Το Φόδελε είναι ένα μικρό χωριό πολύ κοντά στο Ηράκλειο (28 χιλιόμετρα προς τα δυτικά).
Όχι να το παινευτώ, μιας και η μητέρα μου κατάγεται από εκεί, αλλά είναι ένα πολύ γραφικό χωριό [όταν τα "τουριστικά είδη" δεν κατακλύζουν τους τοίχους των σπιτιών:( ], με ένα μικρό ποταμάκι να το διασχίζει, με πάρκο με πλατάνια να το κάνουν μια πραγματική όαση και μια πρόταση διαφυγής από την τσιμεντούπολη του Ηρακλείου.
Το Φόδελε όμως δεν είναι διάσημο μόνο για τη φυσική του ομορφιά, αλλά και για το ότι, κατά πολλούς, είναι η γενέτειρα του διάσημου ζωγράφου της αναγέννησης, του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.
Στην πλατεία του χωριού υπάρχει η προτομή του El Greco, όπως έγινε γνωστός στην Ισπανία ο ζωγράφος.
Το πανεπιστήμιο του Τολέδου, όπου έζησε και δημιούργησε ο Θεοτοκόπουλος, το 1934, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά το Φόδελε ως τόπο γεννήσεως του ζωγράφου, αφιέρωσε στο χωριό μια αναμνηστική πλακέτα.
Η πλακέτα αυτή, τοποθετημένη σε ένα πολύ όμορφο σημείο του Φόδελε,
βρίσκεται δίπλα σε έναν τεράστιο, υπεαιωνόβιο πλάτανο (τουλάχιστον 300 ετών).
Λίγο έξω από το χωριό είναι φτιαγμένο και ένα μικρό μουσείο για τον Ελ Γκρέκο, "Το σπίτι του Ελ Γκρέκο", λένε οι πονηροί συγχωριανοί μου στους τουρίστες, υπονοώντας ότι εκεί γεννήθηκε, αλλά στην πραγματικότητα, η μαμά μου λέει ότι, διαμόρφωσαν ένα παλιό τούρκικο μαχαλά!
Η αλήθεια είναι πάντως ότι το έχουν φτιάξει πολύ όμορφο και με σεβασμό στο περιβάλλον.
Μέσα, που δεν μπόρεσα αυτή τη φορά να μπω, καθώς δεν άρχισε ακόμα η τουριστική περίοδος, θυμάμαι ότι έχει αντίγραφα των έργων του και στοιχεία για τη ζωή του.
Εκεί, δίπλα στο μουσείο, υπάρχει ένα σημαντικότερο μνημείο, που αξίζει την προσοχή μας.
Είναι μια Βυζαντινή εκκλησία του 11ου αι., αφιερωμένη στην Παναγία, πετρόχτιστη και με τοιχογραφίες που έχουν καταστραφεί από τους Τούρκους (καμμένες, με βγαλμένα μάτια) αλλά διακρίνονται.
Μερικά στοιχεία τώρα για τον διάσημο ζωγράφο:
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614) γνωστός επίσης με τo ιταλικό προσωνύμιο El Greco, δηλαδή ο Έλληνας, ήταν διάσημος Κρητικός ζωγράφος (αρχιτέκτονας και γλύπτης) της Αναγγένησης.
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε πιθανότατα το 1541 στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο κρήτης ( ή κατά άλλους στο Φόδελε, ένα χωριό 28χιλ από το Ηράκλειο) την εποχή της Βενετοκρατίας. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος, ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος. Για τη μητέρα του δεν διαθέτουμε πληροφορίες, ενώ άγνωστη παραμένει και η ταυτότητα μίας ενδεχόμενης πρώτης, Ελληνίδας συζύγου του. Είχε έναν μεγαλύτερο αδελφό, τον Μανούσο Θεοτοκόπουλο (1531-1604), ο οποίος ακολούθησε το επάγγελμα τού πατέρα τους.
Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του έργου του στην Ιταλία και την Ισπανία. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως αγιογράφος στην Κρήτη, που αποτελούσε τότε τμήμα της ενετικής επικράτειας, και αργότερα ταξίδεψε στη Βενετία. Στην Ιταλία επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, όπως τον Τιντορέτο και τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής, υιοθετώντας στοιχεία από τον μανιερισμό. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του και ολοκλήρωσε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του.
