Tulo ka Tipak Sa Sugilanon Alang Sa Duha Nako Ka Mga Anak Nga Lutaw Na’g Dila Sa Sinultiang Langyaw

Alingasa sa Pagkalisa

Hapit ko naamang, natuk-an
sa tingog sa akong hutoy
nunot sa akong pagkakiatan

niadtong kuwang pa ko’g kabuot.
Dad-on dayon ko ni Mama sutoy
didto sa Tabunok, ipahilot

ni Noy Tiago. Ug bisan pa'g magtakiang
wa’y puas na pod unya ang huyuhoy
sa akong tawag nga tulimbang

diha sa dughan sa akong mga abay
nga libod-suroy layat sa kalaay.

Kamig sa Kabukogan

Syagit og syatong. Gukod sa tabanog.
Tubig-tubig. Bato-lata. Tago-tago.
Nagkatibulaag na ming tanan.

Tua na sa Carreta si Bobong.
Tua na sa Munti si Edmon.
Wala na igdungog si Tawing.

Ug kami ni Jon, nia
Stateside na. Apan, matay pa,
di na ko mousab og tawag
sa iyang cell phone kay takigan ko
maminaw sa lit-ad sa iyang linitokan
(I dunno, whatchamacall it, man...)
lisod nang kab-oton sama sa kayab
sa bandera sa mga Amerkano
didto sa buwan.

Alibwag sa Abo

Kon ang dila—simbako lang!--
mao’y madalin-as ug mapiang

ang kalabera ni Noy Tiago
lagmit igo rang magwara-wara
sa kalisang, mosutoy'g tago.

Soneto de Macho: Hala Bilat!

(Sa akong pagtan-aw sa pasundayag nga The Vagina Monologues ni Eve Ensler)


Mokilaw kuno to siya bisa’g buriring
nga dubok. Mokulihad sa wakwak,
mora’g nakatulon sa mutya sa saging
tindok. Basi’g nagtangag og habak
nga ngipon sa kilat kay makakaging
kuno bisan ang iyang bahakhak.

Ang akong anhing Lolo Toribio, bow!
Dila ra gyod unta niya wa’y labod
Kon makasugakod siya’g paminaw
Sa mga tingog nga nagtagod-tagod
Sa kahilom ug kahuyang. Suliyaw
Gikan sa kinalawman. Balit-ad sa lawod.

Kanindot unta kon siya pa akong kuyog.
Katilaw ta siya'g panglimbawot sa itlog.

Uwat sa Kaliwat

Sa mapa, sama sa samad ang atong isla.
Dinhi naglutaw sa kaugalingong dugo ang langyaw
nga nakakaplag kuno sa nasod, ug nakaila
sa kataposan kon kinsa’y angayan isangyaw.

Apan dinhi naglutaw sa kaugalingong dugo ang langyaw:
Mga liso nga gitisok sa utok ug dughang nakalimot
sa kataposan kon kinsa’y angayan isangyaw
sa mga dilang nalibod sa uwat, nakatilaw og lumot.

Mga liso nga gitisok sa utok ug dughang nakalimot
Nagpakatap sa lasang diin makasaag ang gipamulong
Sa mga dilang nalibod sa uwat, nakatilaw og lumot.
Nangakapkap ang mga bungol, ilang suga napalong.

Nagpakatap sa lasang diin makasaag ang gipamulong
Ang mga buta naamang taliwala sa kangitngit.
Nangakapkap ang mga bungol, ilang suga napalong.
Igo rang gikawhat sa hangin ang ilang singgit.

Ang mga buta naamang taliwala sa kangitngit.
Nagbili’g dugo sa tunok ang ilang mga tunob.
Igo rang gikawhat sa hangin ang ilang singgit
Nga wala’y nakatultol kon asa kini kutob.

Nagbili’g dugo sa tunok ang ilang mga tunob
nga makakaplag unta sa nasod, apan nakaila
nga wala’y nakatultol kon asa kini kutob.
Sa mapa, sama sa samad ang atong isla.

Timailhan sa mga T.N.T: Usa ka Pag-usisa sa Pagduha-duha Atubangan sa Samin

"What you see is what you get."








Nagsul-ob sila og katugnaw
sa kainit sa imong tinutokan.

