να αναπαραστήσει την πρωταρχική ιδεογραφία, και η οποία στον ενήλικα αναπαράγει την φωνητική και τη συμβολική χρήση ταυτόχρονα των σημαινόντων στοιχείων, που ξαναβρίσκουμε τόσο στα ιερογλυφικά της αρχαίας Αιγύπτου, όσο και στους χαρακτήρες των οποίων η Κίνα διατηρεί ακόμα την χρήση» (Γραπτά σελ. 267).
Είναι ακριβές ότι ο Φρόυντ στην Ερμηνεία των Ονείρων πρότεινε να διαβάζουμε το όνειρο σαν ένα γρίφο, διευκρινίζοντας ότι θα ήταν λάθος να θέλουμε να το θεωρούμε σαν μια σειρά σχεδίων και όχι σημείων. Το 1909 στο έργο του Μια ανάμνηση από την παιδική ηλικία του Λεονάρντο ντα Βίντσι αναφέρθηκε για πρώτη φορά στα ιερογλυφικά. Εν τούτοις το 1914, επεξεργάστηκε την έκδοση της Ερμηνείας των ονείρων και πρόσθεσε σ’ αυτήν, μια αναφορά στην αιγυπτιακή γλώσσα. Το 1916, στις Διαλέξεις του, σταμάτησε να αποκρυπτογραφεί το όνειρο σαν γρίφο και πρότεινε να διαβάζουμε τα στοιχεία σαν να επρόκειτο για μια γραφή ιερογλυφική ή κινέζικη, μ’ άλλα λόγια, σαν να επρόκειτο για μια σειρά γραμμάτων.
Ο Λακάν προσεγγίζει στη συνέχεια το ζήτημα του συμπτώματος, που αποκαλύπτεται να είναι το σημαίνον ενός απωθημένου σημαινόμενου. Το υστερικό σύμπτωμα παρουσιάζεται σαν ένα σύμβολο γραμμένο πάνω στην άμμο της σάρκας, το οποίο επίσης έχει τη δομή μιας γλώσσας και αποκρυπτογραφείται σαν μια επιγραφή. Το σύμβολο εγγράφεται με γράμματα πόνου στη σάρκα του υποκειμένου, μέσα στο σύμπτωμα. Με την ερμηνεία του, ο αναλυτής, αποκωδικοποιώντας το, το κάνει να εξαφανίζεται.
Στη συνέχεια του άρθρου του, ο Ζακ Λακάν δίνει κι άλλα παραδείγματα της λειτουργίας του γράμματος στο ασυνείδητο, σε σχέση με δύο φημισμένους ασθενείς, που αναλύθηκαν από τον Φρόυντ, ο οποίος διηγήθηκε την ανάλυσή τους στο έργο Πέντε ψυχαναλύσεις το 1909. Ο πρώτος, «ο άνθρωπος με τους λύκους», λέει πως ονειρεύτηκε ότι ένας άνθρωπος ξερίζωνε από μία «espe» τα φτερά της. Προβληματισμένος απ' αυτόν τον όρο ο Φρόυντ, τον ρώτησε τι εννοούσε. Ο ασθενής απάντησε περιγράφοντας ένα πολύ κοινό έντομο. Ο αναλυτής του δήλωσε: «θέλετε να πείτε μια wespe» (σφήκα στα γερμανικά). Ο άνθρωπος με τους λύκους φώναξε: «μα η espe, είμαι εγώ, S.P.», δηλαδή τα δύο αρχικά του ονόματός του. Ο Φρόυντ του επισήμανε ότι το espe ήταν μία ακρωτηριασμένη σφήκα και ότι το όνειρο ανακοίνωνε ότι εκδικούταν μια υπηρέτρια, που ονομαζόταν Grouscha, για την απειλή της του ευνουχισμού του. Ο Λακάν αναφέρεται στη wespe, ευνουχισμένη από το w, την στιγμή που ο άνθρωπος με τους λύκους αντιλαμβάνεται τη συμβολική τιμωρία, που του επιβλήθηκε από τη νέα γυναίκα, και υπογραμμίζει ότι οι λέξεις μπορούν από μόνες τους να υφίστανται συμβολικές κακώσεις.