Υφολογικά, η τεχνοτροπία του Ελ Γκρέκο θεωρείται έκφραση της Βενετικής σχολής και του μανιερισμού όπως αυτός διαμορφώθηκε στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Ο Θεοτοκόπουλος διακρίθηκε τόσο σε θρησκευτικές συνθέσεις όσο και σε προσωπογραφίες. Παράλληλα χαρακτηρίζεται από προσωπικά στοιχεία, προϊόντα της τάσης του για πρωτοτυπία, τα οποία όμως δεν βρήκαν μιμητές στην εποχή του, γεγονός που δεν ευνόησε και τη συνέχειά τους. Η μπαρόκ τεχνοτροπία που εκτόπισε τον μανιερισμό, αλλά και τα αμέσως μεταγενέστερα καλλιτεχνικά ρεύματα που δεν αντιμετώπισαν ευμενώς το ύφος του, είχαν ως αποτέλεσμα να αγνοηθεί το έργο του Γκρέκο τους επόμενους αιώνες. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, αναγνωρίστηκε ως πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης που αξιοποίησε στοιχεία της Ανατολικής και Δυτικής παράδοσης, και το έργο του επανεκτιμήθηκε, διατηρώντας μέχρι σήμερα δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους μείζονες ζωγράφους όλων των εποχών.
Με τον όρο Μανιερισμός εννοείται το καλλιτεχνικό ρεύμα που αναπτύχθηκε κατά την τελευταία περίοδο της Αναγέννησης και ειδικότερα το χρονικό διάστημα 1520- 1600. Ο Μανιερισμός είχε ως καταγωγή την Ιταλία, με κέντρα τη Ρώμη και τη Φλωρεντία και αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο μία αντίδραση στην αισθητική της ώριμης Αναγέννησης, σηματοδοτώντας παράλληλα την μετάβαση στην μπαρόκ εποχή.
Ανάμεσα στα κυριότερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του Μανιερισμού στη ζωγραφική είναι η πολυπλοκότητα στη σύνθεση, η επιτήδευση στην απόδοση της ανθρώπινης έκφρασης καθώς και η κατάργηση των αρμονικών αναλογιών της Αναγέννησης, πολλές φορές μέσω της επιμήκυνσης των ανθρώπινων χαρακτηριστικών ή με τη χρήση εξεζητημένων στάσεων. Σε αντίθεση με τα αναγενννησιακά ιδεώδη, τα οποία αναζητούσαν την ρεαλιστική απεικόνιση των φυσικών αναλογιών, οι εκφραστές του μανιερισμού απεικονίζουν υπερβολικά παραμορφωμένες φιγούρες προκειμένου να καλλιεργηθεί μία συναισθηματική ένταση. Επιπλέον, οι "καθαρές" φόρμες της Αναγέννησης εγκαταλείπονται, καθώς συχνά το κυρίως θέμα προβάλλεται σε δεύτερο πλάνο μετατοπίζοντας τη δράση αλλού και δημιουργώντας την αίσθηση της σύγχυσης.
Η μπαρόκ τεχνοτροπία που εκτόπισε τον μανιερισμό, αλλά και τα αμέσως μεταγενέστερα καλλιτεχνικά ρεύματα που δεν αντιμετώπισαν ευμενώς το ύφος του, είχαν ως αποτέλεσμα να αγνοηθεί το έργο του Γκρέκο τους επόμενους αιώνες. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, αναγνωρίστηκε ως πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης που αξιοποίησε στοιχεία της Ανατολικής και Δυτικής παράδοσης, και το έργο του επανεκτιμήθηκε, διατηρώντας μέχρι σήμερα δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους μείζονες ζωγράφους όλων των εποχών.
Μερικά έργα του:
Η Κοίμηση της Παναγίας, περ. 1567, τέμπερα σε ξύλο, 61,4x45 εκ., Ερμούπολη, Εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας
Προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο, λάδι σε μουσαμά, 58x56 εκ., Νάπολη, Μουσείο Καποντιμόντε
Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), λάδι σε μουσαμά, 448x301 εκ., Εσκοριάλ, Μοναστηριακή Εκκλησία Αγίου Λαυρεντίου
El Espolio – Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, 1577-9, λάδι σε μουσαμά, 285 x
Ταφή του κόμη του Οργάθ (1586-88), Λάδι σε μουσαμά, 480x360 εκ., Τολέδο, Άγιος Θωμάς
Προσωπογραφία του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλου, 1600-5, λάδι σε μουσαμά, 74 x
Η πέμπτη σφραγίδα της Αποκαλύψεως (1608-14, λάδι σε μουσαμά, 222,3Χ193 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο)
Υπογραφή
************************************************************************************
Το 1541, στο Ηράκλειο της ενετοκρατούμενης Κρήτης, γεννήθηκε ένα αγόρι που αργότερα θα χαρακτηριζόταν σαν ένας απ’ τους πιο ανήσυχους και αινιγματικούς ζωγράφους όλων των εποχών. Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Στην Κρήτη έλαβε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής και δέχτηκε τις επιδράσεις των Κρητών ζωγράφων και της βυζαντινής τέχνης.