Nanambok silang tanan, natagbaw
og likay sa gutom nga pahiyom sa kalabera

nga imong gimaskara. Taas sila’g barog,
masukod sa imong aninong nagtukaw

sunod sa ilang mga tunob. Tua sila dangop
diin ang linog sa imong hunghong

nagtug-an sa naglanog nga kahaw-ang
sa kaugalingon nimong langob.

Apas-Pasidaan Aron sa Ulahi Dili Masaag Gikan sa Linya sa U.S. Embassy

Pasagdi ang iring sungkaban
nga motila sa imong tiil.

Patiri ang magwawali sa aseras
nga wa’y kutas nagpanikad kabahin
sa kaluwasan samtang nangulihad
ug nisaka ang kilay sa buta nga buot
untang mangutana kon duna ba’y
santos alang sa tanang makililimos.

Pangayo’g tambag sa mananagna
nga dili unta malibat samtang magsuta
kon unsa’y napatik
sa imong lapalapa.

Subaya ang mapa nga nalakra
sa tuhod sa mga deboto, ug sunda
ang aginod sa ilang pagluhod.

Patindoga ang bakol, ug tultoli
sa mga tunob subay sa alambre.

Layati ang duha ka iro nga gadiwalwal
sa ilang gininhawa, gahabal taliwa sa dan
samtang sa daplin nagsayaw
ang siga sa kandilang nagtimaan
sa naligsan dihang nakalimot
paglingi sa iyang paglabang.

Pagkaplag ug Pag-angkon sa mga Pak-an

Bisa'g gikulit ang duha nako ka tiil gikan sa lapok,
pataas ang akong taak duyog sa mga takna
samtang nibukhad ang panganod
sulod sa akong bagol-bagol.

Nagpaibabaw sa nangaopaw
nga kabukiran, nakiglumba ko sa abo ug aso samtang
nanghawid sa hangin nga nangasaag.

Samtang naglumpayat ang mga bata sa balilihan,
nikilat ang akong kagahapon diin sayon ang paghagdaw
sa mga alindahaw.

Sila kaniadto akong gitudloan unsaon
pag-ikyas gikan sa kahangol sa akong kamot, ug karon
akong kab-oton ug kay-agon
ang dag-om sa paghinumdom

hangtod ang mga aninong gabakho
magkapa-kapa ug mahumod sa kahayag
nga akong isabwag: ulan sa mga pako.

Pahimatngon sa Kolehiyalang' Gikiwawan ug Wa Kauyon sa Binisayang Pinulongan Kay Lawom Kuno Paminawon

Pastilan, inday, kalami ingkiton
sa imong dunggan hangtod kini malaksi
ug mokalit ka'g singgit: "Help, please!
Gi-bite sa snatcher ang akong right ear!"

Aron dili na magdugo gikan sa pagkabitas,
nindot tingaling' ipaanod sa naglut-od nga sugwak
didto sa Kawasan ang imong dunggan hangtod
mawaswas lakip ang kinalawman nimong atuli.

Kanindot kaha ining humolan og asin, dayon
pakupsan ubos sa adlaw nga nipakaging
sa mga kabaw didto sa mga nangapaig nga darohan.

Gikan sa ilang tyabaw nga wala paminawa,
ang kauhaw sa mga haranista lagmit
mopatam-is og samot sa ilang tuba
kon himoon nilang sumsoman
ang imong piniritong dunggan.

Dili ba pud kaha ni lami isubak sa utan-Bisaya puli
sa tinap-anang tulingan nga tingali'g makalanag,
wala'y kalainan sa mga unod nga giulod
didto sa Kamagayan?

Kon humok kang mohilak, dili tingali tungod kay
usa na la'y imong dunggan. Matay, day,
ang kainit sa imong luha dali ra untang
pabugnawon sa tila sa Bisdak, balaknon
bisa'g gahi'g dila.

butod sa deboto

Giasinan niya ug gisabwan
sa singot sa iyang kagutom
ang gadukot niyang kangitngit.
Gikumkom ang tinulo gikan
sa gihalad nga kainit hangtod
nahurot niya’g higop ang aso
sa mga kandila lakip ang laway
sa mga utitod. Ulipon niya
bisan ang mga higante sukad
hingpit ang katam-is nakaplag
dihang nakaluhod pagpupho
og mga mumho sa kahayag.

Pag-ila sa mga Panid nga Angayan Lingkoran

AMAHAN sa akong Bisdak nga handurawan. Ingon niini ang pag-ila ug pagyukbo nako kang Ernesto Lariosa, usa sa mga nailhang haligi sa Bisdak nga katitikan ug kanunay nakong katagay. Nyor Erning, mao na'y tawag nako niya.

Bitaw, ang iyang katakus ug kalantip sa pagmugna pinaagi sa pagpalanog sa inahang dila mao'y usa sa naghaling ug nagbuyok sa akong Binisayang panulat hangtud nagbukal ang tubig sa akong pamalak.

Hinumdomi nga ang panulat ni Nyor Erning gidayandayanan na sa daghang pasidungog: gawas sa pag-ila gikan sa Cultural Center of the Philippines (CCP), siya gitugyanan og Gawad Balagtas gikan sa Unyon ng Manunulat sa Pilipinas (Umpil). Ginganlan na pud siya isip U.P, (University of the Philippines) National Fellow for Regional Literature ug gitahasan sa pagsulat sa unang Cebuano epic poem nga iyang giulohan og "Kalisub." Gawas pud nga siya gituboy na ngadto sa Hall of Fame sa Bathalad (Bathalan-ong Halad sa Dagang) gumikan sa pagbalik-balik sa iyang kadaugan sa panulat, siya ang unang nakasakmit og unang ganti sa Sugilanong Sugbuanon dihang kini gipasiugdahan sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature.

Mao na nga dili lang usa ka dakong dungog, apan makalilisang pud nga hagit, ang gitanyag niya nako dihang siya nakahukom sa paglusad sa iyang unang libro sa mga sugilanon. "Myke, ikaw suwat sa pasiuna sa akong unang libro," matod pa niya.

Kinsa ma'y di mokurog? Sa pagkatinuod lang, mao pa intawo'y pagpanurok sa akong balhibo, ug nagkapa-kapa pa intawon sa akong pako samtang nagbugtaw sa akong dagang. Sa pagkatinuod lang, ang hagit ni Nyor Erning wala gyu'y kalainan sa tuhik ug sakdap sa agila.

Sa dili madugay, ilusad na ang unang libro sa mga sugilanon ni Nyor Erning. Giulohan og Lingkoranan Ug Uban Pang Piniling Sugilanon, lakip dinhi ang iyang mga premyadong mugna. Ug, pastilan, pagkahabog pud sa labyog sa akong kalipay nga wala ko motalaw sa laraw ni Nyor Erning. Mga higala, ania ang pasiuna sa kinamagwangang libro ni Nyor Erning:


NGANONG NAGLINGKOD ANG MAGMUMUGNA?
(Usa ka trono sa pagtuo ug pagmatuod nga giyak-an sa mga sugilanon ni Ernesto Lariosa)

Sigon pa sa usa ka langyaw nga magsusulat, wala kuno’y kalainan ni Bathala ang tigsugilon. Kay pinaagi sa gahum sa pulong, mahimong mugnaon ang usa ka kalibutan nga nagpunsisok sa kinabuhi bisan pa’g gisundan sa anino sa kamatayon.

Pangutan-a ra gud si Nyor Erning, ug lagmit imong masayran nganong balaanon ang sugilanon, angayan tuohan ug sundon . (Ug dili lang tungod kay mora’g dugdog gikan sa panganod ang tingog ni Nyor Erning, mobahakhak man o mangisog.)

Gani, bisan pa man kon nabun-og ug nabulhog na ang imong mata sa pagsud-ong sa nagkagusbat nga kalibutan—masuta diha sa pamantalaan— ang gipadayag ni Nyor Erning nag-ikag (labi na sa mga bag-ong tubo) sa pagtan-aw pagbalik sa mga kasinatian nga nasaknit na sa kuko sa kalimot.

Pananglitan: Ang kalunhaw sa banika—nga naghupot pa’g timailhan sa mitaliwan nga Eden—nanghadla gihapon og katahuman diha sa mata sa magbabasa bisan pa sa kaihalas ug kapintas sa iyang kalikopan. Ug kini hugot nga gihuptan ni Nyor Erning, labi na sa iyang pagsaysay sa mga talan-awon, simhotonon, ug makatingkag-sa-dunggan ng kanaas sa palibot—labi na diha sa paglatid ni Nyor Erning kon unsa’y nahitabo diha sa “Sakdapanay” ug “Dabong.”

Pinaagi sa iyang mamugnaong pagsulat, ang kamot ni Nyor Erning nanghawid gihapon sa mga gamot ilawom sa lasang sa panumdoman latas sa gilapdon sa lawod nga nag-uwang sa kaniadto ug karon.

Kay sa pagkatinuod lang, sama ni Bathala, ang magsusulat wala’y luna sa kalimot diha sa halapad nga wanang sa iyang handurawan. (Bitaw, bisan pa’g ang kabukiran ma-opaw ug mahawan na sama sa hubon ni Nyor Erning.)

Gani, iyang tultola’g balik ang magbabasa diin hapsay pa ang panahon bisan pa man sa subasko sa kayugot ug kahadlok nga mikuso-kuso sa kasingkasing sa iyang mga binuhat. Ug gani didto sa “Baybayon ni Simon” ug didto diin makahingawa “Kon Di Na Manugpa ang mga Langgam,” agbayan ka ni Nyor Erning aron takos kang moatubang sa mga pagbating’ biniyaan apan dili mahimong hikalimtan.

Bisan pa man sa pagdis-og sa kabag-ohan, makapanlimbawot sama sa pagkatumba sa “karaang akasya” ug atul sa pagbutho sa “Multo” diha sa daman, takus ug way kutas ang kamot ni Nyor Erning sa paghilam ngadto sa kahupayan.

Kana masuta pinaagi sa iyang pagbitad sa magbabasa aron ilhon ug angkonon kon unsa na’y dangatan sa napukan nga kalibutan isip “Bugti” sa pagtaliwan sa “buhing paraiso”—kagutom, tinikasay, pinatyanay, linugosay, pagbaligya sa dungog ug baruganan, Aids, polusyon ug uban pang timailhan sa nagkadunot nga katilingban. Bisan gani ang mga isda sa “Kwadradong Kalibutan” nakaalinggat niini samtang sila nagduhiraw kon hain na ang ilang nailhang Bathala.

Nakig-indig sa mata sa Kahitas-an, wala pu’y pagdumili ang panan-aw ni Nyor Erning, mapangahason nga motutok sa mga bulok sa kamingaw ug kahidlaw sulod sa Paraiso Disco.

Bitaw, bahin sa tawhanong kahuyang ug kahungog sa pagpatuyang nga gipunting gyud sa dagang ni Nyor Erning—wala’y kalainan sa tirador sa “Hingigo” ang tuyhakaw sa tumong sa iyang tinta: ang pagpukaw sa kahimatngon samtang iyang gitakdo ang kal-ang sa pagpakasala ug kaluwasan.

Sama sa pananglitan sa Labawng Makagagahom, mapasayloon gihapon si Nyor Erning sa iyang pagbuot nga makabaton ang iyang mga binuhat og pamalandong ug kahinuklog padulong sa kapasayloan, kaluwasan, ug kalipay. Ug kini, sa katapusan, mao’y gibarugan ni Nyor Erning samtang nagpatik og mga wisik sa kahayag ubos sa langit sa iyang alampat.

Nag-alirong ang iyang sa mga pulong. Magbabasa, lingkod na.

Signos

Lisod nang maapsan, layo na’g naabtan
ang mga unggoy ni Darwin. Taas kaayo
og hangin, gani motupong na sa langit
ang utong sa utok gikan sa witik
sa ikog. Apan wa’y kutas ang kahakog
sa ihalas nga nahawla sulod sa dughan,
buot makiglumba sa mga robot. Wa’y pugong
ang pagbulhot padu’ng ngadto sa katagbawan.
Nagpadayon ang prosisyon sa mga buta
samtang nagpasad sa dalan ang mga panit
sa saging. Nalamba sa hangin
ang kampana nga natay-an sa iyang bagting.
Hagbay rang ningkagiw ang mga anghel.
Lisod nang maapsan, layo na’g naabtan.


(Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit sa Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipasiugdahan sa Komisyon sa Wikang Filipino)

Sa Panahon Nga Uso Ang Pagpamoso

Pangga, pagngon lang kaha nato ang suga.
Kuyaw baya kon naa'y gapahipi nga kamera.
Kapait sa katam-is sa isig-usa nato ka duga
Kon kita, simbako, mahimong kumbera

Sa mga nagpanilap sa ilang kamingaw.
Nagpabilin na lang unta ta sa sinehan.
Maypa'g gihuman na lang nato'g tan-aw
Silang Gardo ug Osang, gahigda sa balilihan.











(Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit sa Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipasiugdahan sa Komisyon sa Wikang Filipino)

Pamahayag sa Pungkol Ngadto sa Bungol

Sukmag sa buwan bitaw, daw pagdakop
sa anino sa mga aninipot

ang pagsulat. Pastilan, kabug-at
sa papel ug sobre nga sukad-sukad
wala pa gyud nako masuwayi og
dawat. Kanindot untang ikawot sa akong
hubon karon nga makawhat na sa hangin
ang mga aligato ug agiw
sa mga letra, ningkatap ug
naglakra og dag-om sa mga pulong
ibabaw sa daob sa mga hunghong ug
kidhat. Ang pagpakaylap sa buot
masayran makaapas na bisan sa kaidlas
sa kilat. Apan kinsa'y nakahibalo
sa pagpanugpa sa abo dungan sa ulan

sa mga dila samtang nanawag ang kartero
nga nagkalo og kaldero?


(Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit sa Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipasiugdahan sa Komisyon sa Wikang Filipino)

Ngadto Sa Tikasan Nakong Textmate

kitakits sa imong mata
ganiha ra ko nalibat ug karon nia
hapit na malowbat

lakaw na ko
tagbaw na ko ha8 halok sa mga lamok dri plasa
maayo unta buthan ka kanyon sa fortsanpedro

tilaw na ko tagam
coz of u pwrte pamakak nako ni mam
tuo pud tawn cya dagkot ra ko did2 sto niño

pramis gaba d magsaba
itom ra ba ako dla

regards na lang puhon
sa snatser sa imong celpon


(Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit sa Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipasiugdahan sa Komisyon sa Wikang Filipino)

Daman sa Apohan

Dili tugkan og bunga’g singot,
dili manimahong adlaw
ang mga wala’y buot— nagkayungit hingos
sa ilang sip-on, mga mata nagliraw—sulod
sa Time Zone.
Dinhi daw nanghagit
ang nagkayuring ug makalipong nga lasang
sa laylay nga de-kuryente,
nagtiaw sa kakahoyan
nga kanhi naglanog-lanog sa lunhaw ug ihalas
nga hagwa, naghaguros sa katingalahan
diin wala’y limbong
ang landong
kaniadto. Daw wa’y kahumanan
ang panahon samtang wala’y katapusan
ang wanang atul sa pagpanikop
og mga lukton ug alindahaw, sa pagsyagit
og syatong ug lumbaanay hangtod gilugwayan
ang lagaak sa lumpayat lahos
sa kilumkilom. Ug dayon
ang buwan gawaldas
sa iyang dan-ag dungan sa among
tago-tago, tubig-tubig, tagna-tagna
ug tuhik-tuhik sa mga sugilanon
nga bugnaw sa tingkoy. Ningkisaw
ang kalibunan, nanurok
og mga aninipot. Ilang nasimhot—
sa pagsubang sa among kahinanok
nga nipapas sa mga pangos ug hangos—
ang kabugnaw sa among singot.


(Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit sa Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipahigayon sa Komisyon sa Wikang Filipino.)

Romansa Distansya

Bisan pa’g budlat ang buwan
dili gihapon makit-an
sa webcam. Apan gatakdol gihapon

ang kalimutaw ni Christopher. Ang mga balhibo sa langgam
wala’y kalainan sa kagaan sa tumoy sa iyang mga tudlo tadlas
sa kawanangan sa computer. Bisan ang satellite di mosalir
pag-aninaw sa kalagum sa iyang kigul, ang kubal niini naglakra
og usa ka isla nga wala pa sa mapa. Dili na niya kinahanglang’
makiglayog pa sa mga balud sa kakulba aron ang mga lawud

sa kahinam ni Columbus iyang mapalgan. Nagkagamay
ang kalibutan. Wala’y kalainan sa atngal ug pusod sa babaye
nga nagpanilap— buot tingaling’ makigsawo sa iyang kagutom—
samtang siya nagpangidhat ug nagbilangkad. Daw gisuyop
ang antipara ni Christopher sa iyang pagpamuwaw,
iyang laway nangalisngaw. Lupig pa’y nangharana.

Sa pakigharong sa Internet,
nasumpay iyang kilay diin
nagkumbitay ang duha ka kwaknit.











* Tipik sa hugpong sa mga balak nga nakasakmit og Unang Ganti sa Gawad Komisyon 2006 nga gipasiugdahan sa Komisyon sa Wikang Filipino