Το δεύτερο παράδειγμα αντιστοιχεί στην περίπτωση του ανθρώπου με τους αρουραίους1. Ο Λακάν επικεντρώνει την προσοχή του πάνω στο S, που συνιστά «το υπόλοιπο ερμητικής διατύπωσης, όπου συμπυκνώθηκαν οι βλάσφημες επικλήσεις του ανθρώπου με τα ποντίκια». Τελικά ο Φρόυντ αναφέρει ότι μέσα στην αναλυτική του διαδικασία, ο ασθενής του μίλησε για μια μαγική λέξη, την οποία είχε συνθέσει, προκειμένου να αμυνθεί στους πειρασμούς, με τη βοήθεια των πρώτων γραμμάτων των πιο αποτελεσματικών προσευχών, που τελείωναν όλες με ένα Αμήν. Αυτή η μαγική λέξη αντιπροσώπευε το ανάγραμμα του ονόματος της αγαπημένης του και περιείχε το γράμμα S, που είχε τοποθετήσει πριν από τη λέξη Αμήν. Ο Φρόυντ έβαλε σε αντιπαράθεση το Αμήν (Αmen)με τη λέξη Σαμήν (Samen), που σημαίνει σπέρμα και αρχίζει από S. Αυτό οδήγησε τον άνθρωπο με τα ποντίκια να ομολογήσει ότι είχε αυνανιστεί φαντασιώνοντας την ωραία χωριατοπούλα που είχε ερωτευθεί.
Το ασυνείδητο είναι ο λόγος του άλλου...»
Tη μετάφραση του κειμένου έκαναν η Ιωάννα Πετρίδου και Νίκη Τσάγγου. Η Ιωάννα Πετρίδου είναι αρχιτέκτονας (δίπλωμα ΠΣΑΠΘ) και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Έχει βραβευτεί σε 5 περιπτώσεις συμμετοχής της σε Πανελλήνιους Αρχιτεκτονικούς Διαγωνισμούς (1985-1990). Μετά από μεταπτυχιακές σπουδές (2007-2009) στο Πανεπιστήμιο Paul-Valéry Montpellier III απέκτησε δίπλωμα Master Ψυχανάλυσης (Spécialité Communauté et Identité en Psychanalyse). Είναι Γενικός Γραμματέας του ΔΣ της Φ.Ε.Β.Ε.
H Νίκη Τσάγγου είναι κλινική ψυχολόγος. Απόφοιτος της Θεολογικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών-D.E.S.S Κλινικής Ψυχολογίας και ψυχοπαθολογίας του Πανεπιστημίου. René Descartes (Paris V) Σορβόνη. Έζησε στο Παρίσι 10 χρόνια όπου σπούδασε και εργάστηκε. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Λέρο όπου εργάστηκε αρχικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ως Θεολόγος και κατόπιν εργάστηκε στα επείγοντα ψυχιατρικά περιστατικά ως κλινική ψυχολόγος του 3ου ψυχιατρικού τομέα, στελεχώνοντας και κινητή μονάδα στα Δωδεκάνησα. Εργάστηκε για 5 χρόνια ως κλινινική ψυχολόγος στο Γενικό Νοσοκομείου Γιαννιτσών. Σήμερα ζει και εργάζεται στη Λέρο ως ιδιώτης. Είναι μέλος της Φ.Ε.Β.Ε. Η επιστημονική επιμέλεια οφείλεται στον Χρήστο Σιδηρόπουλο.
Στη φωτογραφία του Κώστα Ιωαννίδη σε πρώτο πλάνο ο Claude Duprat, ο Χρήστος Σιδηρόπουλος και ο αυστριακός φιλόσοφος Walter Seitter. To κόσμημα της σελίδας φιλοτέχνησε ο Γιάννης Οικονομίδης.