Το 1566 πηγαίνει στη Βενετία και μαθητεύει στο εργαστήριο του Τιτσιάνο όπου αφομοιώνει τη δυτική τάση στη ζωγραφική. Αργότερα στη Ρώμη και τελικά στο Τολέδο της Ισπανίας το 1577. Εκεί πήρε και το όνομα «Εl Greco».Τα έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου περιέχουν κάτι το ασυνήθιστο, κάτι που δεν είναι εύκολο να ερμηνευτεί.
Η αισθητική στην οποία στηρίζονται είναι ιδιόμορφη, οι προθέσεις του φαίνονται ανεξιχνίαστες.
Αλλά και ο ίδιος ο δημιουργός τους περικλείει γύρω του ένα μυστήριο που αντιστέκεται στις εύκολες ερμηνείες.
Ο Φραντσίσκο Πατσέκο γράφει στο Arte de la Pintura το 1649: « Ήταν ένας μεγάλος φιλόσοφος, εύστοχος στις παρατηρήσεις του και είχε γράψει για τη ζωγραφική, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονική».
Οι πραγματείες του για τη φιλοσοφία, τη θεολογία, τη λειτουργική, την αγιολογία, τη λογοτεχνία και την ιστορία έχουν χαθεί. Ωστόσο το ενδιαφέρον του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου για όλα αυτά φαίνεται τόσο από τον κατάλογο των έργων της βιβλιοθήκης του, όσο και από τις συναναστροφές του με τους φιλοσοφικούς κύκλους στην Ισπανία. Από τα βιβλία του φαίνεται το ενδιαφέρον του για τους αρχαίους κλασικούς, αλλά και για την Πλατωνική και Νεοπλατωνική φιλοσοφία.
Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε την τέχνη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, θα πρέπει να εμβαθύνουμε στις φιλοσοφικές και θρησκευτικές του αντιλήψεις οι οποίες αντανακλώνται στα έργα του με βαθιά εσωτερικότητα και έντονο το συμβολικό στοιχείο.
Είναι γνωστές οι εξαϋλωμένες, πέρα από το συνηθισμένο, μορφές του. Η πνευματικότητα που περιέχουν στην έκφραση. Σ’ όλο το θρησκευτικό έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου μπορούμε να διακρίνουμε τον διαχωρισμό του υλικού απ’ τον ουράνιο κόσμο, αλλά και την προσπάθειά του να ενώσει σταδιακά, μέσα απ’ το χρώμα και το φως, το γήινο με το υπερβατικό.
Στο διάσημο έργο του «Η Ταφή του Κόμη Οργάθ»,- το οποίο εξιστορεί το θρύλο της ταφής του κόμη του Οργάθ, ενός ευεργέτη της εκκλησίας, τη στιγμή που οι Άγιοι Αυγουστίνος και Στέφανος εμφανίστηκαν, κατά θαυμαστό τρόπο, και απέθεσαν τον νεκρό στον τάφο του, - διαφαίνεται έντονα αυτός ο δυϊσμός.
Η ατμόσφαιρα του θαύματος δημιουργείται μ’ ένα εκπληκτικό χειρισμό φωτός και χρώματος. Οι εκφράσεις στα πρόσωπα των παρευρισκομένων είναι εκστατικές και τα σώματά τους φαίνονται να αιωρούνται ανάμεσα στον γήινο και τον ουράνιο κόσμο, όχι μόνο σαν απλοί μάρτυρες, αλλά και κοινωνοί.
Ο άγγελος, ο οποίος ενώνει τη γη με τον ουρανό, βρίσκεται στον κεντρικό άξονα της σύνθεσης και ανεβαίνει στριφογυρίζοντας προς τον ουρανό, για να μεταφέρει την ψυχή του κόμη, η οποία έχει τη μορφή παιδιού.
Το ουράνιο πλήθος το οποίο υπάρχει δίπλα στο Χριστό, έχει μορφές έντονα επιμήκεις και το φως που υπάρχει γύρω τους γίνεται υπερβολικά λαμπερό, μέχρι που καταλήγει σε μια ακτίνα φωτός.
Αυτή η ιεράρχηση του χρώματος και του φωτός, αλλά και των μορφών, από το γήινο προς το ουράνιο, το οποίο υπάρχει και σ’ άλλους πίνακές του, όπως στην Ανάσταση, στη Σταύρωση, στον Ευαγγελισμό κ.α., η ύπαρξη του μεσολαβητή αγγέλου, η ψυχή που αποδεσμεύεται και επιστρέφει εκεί από όπου προήλθε, μας παραπέμπουν στην Πλατωνική και Νεοπλατωνική δομή σκέψης. Την ύπαρξη των δύο κόσμων, του αισθητού και του ιδεατού και την επιστροφή της ψυχής μετά τον θάνατο στον κόσμο των ιδεών.
Τα υπερφυσικά μεγέθη του Χριστού, της Παναγίας και των αγγέλων σε σχέση με τα άλλα πρόσωπα που υπάρχουν στους πίνακές του, δείχνουν την ουράνια ιεραρχία, κάτι που υποστήριζε ο Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης, βιβλία του οποίου βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Είναι γνωστό όμως ότι και ο Πλωτίνος αναφερόταν σ΄ ένα ιεραρχημένο σύμπαν. Αυτή η ιεράρχηση φαίνεται καθαρά στο έργο του «Η Βάπτιση του Χριστού».
Η στενόμακρη φόρμα που συναντάται σε πολλούς πίνακές του με θρησκευτικό περιεχόμενο είναι χαρακτηριστική. Μ’ αυτόν τον τρόπο υπερβαίνει τη φυσική πραγματικότητα και δημιουργεί μια ψευδαίσθηση μορφών που αιωρούνται.
Πολλές φορές βλέπουμε μια παραμόρφωση στο χρώμα και τη φόρμα, έντονη επιμήκυνση των μορφών, με κεφάλια πολύ μικρά σε σχέση με το σώμα, έτσι που στο τέλος οι μορφές να φαίνονται σαν να είναι σε μια διάχυτη κατάσταση. Όταν ενώνονται δε με το έντονο φως, μοιάζουν με φλόγες.
Αυτή η έντονη απεικόνιση του φωτός παραπέμπει στην πνευματική φώτιση, όπως ο ίδιος αναφέρει για τον πίνακά του «Άποψη και Χάρτης του Τολέδο».
Η απογύμνωση της μορφής από την ύλη και η σύλληψη μέσω του νου μιας ανώτερης πραγματικότητας, καταργούν τον τόπο και το χρόνο στους θρησκευτικούς του πίνακες και ο ίδιος έρχεται σε αντίθεση με την αριστοτελική άποψη ότι η μορφή και η ύλη είναι αναπόσπαστα ενωμένες.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό σύμβολο που παρατηρούμε, είναι το χέρι του Χριστού που ακουμπάει στο στήθος με τα δάχτυλα ανοιχτά, ενώ ο μέσος και ο παράμεσος είναι ενωμένοι. Αυτό φαίνεται σε αρκετούς πίνακες όπως: «Ο Διαμερισμός των Ιματίων», «Ο Άγιος Φραγκίσκος» κ.ά.
Ο τελετουργικός χαρακτήρας των παραστάσεών του, η έννοια της ιεραρχίας, το μεταφυσικό φως, η εξαΰλωση των μορφών, η συμβολική χρήση των χρωμάτων, η ανύψωση προς το πνευματικό στοιχείο, συνθέτουν το συνολικό έργο του μεγάλου ζωγράφου ο οποίος πέθανε το 1614.
Μετά το θάνατό του κάποιοι τον χαρακτήρισαν τρελό και δυσνόητο.
Ο El Greco όμως υπήρξε παράδειγμα πνευματικού ατόμου και μεγάλου καλλιτέχνη που κατόρθωσε να μεταφέρει τον πλούσιο εσωτερικό του κόσμο στους θαυμάσιους πίνακές του, μοναδικούς στο είδος τους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ Ο ΚΡΗΣ
ΕΚΔ. ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΣ
