Αν όμως ξεχωρίζει για κάτι ο ερωτικός άνθρωπος, αυτό είναι ότι καταλαβαίνει πως η μόνη πραγματικότητα είναι το«τώρα». Το χθες έχει φύγει Leo Buscaglia

Να ζεις, ν' αγαπάς και να μαθαίνεις
Leo Buscaglia
Ψυχολογία καθημερινής συμπεριφοράς

3

Εκεί που βρίσκεται το φως
(Η αναζήτηση του εαυτού)

Υπάρχει κάτι που δε θέλω να συμβεί απόψε και θα'θελα να σας πω τι είναι αυτό. Μετά μπορούμε ν' αρχίσουμε. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να διδαχτεί κανείς κι εγώ διδάχτηκα μ' έναν απ' αυτούς, όταν έμεινα, για ένα χρόνο, σ' ένα μοναστήρι Ζεν στην Ασία. Είχα ένα καταπληκτικό Γιαπωνέζο δάσκαλο. Ήταν τόσο λεπτός και υπέροχος και τόσο γεμάτος από όμορφα πράγματα να δώσει στους άλλους—ολόκληρη η ζωή του ήταν δόσιμο, όπως θα ήθελα να είναι και η δική μου ζωή κι όπως ελπίζω ότι θα θέλατε και σεις για τη δική σας— και αυτός είναι ο λόγος που με ενδιαφέρει να γίνω όλο και πιο πολύ ο εαυτός μου, ώστε να έχω όλο και περισσότερα πράγματα να μοιραστώ κάθε φορά που βρίσκομαι μαζί σας.

Θυμάμαι ότι εκείνη συγκεκριμένα τη μέρα περπατούσαμε σ' ένα κήπο με γιγαντιαία μπαμπού. Όσοι από σας έχουν πάει στην Ιαπωνία, ξέρετε τι όμορφο που είναι αυτό το θέαμα. Περιδιαβάζαμε λοιπόν σ' αυτό τον κήπο και για κάποιο λόγο εγώ μιλούσα συνεχώς. Δεν έπαυα να αραδιάζω όλα τα καταπληκτικά πράγματα που ξέρω, να λέω πόσο μεγάλη σοφία είχα, προσπαθούσα να τον εντυπωσιάσω λέγοντάς του,«να, πόσα ξέρω»— όταν ξαφνικά αυτός ο εντελώς πράος άνθρωπος γύρισε και με χτύπησε στο πρόσωπο! Αυτή είναι μέθοδος διδασκαλίας! Εγώ λοιπόν τον κοίταξα πιάνοντας τα ματωμένα χείλια μου και τον ρώτησα:«Γιατί το κάνατε αυτό;» Κι αυτός με πολύ μεγάλη σφοδρότητα, την πιο μεγάλη που τον είδα να έχει ποτέ, μου είπε:«Μην περπατάς μέσα στο κεφάλι μου με τα βρώμικα πόδια σου!» Γι' αυτό σας ορκίζομαι πως πριν να έρθω εδώ απόψε, έπλυνα τα πόδια μου καλά. Δεν έχω σκοπό να περπατήσω μέσα στο κεφάλι κανενός. Το μόνο που θέλω να συμβεί ανάμεσά μας απόψε είναι μια πολύ ήρεμη ανταλλαγή. Απ' αυτά που θέλω να δώσω, εσείς θα πάρετε ό,τι σας ταιριάζει. Ό,τι δε σας ταιριάζει, αφήστε το. Έχω όμως πολλά να μοιραστώ μαζί σας κι αυτό με γεμίζει χαρά. Ελπίζω λοιπόν ότι θα μπορέσουμε να μοιραστούμε μαζί κάποια πράγματα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πριν να χωριστούμε
Οι περισσότεροι από σας θα ξέρετε, φαντάζομαι, μέσα από τις κασέτες ή τα βιβλία μου ότι με απασχολεί πολύ η μελέτη της αγάπης σαν διδασκόμενης συμπεριφοράς. Πιστεύω πραγματικά ότι ο καθένας μας έχει αυτό το τρομερό και απίστευτο δυναμικό αγάπης, αλλά δεν είναι παρά ένα δυναμικό, κι όπως όλα τα δυναμικά, για να υπάρξει πρέπει να υλοποιηθεί, πρέπει να γίνει κάτι. Ήμουνα ένας από τους τρελούς που πριν από χρόνια ξεκίνησε να διδάσκει το μάθημα της«Αγάπης»— μια τάξη αγάπης. Στην αρχή δεν είχαμε παρά 15 ή 20 στην τάξη. Τώρα θα φτάναμε τους 400 ή τους 500, αν τους αφήναμε. Προσπαθώ όμως να περιορίσω τον αριθμό στους 50 για να μπορούμε να έχουμε επαφή. Δεν τη διδάσκω την τάξη. Την διευκολύνω. Βοηθώ να γίνουν τα πράγματα. Κάθομαι μαζί με τους άλλους και μαθαίνω απ' αυτούς. Μαθαίνουμε μαζί. Αφού η αγάπη μαθαίνεται, ο καθένας σας την έχει μάθει διαφορετικά κι έχετε να με διδάξετε όπως έχω κι εγώ να σας διδάξω. Γι' αυτό κατά βάθος η αγάπη είναι μια ανταλλαγή.

Σκέφτηκα ότι ίσως μερικοί άνθρωποι που ένιωθαν κάποια ανάγκη, θα ήθελαν να έρθουν και να μας πουν τι χρειάζονται— και δεν ήταν ψυχοθεραπεία αυτό! Δεν είμαι ψυχοθεραπευτής, είμαι εκπαιδευτικός. Πιστεύω πως ο,τιδήποτε κι αν είσαι στη ζωή, όπως κι αν έμαθες κάτι, αν θέλεις να το μάθεις διαφορετικά, μπορείς να μάθεις, να ξεμάθεις και να ξαναμάθεις τα πάντα. Έτσι υπάρχει πάντα ελπίδα, υπάρχουν πάντα θαύματα, δεν έχεις κανένα λόγο να κάθεσαι και να κλαις, επειδή κάποιος σε κακομεταχειρίστηκε στο παρελθόν, ή επειδή δεν έμαθες την αγάπη σωστά ή επειδή πεθαίνεις από μοναξιά.

Έζησα πρόσφατα μια ενδιαφέρουσα εμπειρία. Κάνω αρκετά ταξίδια μέσα στη χώρα και σ΄αυτές τις περιπτώσεις παίρνω μαζί μου τρομερές ποσότητες δουλειάς, γιατί είναι η μοναδική ευκαιρία να είμαι απερίσπαστος. Βλέπετε, το σύνθημά μου πάντα είναι «Πρώτα οι άνθρωποι και μετά τα πράγματα». Έτσι, όταν βρίσκομαι στο γραφείο μου, δεν ησυχάζω ούτε λεπτό. Κι όταν είμαι σπίτι το τηλέφωνο χτυπάει συνεχώς κι ολοένα έρχεται κόσμος— αυτό το θέλω και μου αρέσει. Όταν όμως βρίσκομαι στο αεροπλάνο, είναι σαν να'χω το ιδιωτικό μου γραφείο: χάνομαι στα σύννεφα και κανείς δεν ξέρει ποιος είμαι. Γι' αυτό συνήθως ρωτάω: «Μήπως γίνεται να μείνει ελεύθερη η διπλανή μου θέση; Έχω πολλή δουλειά να κάνω». Όταν το αεροπλάνο δεν είναι πολύ γεμάτο, μου λένε ναι, κι έτσι τις περισσότερες φορές τα καταφέρνω, απλώνω τα χαρτιά μου κι αρχίζω να δουλεύω. Κι όταν τελειώσω, κοιτάζω έξω τα σύννεφα και σκέφτομαι πόσο θαυμαστός και μαγικός είναι ο κόσμος.

Εκείνη τη συγκεκριμένη ημέρα υπήρχε μια άδεια θέση ανάμεσα σε μένα και σε μια πολύ γοητευτική μεσόκοπη κυρία, κομψά ντυμένη και με πολλά κοσμήματα. Με παρακολουθούσε καθώς άπλωνα τα πράγματά μου, αλλά από τους κραδασμούς της καταλάβαινα ότι αυτό που ήθελε ήταν να μιλήσει.
Και σκέφτηκα: «Ωχ, Θεέ μου! Την αγαπάω, αλλά έχω να βαθμολογήσω διαγωνίσματα και να διαβάσω εργασίες!»
Μου είπε:«Βάζω στοίχημα ότι μπορώ να μαντέψω τι είσαστε!»
Της είπα:«Τί είμαι;»
Μου είπε:«Βάζω στοίχημα ότι είσαστε δικηγόρος».
Είπα πως όχι, δεν ήμουνα δικηγόρος.
Εκείνη είπε:«Τότε λοιπόν είσαστε δάσκαλος».
Της είπα:«ναι, αυτό είμαι, δάσκαλος».
Τότε εκείνη είπε:«Α, τι ωραία», κι εγώ ξαναγύρισα στα χαρτιά μου. Όμως εκείνη ξανάρχισε να μιλάει και ξαφνικά συνειδητοποίησα τι έκανα και είπα μέσα μου:«Τι κάνεις; Πάντα λες ότι πρώτα είναι οι άνθρωποι. Αν το λες σοβαρά, αυτή η γυναίκα σε χρειάζεται. Είναι φανερό πως θέλει να μιλήσει— μίλησέ της λίγο και μετά μπορείς να της εξηγήσεις την ανάγκη σου να συνεχίσεις τη δουλειά σου».

Τα πράγματα τελικά δεν πήγαν έτσι... ήταν όμως κάτι μαγικό, γιατί σαν χιονοστιβάδα άρχισε να μου λέει ένα σωρό πράγματα. Καμιά φορά λες σ' ένα ξένο πράγματα που δεν έχεις πει ούτε στον πιο στενό σου σύντροφο. Ήξερε καλά πως όταν φτάναμε στο Λος Άντζελες θα αποχαιρετιόμαστε. Δεν υπήρχε κίνδυνος να ξαναϊδωθούμε. Άρχισε λοιπόν να μου λέει πως είχε τέσσερα παιδιά και ότι μόλις είχε γυρίσει από τις Μπαχάμες.
«Περάσατε καλά;», τη ρώτησα.«Όχι», μου είπε,«ήταν φοβερά».
«Είσαστε μόνη σας;», τη ρώτησα.
«Ναι», μου απάντησε.
Είπα απλώς«ω». Το βρήκα μάλλον ενδιαφέρον, αλλά δεν ήθελα να δώσω συνέχεια. Εκείνη όμως μου εξήγησε: Είχε πάει μόνη της διακοπές.
«Προσπαθώ να βρω τον εαυτό μου».
«Α,ναι;»
«Ναι!», απάντησε. «Πριν από δυο μήνες με παράτησε ο άντρας μου».
«Ω,λυπάμαι».
Και μετά άρχισε να μου λέει την ιστορία της ζωής της!
«Το φανταζόσαστε! Του έδωσα τα καλύτερα — (αληθινά!) — χρόνια της ζωής μου!»,μου είπε.
Νόμιζα πως είχαν πάψει πια να το λένε αυτό.
«Του έδωσα τα καλύτερα χρόνια της ζωής μου! Του έδωσα όμορφα παιδιά! Του έδωσα ένα υπέροχο σπιτικό που το κρατούσα πάντα πεντακάθαρο. Ούτε ίχνος σκόνης, πουθενά!»
Δεν είχα καμιά αμφιβολία γι' αυτό.
«Τα παιδιά μου ήταν πάντα στην ώρα τους στο σχολείο», συνέχισε να λέει. «Ήμουνα
καταπληκτική μαγείρισσα, δεχόμουνα πάντα τους φίλους του, ήμουν πάντα πρόθυμη να πάω οπουδήποτε ήθελε εκείνος. Ήμουνα...» και συνέχισε να μιλάει και να μιλάει! Τη λυπήθηκα πραγματικά. Γιατί όλα τα πράγματα που είχε θεωρήσει ουσιαστικά, ήταν πράγματα που θα μπορούσε να έχει αγοράσει.
Είχε χάσει τονεαυτό της! Δεν είχε δώσει στον άντρα της αυτό που ήταν ουσιαστικό μέσα της... τη μαγεία, το θαύμα... τον άγνωστο εαυτό. Του είχε δώσει καλό φαγητό— μα αυτό θα το είχε και στο εστιατόριο! Του έπλενε τα σεντόνια— αυτό όμως το κάνουν και τα
πλυντήρια! Είναι τρομερό.
«Για σας την ίδια τι κάνατε;», τη ρώτησα.
«Τι εννοείτε, τι εννοείτε για μένα την ίδια;»
«Θέλω να πω τι κάνατε για τον εαυτό σας;»
«Δεν υπήρχε καιρός να κάνω τίποτε για τον εαυτό μου!»
Έγινε μια μικρή παύση και τη ρώτησα:«Τι θα θέλατε να είχατε κάνει;»
«Α, πάντα ονειρευόμουνα να ασχοληθώ με την κεραμική».
Τι ωραία που θα ήταν αν έφτιαχνε κεραμικά... Δεν ήξερε πόσο σημαντικό θα ήταν. Τη λυπήθηκα γιατί είχε κάνει αυτό που νόμιζε ουσιαστικό. Αυτό της είχε πει η κοινωνία ότι ήταν το ουσιαστικό! Είχε παίξει ένα ρόλο! Και είχε χάσει τον εαυτό της μέσα στο ρόλο! Μετά η ιστορία εξακολούθησε τον κλασικό της δρόμο: «Ο σύζυγος συναντάει ενδιαφέρουσα νεαρά κυρία στο γραφείο», μια κυρία που δεν ενδιαφέρεται για τη σκόνη και δε δίνει δεκάρα για τα καθαρά σεντόνια.

Εκείνη την ημέρα μιλήσαμε πολύ πάνω στο τι είναι ουσιαστικό. Έκλαψε λιγάκι, έκλαψα κι εγώ λιγάκι. Αγκαλιαστήκαμε και μετά εκείνη πήρε το δρόμο της κι εγώ το δικό μου.
Ξέρετε όμως, ποτέ δεν είχε κάνει τον κόπο να ρωτήσει τον εαυτό της:«Τι είναι ουσιαστικό για μένα;»
«Ποια είναι η δική μου αξία;» «Ποιες είναι οι δικές μου ανάγκες;»

Κι αν δε σας το έχει διδάξει ως τώρα η αγάπη, σκεφτείτε το λιγάκι.
Αν είσαστε πραγματικά ερωτικοί άνθρωποι, τότε θα θέλετε να δώσετε τον καλύτερο εαυτό σας. Αυτό σημαίνει να αναπτύξετε όλα τα θαύματα μέσα σας— σαν μοναδικά ανθρώπινα όντα. Γιατί πραγματικά, όσο κι αν σας έχουν πει το αντίθετο, ο καθένας στον κόσμο είναι διαφορετικός. Αυτό είναι το καταπληκτικό. Δεν υπάρχουν δυο ίδιοι άνθρωποι. Ο καθένας είναι διαφορετικός. Τι θαυμάσιο που θα ήταν, αν είχαμε βρει τρόπο να διδάξουμε έγκαιρα σ' αυτή τη γυναίκα τη μοναδικότητά της ή τον τρόπο να την αναπτύξει. Κι ακόμη αν της διδάσκαμε, πόσο
θαυμάσιο είναι να την μοιράζεται με κάποιον άλλο.

Επειδή δεν υπάρχει κανένα όριο στον εαυτό σου, θα είσαι πάντα συναρπαστικός. Πάντα θα έχεις κάτι να μοιραστείς με τους άλλους. Η γυναίκα αυτή όμως δεν έκανε τον κόπο να κοιτάξει μέσα της και μπήκε μέσα στο πετσί του ρόλου που της είχαν παρουσιάσει οι άλλοι σαν σημαντικό, φτάνοντας έτσι να χάσει τον πραγματικό εαυτό της.
Το καταπληκτικό όμως είναι, πως ποτέ δεν χάνουμε τον εαυτό μας. Όχι οριστικά. Αν θέλουμε να τον βρούμε, είναι πάντα εδώ! Ποτέ δε χάνεις κάτι που είχες πραγματικά. Κι αν κάποτε νιώθεις μέσα σου ένα τεράστιο κενό, ένα δάγκωμα στα σωθικά σου, κάτι που ουρλιάζει μέσα σου για να βγει, είναι αυτή η θαυμαστή μοναδικότητα που λέει:«Είμαι εδώ! Είμαι ακόμα εδώ! Μέσα σου! Αναζήτησέ με! Ανάπτυξέ με! Μοιράσου με με τους άλλους!» Τότε αρχίζεις να βρίσκεις ένα μικρό κομμάτι από την ουσία. Είμαστε όμως σίγουροι ότι καθετί το ουσιαστικό πρέπει να βρίσκεται«έξω». Δεν μπορεί να είναι«εδώ μέσα»!

Δεν ξέρω πόσοι από σας γνωρίζετε τα μικρά βιβλία των Σούφι, είναι όμως κάτι υπέροχα βιβλιαράκια που έχουν προέλθει από τη θρησκευτική αίρεση των Σούφι. Περιέχουν κάτι φανταστικές μικρές μεταβολές που διαβάζονται με απόλαυση. Οι ιστορίες μιλάνε για τις περιπέτειες που συνέβησαν σ' ένα τρελό ανθρωπάκο που τον έλεγαν Μουλά. Μια ιστορία είναι πολύ συγκινητική. Διηγείται ότι μια μέρα ο Μουλά είχε πέσει με τα τέσσερα στο δρόμο κι έψαχνε κάτι, όταν τον πλησίασε ένας φίλος και τον ρώτησε:«Τι ψάχνεις, Μουλά;»
«Έχασα το κλειδί μου», απάντησε ο Μουλά.
«Α, λυπάμαι πολύ,Μουλά, θα σε βοηθήσω να το βρεις».
Έπεσε λοιπόν κι ο φίλος στα τέσσερα, ύστερα όμως από λίγο τον ρώτησε:
«Πού ακριβώς το έχασες,Μουλά;»
Κι ο Μουλά απάντησε:«Το έχασα μέσα στο σπίτι μου».
«Τότε τι κάθεσαι και το ψάχνεις εδώ;»
«Μα γιατί εδώ έχει περισσότερο φως», απάντησε ο Μουλά.

Φαίνεται αστείο, αλλά αυτό κάνουμε οι περισσότεροι σ' όλη τη ζωή μας! Νομίζουμε πως ό,τι είναι να βρούμε βρίσκεται έξω στο φως, εκεί που βρίσκεται εύκολα, ενώ η μοναδική απάντηση για σέ να βρίσκεται μέσα σε σένα! Βγες έξω και ψάχνε όσο θες, δε θα βρεις τίποτε! Κανείς δεν έχει τις δικές σου απαντήσεις— μόνο εσύ τις έχεις. Κι αν νομίζεις πως μπορείς να ετοιμάσεις τις βαλίτσες σου και να ξεφύγεις από τον εαυτό σου, σε περιμένει μια τρομερή έκπληξη. Ανέβα ως την πιο ψηλή κορφή του Νεπάλ και, μόλις περάσει η πρώτη μαγεία του εξωτισμού, ποιον νομίζεις πως θ' αντικρύσεις στον καθρέφτη; Τον εαυτό σου! Με όλα σου τα προβλήματα, όλους τους φόβους, τη σύγχυση, τη μοναξιά, όλα όσα συνθέτουν τον εαυτό σου. Είναι καιρός λοιπόν ν' αρχίσεις να ψάχνεις εκεί που έχει νόημα να ψάχνεις. Τα ουσιαστικά πράγματα δε βρίσκονται έξω. Βρίσκονται μέσα σου. Μέσα όμως είναι σκοτεινά και φοβάσαι και δεν είναι εύκολο να ψάχνεις στο σκοτάδι. Άλλωστε κανείς δε μας μαθαίνει το πώς. Πόσα μαθήματα παρακολούθησες σ' ολόκληρη τη σχολική σου ζωή που να σε δίδασκαν για τον εαυτό σου; Σου δίδαξαν μαθηματικά και δε λέω ότι δεν είναι σημαντικό πράγμα, αλλά μπορείς να ζήσεις και χωρίς αυτά. Το ήξερες αυτό; Είναι χρήσιμα πράγματα. Είναι καλό να ξέρεις να διαβάζεις, μπορείς όμως να ζήσεις πολύ χαρούμενα ακόμη κι αν δεν ξέρεις να διαβάζεις. Δε σε ενθαρρύνω να μάθεις πώς να διαβάζεις, ακόμη κι αν πολλοί από σας έχετε ξοδέψει πολλά χρόνια για να μάθετε και σήμερα δε διαβάζετε καθόλου. Οι στατιστικές δείχνουν ότι ο μέσος πτυχιούχος Πανεπιστημίου—σας προειδοποιώ, θα πάθετε σοκ— διαβάζει περίπου ένα βιβλίο το χρόνο μετά το πτυχίο.

Κανείς δε μας διδάσκει το μάθημα της ζωής, όπως δε μας διδάσκουν την αγάπη, όπως δεν υπάρχει μάθημα με τίτλο «Νιώθω μοναξιά. Τι να κάνω;» Κι όταν δοκιμάσει κανείς να διδάξει αυτά τα πράγματα, σας βεβαιώνω πως τον αντιμετωπίζουν σαν τρελό. Ξέρετε πώς μ' έχουν ονομάσει τα μαζικά μέσα;«Ο Δόκτωρ της Αγάπης». Θεέ και Κύριε! Και υποτίθεται ότι μια από τις μεγαλύτερες τιμές που μου έγιναν ποτέ, είναι όταν με κάλεσαν να συμμετέχω στο παιχνίδι«Μάντεψε τι κάνω!». Αλήθεια λέω! Σας το ορκίζομαι! Στο «Μάντεψε τι κάνω!». Και ο τύπος μου εξήγησε: «Εσένα δε θα σε βρουν ποτέ!»

Μπείτε μέσα σε μια βιβλιοθήκη και μαζέψτε όλα τα ιερά βιβλία, καθήστε σ' ένα τραπέζι και διαβάστε τα να βρείτε τα κοινά τους σημεία. Τι θαυμαστό πράγμα! Είναι τόσο πολλά τα κοινά σημεία. Ο Χριστός είπε:«Αν θέλετε να βρείτε τη ζωή, πρέπει να κοιτάξετε μέσα σας». Το ίδιο λέει και ο Βούδας. Το ίδιο λένε και τα εβραϊκά ιερά βιβλία. Το Κοράνι. Η Γκιτά, η θιβετιανή Βίβλος των Νεκρών, το Ταό— όλα σου το υπενθυμίζουν. Τα ταξίδια έξω από τον εαυτό μας δεν έχουν αξία. Αυτά μας παρασύρουν στο δάσος, όπου θα χαθούμε. Αν θέλεις απαντήσεις για σένα, οι απαντήσεις είναι μέσα σου, όχι έξω.

Τι νομίζουμε όμως ότι είναι ουσιαστικό; Πρώτα απ' όλα ένα από τα πράγματα που
θεωρούμε ουσιαστικά—και δουλεύουμε γι' αυτό την περισσότερη ζωή μας— είναι το
σώμα.Πιστεύουμε ότι είναι ουσιαστικό. Ξοδεύουμε τόσο πολύ χρόνο γι' αυτό, που
πλουτίζουμε τη λεωφόρο Μάντισον! Θεέ και Κύριε, πόσες χιλιάδες μάρκες οδοντόκρεμας υπάρχουν! Και πόσα εκατομμύρια είδη σαμπουάν. Θυμάμαι πως, όταν ήμουνα παιδί, πλενόμαστε απλώς με πράσινο σαπούνι. Και τώρα υπάρχει κάτι ιδιαίτερο για μαλακά μαλλιά, για σκληρά μαλλιά, για λίγα μαλλιά, για μαλλιά που πέφτουν, για μαλλιά που σηκώνονται, για μαλλιά που δεν υπάρχουν! Υπάρχουν τονωτικά μαλλιών για παιδιά, για μωρά, για ενήλικους, για γέρους! Δεν μπορούμε καν να μοιραστούμε το ίδιο σαμπουάν. Άλλο ένα φαινόμενο αποστασιοποίησης, αν το καλοσκεφτείς.

Δεν τις έχετε βαρεθεί όλες αυτές τις ανοησίες; Κάνετε τούτο και το άλλο και το άλλο και το άλλο. Και μετά φοράτε τα ρούχα σας και βγαίνετε έξω έτοιμοι ν' αντιμετωπίσετε τη μέρα σας. Και μετά γυρίζετε σπίτι και τα κάνετε πάλι όλα από την ανάποδη. Τα βγάζετε όλα και πέφτετε στο κρεβάτι. Το πρωί πάλι από την αρχή! Κι όμως το κάνουμε γιατί φοβόμαστε πως ο κόσμος γύρω μας θα μας αφήσει μόνους στην προκυμαία, αν δε φοράμε το σωστό αποσμητικό. Και το πλοίο θα ξαναγυρίσει να μας πάρει, αν το φορέσουμε! Έτσι το φοράμε!
Το σώμα δεν είναι παρά ένα όχημα. Είναι ένα καταπληκτικό όχημα, γιατί μεταφέρει το ουσιαστικό, από μόνο του όμως δεν είναι ουσιαστικό.

Τι είναι λοιπόν ουσιαστικό;
Νομίζουμε ότι οι γνώσεις είναι κάτι ουσιαστικό και γινόμαστε δούλοι της γνώσης. Ξεχνάμε ότι οι πληροφορίες δεν είναι σοφία. Μαθαίνουμε πληροφορίες και περνάμε τη ζωή μας γεμίζοντας το μυαλό μας με πληροφορίες, που τις νομίζουμε ουσιαστικές. Κι όμως οι πληροφορίες αυτές είναι, στο μεγαλύτερό τους βαθμό, άχρηστα παράσιτα. Κι εμείς γινόμαστε δούλοι των παρασίτων. Έτσι, όταν προσπαθεί να μπει κάτι καινούργιο μέσα, φιλτράρεται μέσα απ' αυτά τα παράσιτα, μέσα απ' αυτές τις παλιές, ξεπερασμένες, άχρηστες γνώσεις. Γι' αυτό μερικοί από μας δυσκολευόμαστε τόσο πολύ να αλλάξουμε.

Συχνά ρωτάω τον κόσμο:«Είσαι πραγματικά εσύ; Ή μήπως είσαι αυτό που σου είπαν οι άλλοι ότι είσαι;» Οι άλλοι περνάνε ολόκληρη τη ζωή τους λέγοντάς μας ποιοι είμαστε. Μερικοί το κάνουν επάγγελμα, σε άλλους γίνεται ασυνείδητα! Η μαμά π.χ. που στέκεται στο σούπερ μάρκετ κρατώντας το παιδί της από το χέρι και λέγοντας στη φίλη της:«Αυτός είναι κουτός, ο αδελφός του είναι ο έξυπνος. Τι να γίνει όμως, υπάρχουν και οι κουτοί, άλλωστε είναι καλό παιδί. Δε με παιδεύει καθόλου». Τι του λέει αυτού του παιδιού; Νομίζει πως είναι κουφό; Όλοι διδάσκουμε και διδασκόμαστε συνέχεια ποιοι είμαστε και τι είμαστε. Γι' αυτό και είμαστε όλοι δάσκαλοι. Σα άνθρωπος που αγαπάει, θα πρέπει να προσέχεις πάρα πολύ τι είδους ετικέτες κολλάς πάνω στους άλλους.

Όσο ψηλά κι αν έχεις φτάσει τις γνώσεις σου, για μένα εξακολουθείς να μην είσαι πουθενά. Μας εντυπωσιάζουν οι άνθρωποι με τους ηχηρούς τίτλους. Πιστεύουμε ότι ένα πτυχίο, ένα ντοκτορά κάνει τους ανθρώπους σοφούς. Άλλες είναι οι δικές μου πληροφορίες! Μερικοί από τους πιο ηλίθιους που γνωρίζω, έχουν ντοκτορά! Μερικοί από τους σοφότερους ανθρώπους που γνωρίζω, δεν ξέρουν καν τι είναι το ντοκτορά!

Μην ξεχνάτε πως οι γνώσεις σας μπορούν να γίνουν εμπόδιο, αν πιστεύετε ότι αυτό που γνωρίζετε είναι πραγματικότητα και φιλτράρετε μέσα απ' αυτό όλα τα καινούργια εισερχόμενα. Αν έχετε τέτοια παράσιτα στο μυαλό σας, ποτέ δε θα εξελιχθείτε, ποτέ δε θα αλλάξετε. Ξέρω ανθρώπους που διδάσκουν τις ίδιες τάξεις, με τον ίδιο τρόπο εδώ και είκοσι χρόνια. Κάθε φορά που είναι να διδάξουν, για παράδειγμα την κίνηση της γης
—πολύ σημαντικό μάθημα— πηγαίνουν στο αρχείο, ανοίγουν το συρτάρι και βγάζουν τον παλιό, μισοδιαλυμένο φάκελλο με την κίνηση της γης και καταλαβαίνεις ότι έχουν διδάξει αυτό το μάθημα επί εννιά χρόνια, γιατί οι εικόνες έχουν εννιά τρυπήματα από καρφίτσες.

Η γνώση δεν είναι σοφία! Η μάθηση δεν είναι από μόνη της σοφία. Σοφία είναι η εφαρμογή της γνώσης και των πληροφοριών. Σοφία είναι να συνειδητοποιείς ότι δεν ξέρεις τίποτε. Σοφία είναι να λες:«Το μυαλό μου είναι ανοιχτό. Όπου και να βρίσκομαι, είμαι στην αρχή. Υπάρχουν εκατοντάδες πράγματα που δεν ξέρω». Αυτή είναι η αρχή της σοφίας.
Σίγουρα δεν είμαστε οι γνώσεις μας. Ο πολιτισμός μας δείχνει συχνά να πιστεύει ότι είναι σημαντικό να είσαι μόνιμα ευτυχής. Δεν ξέρω καμιά άλλη κουλτούρα που να έχει τέτοια μανία με την ευτυχία. Είμαστε τόσο πολύ απορροφημένοι από το μόνιμο κυνηγητό της ευτυχίας, που ξεχνάμε ότι υπάρχουν και άλλα πράγματα. Μόλις αισθανθούμε την παραμικρή δυστυχία, καταπίνουμε ένα χάπι ή κάποιο ποτό ευτυχίας. Ποιος θέλει να υποφέρει; Είμαστε μια κουλτούρα που απεχθάνεται και φοβάται τον πόνο. Μη νομίσετε πως θέλω να σας πω,«ελάτε να τη βρούμε στον πόνο». Για τ' όνομα του Θεού! Μην τα μπερδεύετε. Προτιμώ να διδάξω και να διδαχτώ τη χαρά. Η χαρά είναι μεγάλος δάσκαλος. Το ίδιο όμως και η απελπισία! Η καθαρή σκέψη είναι μεγάλος δάσκαλος, το ίδιο όμως και η σύγχυση! Η ελπίδα είναι μεγάλος δάσκαλος, το ίδιο όμως και η απογοήτευση. Και η ζωή είναι μεγάλος δάσκαλος, το ίδιο όμως συμβαίνει και με το θάνατο. Αν στερήσετε στον εαυτό σας κάποιο απ' αυτά—οποιαδήποτε πλευρά— δε θα βιώσετε ολοκληρωτικά τη ζωή.
Δεν ξέρω καμιά άλλη κουλτούρα στον κόσμο όπου τόσο πολλοί άνθρωποι ζούνε τη ζωή τους χωρίς να τη βιώνουν. Οι περισσότεροι από μας δεν ξέρουμε καν τι είναι αυτό. Μας προστατεύουν από τη ζωή! Δεν ξέρουμε την αξία των χρημάτων, την αξία των πραγμάτων, την αξία της πείνας. Δεν καταλαβαίνουμε τον πόνο και—αν είναι δυνατόν!— δεν καταλαβαίνουμε το θάνατο! Είναι απίστευτο, αλλά δεν επιτρέπουμε στα παιδιά, ούτε να βρεθούν κοντά στο θάνατο.

Πολλοί από σας γνωρίζετε ότι κατάγομαι από μια πολύ απλοϊκή και όμορφη οικογένεια μεταναστών. Οι γονείς μου ζούσαν στη Βόρεια Ιταλία, εκεί που είναι οι αμπελώνες, και μας μεγάλωσαν με πολύ απλό τρόπο. Δε μας απέκλεισαν όμως από τη ζωή. Είμαστε πάντοτε μέσα σε όλα. Στη χαρά του σπιτικού, τη μουσική του, τη μαγεία του. Αλλά και ο πόνος και η απελπισία του σπιτιού ήταν δικά μας κι αυτά. Δε ζούσαμε σε προστατευμένη ζώνη.

Η οικογενειακή μας ζωή ήταν αρκετά περίεργη, γιατί άλλοτε είμαστε στα επάνω μας και τότε είχαμε ο,τιδήποτε επιθυμούσαμε—ραβιόλια και νιόκι, και σπαγγέτι και λουκάνικα και τα πάντα— κι άλλοτε δεν υπήρχε σχεδόν τίποτε. Τότε φτιάχναμε μια μεγάλη πολέντα. Ξέρετε τι είναι η πολέντα; Είναι ένα φαγητό της Βόρειας Ιταλίας, κάτι σαν μεγάλο κέικ από καλαμποκάλευρο, και είναι πολύ χορταστικό. Έξι μπουκιές και στόμωσες! Τουλάχιστον όμως δε σε πονάει το στομάχι σου! Κανείς ποτέ δε μας προστάτευε από τον πόνο, γιατί μερικές φορές έμπαινε μέσα ο πατέρας και βλέπαμε τα μούτρα του κατεβασμένα και μας έλεγε κάτι σαν,«Δεν έχουμε άλλα λεφτά». Και μετά πρόσθετε:«Τι να κάνουμε τώρα;» Α, ήταν ωραίο αυτό το «κάνουμε», που μας μάζευε όλους μαζί. Η αδελφή μου έλεγε:«Θα πάω στη λαχαναγορά και θα μαζέψω τα παραπεταμένα λαχανικά για τα κουνέλια». Κι εγώ πουλούσα περιοδικά. Θυμόσαστε τότε που πουλούσαμε περιοδικά από πόρτα σε πόρτα; Αυτή κι αν ήταν μόρφωση! Κι ο καθένας έκανε κάτι. Ζούσαμε την εμπειρία της συλλογικότητας.

Η μητέρα κατάφερνε ένα καταπληκτικό πράγμα. Ήξερε πώς να γιατρεύει τα κατεβασμένα μούτρα του πατέρα. Είχε ένα μυστικό που τ' ονόμαζε γυάλα επιβίωσης. Έβαζε μερικά χρήματα σε μια γυάλα και την έθαβε στον κήπο για την περίπτωση που θα μέναμε άφραγκοι. Μ' αυτά τα λεφτά έκανε κάτι το εξωφρενικο! Π.χ. αγόραζε ξαφνικά ένα κοτόπουλο!
Μάθαμε πολλά από την απελπισία. Μάθαμε πολλά από την πείνα. Μάθαμε πολλά με το να ενώνουμε τις δυνάμεις μας και να γινόμαστε μέρος μιας οικογένειας.

Μερικές φορές πιστεύουμε ότι τα αποκτήματα είναι σημαντικά. Μεγάλο σπίτι, πολλά χρήματα. Οι άλλοι στόχοι, οι μεγάλοι σημαντικοί στόχοι είναι ουσιαστικά πράγματα.
Περνάμε τη ζωή μας προσπαθώντας να εξασφαλιστούμε από μια επερχόμενη καταστροφή, που νομίζουμε ότι μας περιμένει στο άνοιγμα της πόρτας. Και με όλα αυτά παύουμε να ζούμε το παρόν. Αν όμως ξεχωρίζει για κάτι ο ερωτικός άνθρωπος, αυτό είναι ότι καταλαβαίνει πως η μόνη πραγματικότητα είναι το«τώρα». Το χθες έχει φύγει και δεν μπορείς να κάνεις τίποτε γι' αυτό. Καλύτερα έτσι, γιατί σ' έφερε σ' αυτό που είσαι σήμερα. Και παρ' όλα όσα σου έχουν πει οι άλλοι, το σήμερα είναι ωραίο! Μια και για το χτες δεν μπορείς να κάνεις τίποτε, έχει πάψει να είναι πραγματικό. Κι αν περάσεις τη ζωή σου με όνειρα για το χτες και για το αύριο, θα χάσεις αυτό που συμβαίνει σε σένα και σε μένα τώρα.Κι αυτή είναι η πραγματική πραγματικότητα, να είσαι εδώ. Το αύριο είναι υπερβολικά νεφελώδες.

Πρόσφατα δολοφονήθηκαν δυο φοιτητές στην πανεπιστημιούπολή μας. Γύριζαν από ένα πάρτι όπου είχαν διασκεδάσει πολύ και διέσχιζαν την πανεπιστημιούπολη, όταν πυροβολήθηκαν στο κεφάλι χωρίς κανένα λόγο! Κανείς δεν ξέρει ακόμη ποιος το έκανε και γιατί. Και οι δυο αυτοί φοιτητές ήταν κάποια στιγμή μαθητές μου— μια όμορφη κοπέλα κι ένα όμορφο απίθανο αγόρι. Το μόνο που μπόρεσα να σκεφτώ όταν το έμαθα, και έπαθα πραγματικό σοκ, ήταν: ελπίζω να τους δίδαξα τουλάχιστον, στη ζωή που τους έμενε, να τη ζήσουν! Ελπίζω να μην περίμεναν το αύριο για να ζήσουν. Είναι θλιβερό να σκέφτεσαι πόσοι άνθρωποι έχουν επενδύσει τόσο πολλά στο αύριο. Δεν ξέρουμε τι θα μας συμβεί την άλλη στιγμή κι η στιγμή αυτή μπορεί να χαθεί για πάντα.

Κάποτε μια κοπέλα μου έδωσε ένα ποίημα και μου επέτρεψε να το μοιραστώ μαζί σας και θέλω να σας το πω, γιατί εξηγεί τι συμβαίνει, όταν αναβάλλει κανείς συνέχεια ξανά και ξανά— και ιδιαίτερα, όταν αναβάλλει να δείξει το ενδιαφέρον του για τους ανθρώπους που αγαπάει πραγματικά. Η κοπέλα θέλει να μείνει ανώνυμη, το ποίημά της ονομάζεται
«Πράγματα που δεν έκανες»
και λέει:
Θυμάσαι τη μέρα που δανείστηκα
το καινούργιο σου αυτοκίνητο και το τρακάρισα;
Νόμισα πως θα με σκότωνες, μα δεν το έκανες.
Και θυμάσαι τη φορά που επέμενα να πάμε στη θάλασσα
κι εσύ έλεγες ότι θα βρέξει, και έβρεξε;
Νόμιζα πως θα μου' λεγες, «Στο'χα πει». Μα δεν το έκανες.
Θυμάσαι τη φορά που φλερτάρισα με όλους τους άντρες
για να σε κάνω να ζηλέψεις, και συ ζήλεψες;
Νόμιζα πως θα με παρατούσες, μα δεν το έκανες.
Θυμάσαι τη φορά που λέρωσα την ταπετσαρία
του αυτοκινήτου σου με κρέμα φράουλα;
Νόμιζα πως θα με χτυπούσες, μα δεν το έκανες.
Και θυμάσαι τη φορά που ξέχασα να σου πω πως
ο χορός ήταν επίσημος κι ήρθες με το μπλουτζίν;
Νόμιζα πως θα'φευγες, αλλά δεν το'κανες.
Ναι, υπάρχουν χιλιάδες πράγματα που δεν τα έκανες.
Αλλά με δέχτηκες και μ' αγάπησες και με προστάτεψες.
Υπήρχαν χιλιάδες πράγματα που ήθελα να σου ανταποδώσω
όταν θα γύριζες από το Βιετνάμ.
Αλλά δε γύρισες.

Κοιτάξτε, δεν ξέρω τι πιστεύετε εσείς, αλλά εγώ δε νομίζω ότι το αυτοκίνητό μου είναι το ουσιαστικό. Δεν ξέρω τι πιστεύετε εσείς, αλλά εγώ δε νομίζω πως η μόρφωσή μου είναι το ουσιαστικό. Δε νομίζω ότι το ουσιαστικό σε μένα είναι το σπίτι μου ή το αυτοκίνητό μου ή τα ρούχα μου. Τι είναι το ουσιαστικό σε μένα; Να σας πω: πιστεύω πως το ουσιαστικό είναι να ζω και να αγκαλιάζω τη ζωή τώρα, οπουδήποτε και να βρίσκομαι. Την αρπάζω στην αγκαλιά μου με πάθος! Είναι περιττό να κλαις για το χτες— το χτες έχει τελειώσει! Το συγχωρώ το παρελθόν μου. Συγχωρώ τους ανθρώπους που με πλήγωσαν. Δε θέλω να περάσω την υπόλοιπη ζωή μου κατηγορώντας και δείχνοντας με το δάχτυλο. Έχω βαρεθεί τόσο πολύ ν' ακούω τους ανθρώπους να μιλάνε και να αναμασάνε το τι τους έκαναν οι γονείς τους. Ξέρετε τι σας έκαναν οι γονείς σας; Ό,τι καλύτερο ήξεραν. Ό,τι καλύτερο μπορούσαν, σε πολλές περιπτώσεις το μοναδικό πράγμα που ήξεραν. Κανείς δεν ξεκίνησε κακόβουλα να κάνει κακό στα παιδιά του, εκτός κι αν ήταν ψυχωσικός.

Μπορείς να συγχωρήσεις; Μπορείς να ξεχάσεις; Μπορείς να πεις,«Δεν πειράζει»; Μπορείς να πεις, «Άνθρωποι είναι κι αυτοί» και να τους αγκαλιάσεις; Μετά αγκάλιασε τον ίδιο τον εαυτό σου. Ανακάλυψε ξανά ότι είσαι ιδιαίτερος, ότι είσαι μοναδικός, ότι είσαι καταπληκτικός, πως μέσα σ' ολόκληρο τον κόσμο δεν υπάρχει παρά μόνον ένας σαν εσένα.
Αγκάλιασε τον παλιό καλό σου φίλο! Βέβαια έχεις ένα σωρό ελαττώματα και μερικές φορές κάνεις βλακείες και ξεχνάς ότι είσαι άνθρωπος, όμως το πιο καταπληκτικό με σένα είναι πως, όπου κι αν βρίσκεσαι, έχεις τη δυνατότητα να αναπτυχθείς. Βρίσκεσαι μόλις στην αρχή.Υπάρχει αυτό που είσαι τώρα κι άλλο ένα άπειρο κομμάτι να αναζητήσεις και να ανακαλύψεις. Μην ξοδεύεις τον καιρό σου κλαίγοντας!
Συγχώρα τουςάλλους! Συγχώρα τον εαυτό σου! Συγχώρα τον εαυτό σου που δεν είναι τέλειος. Και δέξου την ευθύνη για την ίδια τη ζωή σου.
Ο Νίκος Καζαντζάκης λέει:«Έχεις τα πινέλα, έχεις τα χρώματα, ζωγράφισε τον παράδεισο και μπες μέσα». Κάν' το! Πάρε πορτοκαλί και μωβ και μπλε και ροζ... και πράσινο και κίτρινο — και ζωγράφισε τον δικό σου παράδεισο.
Μπορείς να το κάνεις αυτό! Μπορείς να το κάνεις τώρα. Αυτό που μετράει είναι η ζωή σου.

Δεν ξέρω πόσοι από σας γνωρίζετε το καταπληκτικό έργο του Άρθουρ Μίλερ «Μετά την πτώση». Είναι ίσως ένα από τα πιο παραγνωρισμένα έργα της αμερικάνικης λογοτεχνίας. Το έγραψε αμέσως μετά την αυτοκτονία της Μαίριλυν Μονρόε, που ήταν γυναίκα του, και προσπάθησε να θέσει το ερώτημα που έθεσα κι εγώ πρωτύτερα, και που σίγουρα έχετε θέσει κι εσείς στον εαυτό σας: Τι θα μπορούσα να κάνω για να σώσω κάποιον στη ζωή μου; Το έργο αυτό έλεγε: «Πρέπει να μάθω να συγχωρώ. Τους άλλους και τον εαυτό μου». Υπάρχει μέσα ένα όμορφο κομμάτι που θα'θελα να το μοιραστώ μαζί σας. Ένας από τους πιο υγιείς ήρωες λέει:
Νομίζω ότι είναι λάθος να ψάχνεις την ελπίδα έξω από τον εαυτό σου. Τη μια μέρα το σπίτι μυρίζει φρεσκοψημένο ψωμί και την άλλη καπνό και αίμα. Τη μια μέρα λιποθυμάς επειδή ο κηπουρός έκοψε το δάχτυλό του. Μια βδομάδα αργότερα δρασκελίζεις πτώματα παιδιών στον βομβαρδισμένο υπόγειο. Τι ελπίδα μπορεί να υπάρξει αν τα πράγματα είναι έτσι;

Γύρω στο τέλος του πολέμου προσπάθησα να πεθάνω. Κάθε νύχτα το ίδιο όνειρο ξαναγυρνούσε, μέχρι που δεν τολμούσα πια να κοιμηθώ και αρρώστησα. Έβλεπα πως είχα ένα παιδί. Αλλά ακόμη και μέσα στο όνειρο καταλάβαινα πως το παιδί ήταν η ζωή μου και ήταν καθυστερημένο και προσπαθούσα να φύγω μακριά του. Αυτό όμως επέμενε ν' ανεβαίνει στην αγκαλιά μου και να γαντζώνεται στα ρούχα μου, μέχρι που κάποια στιγμή σκέφτηκα ότι, αν μπορούσα να το φιλήσω, να φιλήσω ό,τι μέσα του ήταν δικό μου, θα μπορούσα να ξανακοιμηθώ.
Έτσι έσκυψα πάνω στο τσακισμένο πρόσωπό του. Ήταν φριχτό. Μα το φίλησα. Νομίζω,Κουέντιν, πως πρέπει να πάρει κανείς τη ζωή του στην αγκαλιά του και να τη φιλήσει.

Φανταστικό συμπέρασμα. Δεν έχει σημασία ποιον έχεις πληγώσει, αν έμαθες να μην
ξαναπληγώσεις. Δεν έχει σημασία τι λάθη έχεις κάνει, αν δεν τα ξανακάνεις. Όσο μαθαίνεις, όσο είσαι πρόθυμος να πάρεις τη ζωή σου στα χέρια σου και να τη φιλήσεις και να συνεχίσεις από κει, τότε υπάρχει ανάπτυξη. Τότε υπάρχει ζωή!

Ένα άλλο ουσιαστικό πράγμα είναι να δεχτούμε το θάνατό μας. Δε θέλω να σας γίνω
δυσάρεστος, αλλά πιστεύω πως ο μόνος τρόπος να δεχτεί κανείς τη ζωή είναι να δεχτεί το θάνατο.Ο θάνατος μάς διδάσκει πως υπάρχει ένα όριο. Δίνω στους μαθητές μου το ακόλουθο παράδειγμα: αν σας έμεναν μόνο πέντε μέρες ζωής, πώς θα τις περνούσατε και με ποιον; Συχνά οι απαντήσεις είναι τόσο εύκολες. Πάντα γράφω σχόλια—μεγάλα, ατέλειωτα γράμματα σ' όλες τις εργασίες των μαθητών μου
—: «Γιατί δεν τα κάνεις αυτά τα πράγματα τώρα;»
«Αν μου έμεναν μόνο πέντε μέρες ζωής, θα 'λεγα στον τάδε και στον τάδε ότι τους αγαπώ».
Πες το τώρα! «Αν μου έμεναν μόνο πέντε μέρες ζωής, θα περπατούσα στην παραλία και θα κοίταζα το ηλιοβασίλεμα». Τι περιμένεις;

Είμαστε όμως προστατευμένοι από τη ζωή, όπως είμαστε προστατευμένοι και από το θάνατο. Οι περισσότεροι δεν ξέρουμε πώς να αντιμετωπίσουμε το θάνατο και κουβαλάμε σ' όλη μας τη ζωή αυτό το βρόχο γύρω στο λαιμό μας, πάντα έτοιμοι να κλάψουμε. Πρέπει να μάθουμε ότι ο θάνατος είναι απλώς μια άλλη όψη της ζωής. Είναι ο χωρισμός μας από το όχημα, είναι μια συνέχιση. Ο θάνατος μας διδάσκει τη συνέχιση.

Η μητέρα μου πέθανε πριν από δύο χρόνια και μου δίδαξε πράγματα καταπληκτικά ως την τελευταία της στιγμή. Δεν πιστέψαμε το γιατρό, όταν μας είπε ότι είχε πέσει σε κώμα.«Μην ανησυχείτε γι' αυτήν, δεν καταλαβαίνει αν είσαστε εδώ ή όχι. Μην καθόσαστε από πάνω της, έτσι απλώς την ενοχλείτε». Πώς το ξέρει αυτό ο γιατρός; Έχει πεθάνει ποτέ; Έτσι κι εμείς μοιραστήκαμε σε βάρδιες περνώντας πολλές ώρες μαζί της, νύχτα και μέρα, όσο ήταν ζωντανή. Της κρατούσαμε το χέρι! Κανείς δεν πρέπει να πεθαίνει μόνος!

Εγώ είχα μια από τις νυχτερινές βάρδιες και καθόμαστε έτσι μόνοι στο δωμάτιο, η μητέρα κι εγώ. Ξαφνικά άνοιξε τα μάτια της. Είχε μεγάλα, καστανά, πανέμορφα μάτια. Ακριβώς πριν απ' αυτό σκεφτόμουνα:«Θα μου λείψει πολύ. Ήταν σπουδαία γυναίκα, διασκεδάζαμε πολύ μαζί. Πάντα είχε να μου χαρίσει γέλια και σοκολάτες. Και πάντα σε ξάφνιαζε με κάποια απρόσμενη πράξη. Θα μου λείψει και το σκόρδο της». Παρατηρήσατε ότι όλα όσα έλεγα ήταν για«μένα»; «Θα κάνω αυτό, θα μου λείψει εκείνο, μη με αφήνεις!»
Ξέρετε ποια ήταν τα τελευταία της λόγια που μου είπε εκεί; Άνοιξε τα τεράστια, υπέροχα ιταλικά μάτια της και με κοίταξε έτσι, με τα δάκρυα να τρέχουν στα μάγουλά μου και μου είπε—το φανταζόσαστε!—: «Φελίτσε, τι προσπαθείς να κρατήσεις;»
Τι προσπαθούσα να κρατήσω; Βλέπετε πως ο θάνατος μπορεί να σε διδάξει; Ο θάνατος δεν είναι τρομερό πράγμα. Ο θάνατος μας διδάσκει την αξία του χρόνου. Μας βοηθάει να καταλάβουμε πόσο πολύτιμος είναι κι ότι δεν θα τον έχουμε πάντα! Ο θάνατός μας διδάσκει να κοιτάζουμε και να βλέπουμε... και ότι οι άνθρωποι που αγαπάμε δε θα είναι πάντα ίδιοι. Έχουμε πάψει να κοιτάζουμε ο ένας τον άλλο! Είμαστε τόσο απασχολημένοι, που δε μας μένει καιρός να κοιτάξουμε ο ένας τον άλλο. Δε θα είσαστε για πάντα εδώ. Δε θα είσαστε ίδιοι αύριο. Πόσοι δεν έχετε παιδιά σε ηλικία γάμου και συνειδητοποιείτε ξαφνικά, όταν φεύγουν πως δεν είχατε ποτέ τον καιρό να τα δείτε να μεγαλώνουν ή ότι είσαστε τόσο πολύ απασχολημένοι με τα πράγματα που κάνατε για χάρη τους, που δεν είχατε τον καιρό να τα κοιτάξετε!

Το είπα αυτό κάποτε σε μια ομιλία και δύο κυρίες κοίταξαν η μια την άλλη με δάκρυα στα μάτια, και είπε η μία:«Έχω τόσον καιρό να κοιτάξω το παιδί μου, που δε θα μπορούσα να σχεδιάσω τη μορφή του». «Κι εγώ το ίδιο», είπε η άλλη. «Πάμε να φύγουμε». Έφυγαν λοιπόν στη μέση της διάλεξης, γύρισαν σπίτι τους, κάπου 40 μίλια μακριά, έφτασαν μεσάνυχτα, όρμησαν μέσα στα δωμάτια των παιδιών τους και τα ξύπνησαν. Τα παιδιά είπαν, «Τι τρέχει; Τι έπαθες;» «Σιωπή», είπαν οι μητέρες.«Θέλω απλώς να σε κοιτάξω!» Θεέ μου! Μη χάσετε τέτοια ευκαιρία!

Τα πρόσωπα των ανθρώπων που αγαπάτε δε θα είναι ίδια το πρωί, ούτε και το δικό σας. Μην τα χάσετε. Τα δέντρα έξω κάνουν πράγματα συναρπαστικά. Παρακολουθήστε τα ώρα με την ώρα— είναι καθαρή μαγεία. Είπα σε κάποιον σήμερα:«Ω, τα δέντρα σου!» «Ποια δέντρα;», μου είπε αυτός. Είχαμε κάποτε ένα κυβερνήτη της Καλοφόρνιας που έλεγε:
«Όταν έχεις δει μια σεκόγια, είναι σαν να τις έχεις δει όλες!» Θ α 'θελα να τον έστελνα στο Wisconsin. Αν είναι δυνατόν! Πραγματικά η πιο θλιβερή φράση για μένα είναι όταν ακούω κάποιον να λέει:«Θα'θελα να είχα κάνει αυτό». Μπορείς να το κάνεις τώρα! Κάθεται δίπλα σου; Κοίταξέ τον. Κοίταξέ την, πιάσε το χέρι της. Δε θα έχει πάντα την ίδια αφή. Τι φοβάσαι;
«Ω, Θεέ μου, να φτάνει κανείς στο σημείο του θανάτου, χωρίς να έχει ζήσει καν», είπε ο Θορώ. Ο θάνατος μας το διδάσκει αυτό. Είναι καλό να γνωρίζει κανείς το θάνατο.

Στην Ασία ο θάνατος βρίσκεται στον κάθε δρόμο.

Τα παιδιά μεγαλώνουν με το θάνατο. Δεν τον φοβούνται, τι να φοβηθούν; Υπάρχει μια ασφάλεια που καλύπτει τα πάντα, το ξέρετε αυτό; Κανείς όμως δε σας εγγυάται ότι δε θα στενοχωρηθείτε. Κανείς δε σας εγγυάται ότι δε θα πεθάνετε. Είναι το πιο αναπόφευκτο πράγμα και θα συμβεί σε όλους μας. Μας διδάσκει τι είναι η αγάπη— είναι η ανοιχτή αγκαλιά. Είναι η ελευθερία. Κρατήστε ανοιχτή την αγκαλιά σας και οι άνθρωποι θα έρχονται και θα φεύγουν— όπως γίνεται πάντα άλλωστε. Δεν ελέγχετε εσείς τα πράγματα! «Αρνούμαι να σ' αφήσω να πεθάνεις»— τι προσπαθείς να κρατήσεις;

Ζήσε τη ζωή, υπόφερε, φώναξε, κλάψε. Και μετά άφησε να σε πάρει το ρεύμα.

Ένα άλλο πράγμα ουσιαστικό, είναι να ζεις τη ζωή σαν ένα θαύμα. Όλη αυτή τη μαγεία που μας περιτριγυρίζει, την αφήνουμε να χάνεται! Στην Ασία λένε πως η ζωή είναι ένα μεγάλο ποτάμι που θα κυλήσει ό,τι κι αν κάνεις ή δεν κάνεις. Μπορείς ν' αποφασίσεις να κυλήσεις μαζί με τα νερά και να ζήσεις ειρηνικά, με χαρά και αγάπη, και μπορείς ν' αποφασίσεις ν' αντισταθείς στο ρεύμα του και να ζήσεις με αγωνία και απελπισία. Ο ποταμός όμως δε νοιάζεται. Η ζωή δε νοιάζεται. Και στις δυο περιπτώσεις όλα τα ρέματα καταλήγουν στην ίδια θάλασσα. Εσύ θ' αποφασίσεις.

Ουσιαστικό είναι ακόμη όχι μόνο να παίρνεις από τη ζωή, αλλά να της δίνεις κι εσύ κάτι.

Έχουμε ξεχάσει την υποχρέωσή μας να δίνουμε. Δίνω χρήματα σε διάφορες φιλανθρωπικές ενώσεις, αλλά επειδή τα στέλνω σε«ξένες χώρες» δε μου εκπίπτονται από το φόρο εισοδήματος. Ο κόσμος μού λέει:«Είσαι τρελός!» Τι θλιβερό! Έχουμε πραγματικά ξεχάσει να δίνουμε. Σας δίνω αγάπη επειδή σας αγαπάω, όχι επειδή περιμένω να με αγαπήσετε. Αν δίνω περιμένοντας κάποια ανταπόδοση, σίγουρα θα γίνω δυστυχισμένος. Όταν λες καλημέρα σε κάποιον, το κάνεις επειδή θέλεις να το πεις κι όχι επειδή περιμένεις κάτι. Αν περιμένεις κάποια ανταπόδοση και δεν την πάρεις, τότε στενοχωριέσαι:«Το'ξερα ότι δεν έπρεπε να του πω καλημέρα».
Μερικές φορές βγαίνω και λέω καλημέρα σε κάποιον κι αυτός—έχουμε φτάσει πράγματι σ΄αυτό το σημείο— γυρίζει και με ρωτάει:«Γνωριζόμαστε;» «Όχι», του λέω,«αλλά δε θα ήταν ωραίο;». Καμιά φορά λένε όχι. Δικαίωμά τους. Εγώ όμως έκανα αυτό που ήθελα. Είπα καλημέρα. Κι αυτοί έκαναν αυτό που ήθελαν είτε ανταποδίδοντας είτε όχι.

Αν δεν προσδοκούμε τίποτε, έχουμε τα πάντα, λέει ο Βούδας. Αγάπα επειδή θέλεις να αγαπάς. Δίνε επειδή θέλεις να δίνεις. Τα λουλούδια ανθίζουν επειδή έτσι είναι η φύση τους, όχι επειδή τα θαυμάζουν οι άνθρωποι! Ζήσε και αγάπα επειδή θέλεις. Επειδή αυτή είναι η φύση σου.

Ήρθε μια κοπέλα αυτή την εβδομάδα στο γραφείο μου και κάθησε μια ώρα σχεδόν λέγοντας συνεχώς εγώ, εγώ. Μια φράση της ήταν:«Δεν ξέρω τι ζητάω από τη ζωή». Δεν άντεξα και, σαν γνήσιος εκπρόσωπος της μη‐παρεμβατικής συμβουλευτικής, πάτησα τις φωνές:«Και τι στην οργή δίνεις εσύ στη Ζωή;» Κάθε μέρα παίρνεις από τη γη, παίρνεις από τον αέρα, παίρνεις από την ομορφιά— τι ανταποδίδεις; Ποτέ δε σκεφτόμαστε την ανταπόδοση, δεν είναι έτσι;»

Την εποχή που έγραφα ένα βιβλίο πάνω στη συμβουλευτική, πέρασα τρεις μήνες μόνος μου σε μια μικρή καμπίνα στη Βόρεια Καλιφόρνια. Κάθε μέρα ξεκινούσα μακρινούς περιπάτους κατά μήκος του ποταμού Σμιθ, ανάμεσα στις σε κόγιες και χανόμουνα για ώρες ολόκληρες. Μια μέρα βρέθηκα σε μια συστάδα από γιγάντιες σεκόγιες και παρατήρησα μια ταμπελίτσα πάνω σε μια απ' αυτές τις τεράστιες σεκόγιες, γραμμένη από κάποιο δασονόμο, που εξηγούσε τον κύκλο ζωής της σεκόγια, χωρίς ίσως να συνειδητοποιεί τι ωραίος που ήταν. Έδειχνε πως, όταν η σεκόγια ήταν τόσο μεγάλη, γεννήθηκε ο Βούδας, ότι σ' αυτό το ύψος της γεννήθηκε ο Χριστός, σ' αυτό το ύψος ο Αννίβας πέρασε τις Άλπεις και ούτω καθεξής. Στην τελευταία παράγραφο έλεγε: «Ακόμη κι' όταν πεθαίνει ένα δέντρο και ξαπλώνει πάνω στη γη, δεν τελειώνουν όλα. Οι παράγοντες αποσύνθεσης αρχίζουν την αργή διάλυση του δέντρου. Καθώς περνούν τα χρόνια, το δέντρο γίνεται ένα με το έδαφος, επιστρέφοντας όλα όσα πήρε, για να ζήσουν κι άλλα απ' αυτό». Δεν είναι φοβερό; Αμέσως σκέφτηκα ότι αυτό θα μπορούσε να ισχύει και για τον άνθρωπο. Στο τέλος τουλάχιστον δίνουμε κάτι! Τι θαυμάσιος, αέναος κύκλος! Ίσως να είχε δίκιο ο Πίο Ρόστεν όταν είπε, ότι ο σκοπός της ζωής είναι απλώς να μετρήσεις κάπου, να είσαι κάτι, να είχε κάποια σημασία το γεγονός ότι έζησες. Ίσως αυτό να είναι το ουσιαστικό.

Οι λέξεις είναι κάτι που με διασκεδάζει πολύ. Μ' αρέσει να παίζω με τις λέξεις.

Γι' αυτό έφτιαξα έναν κατάλογο λέξεων που αποτελούν ένα είδος οδηγού προς το ουσιαστικό:
1. Ορθή Γνώση, για να σας δώσει τα απαραίτητα εργαλεία για το ταξίδι.
2.Σοφία, για να χρησιμοποιήσετε τη συσσωρευμένη γνώση του παρελθόντος με τρόπο που θα σας βοηθήσει καλύτερα να ανακαλύψετε την παρουσία σας, το«τώρα».
3.Κατανόηση, για να δεχόσαστε τους άλλους που έχουν ίσως διαφορετικό τρόπο από το δικό σας με λεπτότητα και κατανόηση, καθώς προχωράτε μαζί τους ή ανάμεσά τους ή γύρω τους στο δρόμο της ζωής σας.
4.Αρμονία, για να μπορείτε να δεχόσαστε τη φυσική ροή της ζωής.
5.Δημιουργικότητα, για να συνειδητοποιήσετε και να αναγνωρίσετε νέες λύσεις και
άγνωστα μονοπάτια στο δρόμο σας.
6.Δύναμη,για να αντισταθείτε στο φόβο και να προχωρήσετε μπροστά, παρά την
αβεβαιότητα, χωρίς εγγυήσεις ή πληρωμή.
7.Γαλήνη, για να στεκόσαστε γερά στα πόδια σας.
8.Χαρά, για να είσαστε πάντα γεμάτοι τραγούδια, γέλια και χορούς.
9.Αγάπη, ο σίγουρος οδηγός προς το υψηλότερο επίπεδο συνειδητότητας πού είναι ικανός να φτάσει ο άνθρωπος.
10.Ενότητα, κι αυτό μας ξαναφέρνει εκεί απ' όπου ξεκινήσαμε— τη θέση όπου είμαστε ένα με τον εαυτό μας και με όλα τα άλλα πράγματα.

Έτσι η μελέτη της αγάπης με οδήγησε στη μελέτη της ζωής.
Ζωή μέσα στην αγάπη σημαίνει ζωή μέσα στη ζωή και ζωή μέσα στη ζωή σημαίνει ζωή μέσα στην αγάπη...

Σήμερα θα σας πω μερικές ιδέες μου πάνω στη συμβουλευτική και θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την ομιλία μου αυτή«Πώς να γίνεις ο εαυτός σου»Leo Buscaglia

Να ζεις, ν' αγαπάς και να μαθαίνεις
Leo Buscaglia
Ψυχολογία καθημερινής συμπεριφοράς
2
Πώς να γίνεις ο εαυτός σου

Σήμερα θα σας πω μερικές ιδέες μου πάνω στη συμβουλευτική και θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την ομιλία μου αυτή«Πώς να γίνεις ο εαυτός σου». Ένα πολύ απογοητευτικό πράγμα είναι, ότι κάποια εποχή η ομάδα αυτή ήταν μικρή. Μπορούσα να σας πλησιάσω από κοντά, μπορούσαμε ν' ανταλλάξουμε ιδέες, μου λέγατε τη γνώμη σας. Ζήτησα ν' ανάψουν τα φώτα γιατί θέλω να βλέπω τα μάτια σας! Έτσι, μ' ένα τόσο μεγάλο ακροατήριο, δεν μπορώ να λογαριάζω παρά μόνο στους κραδασμούς σας— γι' αυτό κάντε τον κόπο να τρέμετε κάπου‐κάπου!

Και τώρα ας«γίνουμε ο εαυτός μας».

Η ιδέα μου για τη συμβουλευτική μπορεί να συνοψιστεί σε μια απλή φράση. Δεν ξέρω πόσοι από σας έχετε διαβάσει ένα βιβλίο του Σαιντ Εξυπερύ που λέγεται Άνεμος, άμμος και αστέρια. Αν δεν το'χετε διαβάσει, μου επιτρέπετε να σας το χαρίσω μ' όλη μου την καρδιά;

Υπάρχει στο Άνεμος, άμμος και αστέρια ένα κεφάλαιο όπου ο Σαιντ Εξυπερύ, χωρίς να το χαρακτηρίζει καθοριστικά, μιλά για την αγάπη όπως κανείς δεν έχει μιλήσει ποτέ— με απλά παιδικά λόγια. Λέει:«Ίσως η αγάπη είναι η προσπάθειά μου να σε οδηγήσω μαλακά πάλι πίσω στον εαυτό σου». Δίσταζα πάντα να καθορίσω την αγάπη, γιατί τη βλέπω σαν κάτι απεριόριστο κι όσο ο άνθρωπος γίνεται πιο μεγάλος και πιο ωραίος και πιο εκδηλωτικός, έτσι μεγαλώνει κι η αγάπη. Γι' αυτό μου φαινόταν άσχημο να την κλείσω μέσα σ' έναν ορισμό. Όμως ο ορισμός του Σαιντ Εξυπερύ μ' αρέσει και πιστεύω ότι ίσως αυτό είναι πραγματικά η διδασκαλία και οπωσδήποτε αυτό είναι η συμβουλευτική— μια προσπάθεια δική μου όχι να σε προσαρμόσω στη δική μου εικόνα για το πώς σε θέλω, αλλά να σε οδηγήσω πίσω στον εαυτό σου, σ' αυτό που είσαι, στη μοναδικότητα και την αρχική σου ομορφιά.

Είναι τόσο πολλοί οι άνθρωποι που προσπαθούν να μας κάνουν αυτό που θέλουν εκείνοι και ύστερα από κάποια αντίσταση υποχωρούμε και λέμε πως ίσως αυτό να σημαίνει «προσαρμογή». Θεέ και Κύριε! Κάπου‐κάπου κάποιος επαναστατεί και λέει «Όχι! Εγώ δε θα γίνω αυτό που θέλεις. Είμαι και θα μείνω εγώ. Θέλω να γίνω αυτό που είμαι».

Πολλές φορές αναρωτιέμαι: όσο κι αν επαναστατούμε, είμαστε πραγματικά αυτό που είμαστε ή είμαστε μόνο αυτό που μας λένε ότι είμαστε; Ξέρουμε σαν δάσκαλος και ψυχολόγος ότι μαθαίνουμε να είμαστε άνθρωποι— αλλά ποιοι είναι οι δάσκαλοί μας; Κατ' αρχήν δάσκαλοί μας είναι οι γονείς μας, η οικογένειά μας. Δεν μπορούμε πια, εκτός αν είμαστε ακόμη παιδιά, να κατηγορούμε τους γονείς και την οικογένειά μας, γιατί οι γονείς κι οι συγγενείς μας είναι μόνο άνθρωποι σαν όλους τους άλλους. Έχουν τα δικά τους προβλήματα, τις δικές τους αδυναμίες. Μας δίδαξαν απλά και μόνο αυτά που ήξεραν. Θα 'χεις μεγαλώσει πραγματικά τη μέρα που θα μπορείς να πλησιάσεις τον άντρα που είναι ο πατέρας σου ή τη γυναίκα που είναι η μητέρα σου και να τους πεις:«Ξέρεις, σ' αγαπάω μ' όλα τα ελαττώματά σου».

Μια μέρα με πλησίασε ένας πατέρας μετά από ένα μάθημα αγάπης και μου είπε:«Θέλω να σου μιλήσω». Με πήρε έξω, στο πίσω πάρκινγκ, μ' αγκάλιασε, μ' έσφιξε κι άρχισε να κλαίει. Μου είπε: «Τις προάλλες ο γιος μου ύστερα από είκοσι ένα χρόνια μου είπε: "Ξέρεις, μπαμπά, σ' αγαπάω πραγματικά", και ξέρω ότι το έλεγε σοβαρά. Ήξερα πως μ' αγαπούσε, αλλά εσύ του έμαθες να το λέει». Επομένως δεν έχουμε πια περιθώρια να παραπονιόμαστε ότι δε μας δίδαξαν ή ότι ίσως δε μας δίδαξαν σωστά. Πάντα μπορούμε να μάθουμε!

Η αλλαγή είναι πολύ σημαντικό πράγμα για μένα. Σαν δάσκαλοι πρέπει να πιστεύουμε στην αλλαγή, πρέπει να γνωρίζουμε ότι είναι δυνατή, αλλιώς δε θα διδάσκουμε— γιατί η διδασκαλία είναι μια συνεχής διαδικασία αλλαγής. Κάθε φορά που«διδάσκεις» κάτι σε κάποιον, αυτός το χωνεύει, το κάνει κάτι και ξεπηδάει απ' αυτό ένας νέος άνθρωπος. Δεν καταλαβαίνω γιατί οι άνθρωποι δε φλέγονται από τη λαχτάρα να μάθουν, γιατί δεν το βλέπουν σαν τη μεγαλύτερη περιπέτεια του κόσμου— αφού είναι μια διαδικασία μεταμόρφωσης. Κάθε φορά που μαθαίνουμε κάτι νέο, γινόμαστε κάτι νέο. Απόψε είμαι διαφορετικός, γιατί ήρθα εδώ. Έχω μείνει, κατάπληκτος από τη φιλοξενία των Τεξανών και δε σας πουλάω κομπλιμέντα, γιατί δεν το συνηθίζω. Σήμερα το απόγευμα κάθισα και ξανάγραψα ολόκληρο το λόγο μου. Πέταξα τον προηγούμενο στο καλάθι κι άρχισα να γράφω από την αρχή ένα καινούργιο λόγο για σας, γιατί ο άλλος δεν ταίριαζε. Κι ενώ το έκανα αυτό, δεν έπαψε να χτυπάει το τηλέφωνο και να μου λένε,«θα μαζευτούμε απόψε— έλα μαζί μας», «Βρισκόμαστε εκεί,θα 'ρθεις να μας δεις; Θέλουμε να σου μιλήσουμε».

Σημειώματα κάτω από την πόρτα. Φανταστικά πράγματα! Άνθρωποι που επικοινωνούν με άλλους ανθρώπους, αυτό είναι.

Έτσι λοιπόν κι εγώ άλλαξα. Δεν είμαι πια ο ίδιος άνθρωπος που μπήκε εδώ μέσα το πρωί. Είμαι κάτι καινούργιο, γιατί έζησα κάτι καινούργιο μαζί σας. Γι' αυτό είναι τόσο συναρπαστικό πράγμα η μάθηση και δε θα'πρεπε ποτέ να γίνει αγγαρεία. Κάθε βιβλίο σε οδηγεί σε καινούργια βιβλία. Κάθε φορά που ακούς ένα μουσικό κομμάτι, γνωρίζεις χίλια νέα κομμάτια— ακούς μια σονάτα του Μπετόβεν και χάνεσαι!

Διαβάζεις ένα βιβλίο με ποίηση και χάνεσαι!

Υπάρχουν χιλιάδες πράγματα να διαβάσεις, να δεις, να κάνεις, ν' αγγίξεις, να νιώσεις. Το καθένα τους σε κάνει διαφορετικό άνθρωπο. Ποιος είσαι λοιπόν πραγματικά, αυτός που είσαι ή αυτό που μαθαίνεις ή αυτό που σου είπαν για χρόνια οι άλλοι ότι είσαι;

Η κουβέντα του Σαιντ Εξυπερύ για την επιστροφή στον εαυτό σου είναι πολύ ωραία, αλλά για να οδηγηθείς ξανά πίσω στον εαυτό σου πρέπει να αποφασίσεις, σε κάποιο βαθμό, ποιος αισθάνεσαι ότι πρέπει να γίνεις. Σου υπόσχομαι πως, αν αφοσιωθείς πραγματικά στην προσπάθεια ν' ανακαλύψεις ποιος πραγματικά είσαι, θα είναι το πιο συναρπαστικό ταξίδι της ζωής σου. Δεν είσαι άσχημος. Δεν είσαι κακός. Είσαι μια χαρά. Σκέψου τα πρωινά μας λόγια— τι το καινούργιο είπα; Έλα, πες την αλήθεια, δεν είπα τίποτε καινούργιο. Απλώς πρότεινα αυτό που ήταν ήδη μέσα σου και η αντίδραση σ' αυτή την κίνηση είναι να ανοίγονται οι άνθρωποι και να λένε:
«Είναι αλήθεια. Γιατί το κράταγα μέσα μου; Θα πάω εκεί και θα τους αγκαλιάσω». Αυτό είναι και τίποτε παραπάνω. Η έκφραση ενός πράγματος που βρισκόταν εκεί που σου λέει ότι δεν είναι κακό για σένα να είσαι εσύ. Σου δίνει την άδεια να υπάρξεις και να εξελιχθείς. Δεν είναι απίστευτο ότι χρειαζόμαστε κάποιον άλλο να μας δώσει την άδεια να είμαστε εμείς;

Ξέρουμε πως με τα λόγια μπορούμε να πούμε στα μικρά παιδιά τι είναι και ποιοι είναι.
Ο Γουέντελ Τζόνσον μας λέει πως με τους χαρακτηρισμούς μπορούμε να κάνουμε ένα παιδί τραυλό. Όταν π.χ. έρχεται ένα μικρό παιδί ξαναμμένο και λέει,«Ω, μ‐μ‐μ‐αμά, περνάει ο π‐π‐π‐παγωτατζής», η μητέρα το σταματάει και λέει: «Σταμάτα και ξαναπέστο αργά— τραυλίζεις». Αν το παιδί το ακούσει αυτό αρκετές φορές, θα πιστέψει ότι τραυλίζει και πολύ σύντομα θα εσωτερικοποιήσει το τραύλισμα και θα λέει,«Είμαι τραυλός». Έτσι φτιάξαμε ένα τραυλό παιδί. Το ίδιο μπορείς να καταφέρεις, αν λες συνέχεια σε κάποιον, «Είσαι όμορφος, είσαι όμορφος, είσαι όμορφος». Αν στο πουν αυτό αρκετοί άνθρωποι, θ' αρχίσεις να φέρεσαι σαν να ήσουν όμορφος. Αλλά το«Είσαι άσχημος, είσαι άσχημος, είσαι άσχημος», θα σε κάνει να καμπουριάζεις, να μαζεύεσαι όλο και πιο πολύ, ώσπου να γίνεις πραγματικά άσχημος. Οι χαρακτηρισμοί«Είσαι κακός! Είσαι κουτός!» θα σε κάνουν κουτό και κακό.

Σήμερα το πρωί είπα:«Η αγάπη είναι κάτι που μαθαίνεται» κι αυτό είναι αλήθεια. Η αγάπη μαθαίνεται, ο φόβος μαθαίνεται, η προκατάληψη μαθαίνεται, το μίσος μαθαίνεται, το ενδιαφέρον μαθαίνεται, η υπευθυνότητα μαθαίνεται, η αφοσίωση μαθαίνεται, ο σεβασμός μαθαίνεται, η καλοσύνη και η ευγένεια μαθαίνονται. Όλα αυτά μαθαίνονται έξω στην κοινωνία, στο σπίτι, μέσα σε μια σχέση. Οι γλωσσικές διαδικασίες αρχίζουν στην ηλικία του ενός και των δύο χρόνων, όταν οι λέξεις αρχίζουν να εμφανίζονται και να αποχτούν συγκινησιακό και διανοητικό περιεχόμενο. Αυτές είναι οι λέξεις με τις οποίες θα χτίσεις το περιβάλλον σου— μ' αυτές θα ζήσεις την υπόλοιπη ζωή σου, αυτές θα σε φυλακίσουν ή θα σε απελευθερώσουν. Έχει τρομερή σημασία αυτό.

Επίσης από την οικογένειά μας κυρίως αποχτούμε την έννοια της αυταίσθησης— το ποιοι είμαστε. Γι' αυτό και η οικογένεια έχει μια μεγάλη ευθύνη. Κανείς δε διδάσκει ποτέ τους ανθρώπους πώς να γίνουν γονείς. Ξαφνικά αποχτάς ένα μωρό και το παιχνίδι αρχίζει. Μπορεί να νιώθεις την ευθύνη, αλλά φιλτράρεται μέσα από το ποιος είσαι ήδη. Γι' αυτό είπα σήμερα το πρωί ότι το πιο σημαντικό πράγμα είναι να κάνεις τον εαυτό σου τον σπουδαιότερο, τον πιο θαυμάσιο, τον πιο αξιαγάπητο άνθρωπο του κόσμου, γιατί αυτό θα δώσεις στα παιδιά σου και σε όλους όσους συναντάς.

Πιστεύω ότι ελέγχεις το πεπρωμένο σου, ότι μπορείς να γίνεις αυτό που θέλεις. Μπορείς να σταματήσεις και να πεις,«Όχι, δε θα το κάνω πια. Δε θα ξαναφερθώ έτσι. Είμαι μόνος και χρειάζομαι γύρω μου ανθρώπους. Ίσως να πρέπει να αλλάξω τον τρόπο που φέρομαι». Και μετά άρχισε να το κάνεις— θεληματικά. Δοκίμασέ το. Έκανα ένα ενδιαφέρον πείραμα με μια ομάδα φοιτητών στο μάθημα της ψυχογλωσσολογίας. Τους έβαλα να φτιάξουν δυο σειρές λέξεων. Στη μια μεριά βάλαμε λέξεις που τις ονομάσαμε«γρουσούζικες» λέξεις, όπως«μίσος», «απελπισία», «όχι». Φτιάξαμε ένα λεξιλόγιο με λέξεις γρουσούζικες, όλες τις πραγματικά κακές λέξεις. Από την άλλη μεριά φτιάξαμε ένα άλλο λεξιλόγιο και βάλαμε λέξεις θετικές, όπως τη λέξη«αγάπη». Αποφασίσαμε ότι αυτές θα ήταν οι λέξεις που θα χρησιμοποιούσαμε για να μιλήσουμε για τους άλλους, για να σκεφτούμε και να μιλήσουμε για τον εαυτό μας και τον κόσμο. Ξεκινήσαμε τη διαδικασία αυτή κι άρχισαν να συμβαίνουν φανταστικά πράγματα— στον τρόπο που νιώθαμε, στον τρόπο που κάναμε τους άλλους να νιώθουν και τις αλληλοεπιδράσεις μεταξύ μας. Όλα αυτά έγιναν μόνο και μόνο επειδή χρησιμοποιήσαμε θετικές λέξεις!

Δεν υπάρχει οικογένεια που να μην έχει τα στραβά της. Δεν υπάρχει οικογένεια χωρίς φόβο ή χωρίς προκατάληψη. Ας ρίξουμε μια ματιά στην ονομαζόμενη φυσιολογική οικογένεια με όλα τα προβλήματά της και ας δούμε τι συμβαίνει όταν γεννιέται ένα παιδί που είναι διαφορετικό, προβληματικό, ανάπηρο. Περίεργα πράγματα συμβαίνουν από την αρχή. Έχει ξεκινήσει μια καταπλητική έρευνα πάνω σ' αυτό και πεθαίνω από ανυπομονησία να δω τα τελικά αποτελέσματα. Στο Ιατρικό Κέντρο της UCLA, όταν γεννιέται ένα μειονεκτικό παιδί, στέλνεται αμέσως δίπλα του ένας σύμβουλος— όχι την άλλη εβδομάδα ή τον άλλο χρόνο, αλλά αμέσως— για να μιλήσει με τους γονείς, να τους πει να μη φοβούνται, να τους πει ότι υπάρχουν δυνατότητες εκπαίδευσης, να τους δώσει ελπίδες, να ζωντανέψει τη σπίθα που πάει να σβήσει, αυτή την εύθραυστη ισορροπία που δημιουργείται όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Ζούμε σ' ένα πολιτισμό που υπογραμμίζει πάντα την τελειότητα. Μεγαλώσαμε στο σχολείο της Ντόρις Νταίη και του Ροκ Χάτσον. Το Χόλιγουντ διαμόρφωσε την αντίληψή μας για το ωραίο και το καλό κι αυτό που με τρομάζει πιο πολύ είναι ότι το Χόλιγουντ διαμόρφωσε και την ιδέα μας για την αγάπη. Έτσι έγινε πράγματι και ο κόσμος περνάει τη ζωή του πιστεύοντας, ότι αγάπη είναι το να κυνηγάς ένα θηλυκό επί έξι μπομπίνες. Όλοι τα'χετε δει αυτά— ο Ροκ πάντα κυνηγάει την Ντόρις και η Ντόρις τρέχει συνεχώς μακριά προστατεύοντας κάτι με φοβερές στριγκλιές— ποτέ μου δεν κατάλαβα τι. Τελικά στην τελευταία μπομπίνα αυτός την πιάνει και τη σηκώνει στην αγκαλιά του και την κουβαλάει μέσα στο σπίτι. Και η οθόνη γράφει: τέλος. Και, φίλε μου, έτσι πραγματικά είναι! Αυτό που θα'θελα να δω είναι τι γίνεται μετά το«τέλος», γιατί είμαι σίγουρος πως μια γυναίκα που τρέχει να ξεφύγει επί έξι μπομπίνες πρέπει να'ναι ψυχρή κι αν κάποιος άντρας είναι τόσο τρελός που να επιμένει να την κυνηγάει, πρέπει να είναι ανίκανος.

Σ' αυτή τη μελέτη της UCL A μετράνε το χρόνο, μετράνε τα λεπτά. Για παράδειγμα, μετράνε πόσον καιρό κάνουν, όταν γεννιέται ένα«φυσιολογικό» παιδί, να το πάνε στη μητέρα του. Διαπίστωσαν ότι με τα προβληματικά παιδιά περνάει ένα σημαντικά μεγαλύτερο διάστημα. Καμιά από τις νοσοκόμες δε θέλει να πάει το παιδί μέσα. Όταν γεννιέται ένα γερό μωράκι, μπαίνουν μέσα στο δωμάτιο λέγοντας,«Κοιτάξτε τι σας φέρνουμε, κ. Τζόουνς» κι όλοι είναι πανευτυχείς. Όταν γεννιέται όμως ένα μειονεκτικό παιδί, μια σκιά πέφτει σ' ολόκληρο το μαιευτήριο. Τι λέει αυτή η στάση στη μητέρα του παιδιού, πριν ακόμη το δει; Της λέει ότι την απορρίπτουν, ότι κάτι δεν πάει καλά. Ποια μητέρα, μόλις βρέθηκε μόνη με το χαρούμενο μικρό μπόγο της, δε βιάστηκε ν' ανοίξει την κουβέρτα και να μετρήσει τα δάχτυλα του μωρού της; Οι μητέρες το έχουν εκφράσει πολύ ξεκάθαρα, ότι η γέννηση είναι ένα δώρο.«Χαρίζω κάτι στον κόσμο, χαρίζω κάτι στον άντρα μου, στην οικογένειά μου». Από την αρχή λοιπόν υπάρχει φόβος.«Τι έχει αυτό το παιδί;» Υπάρχει ενοχή.«Φταίω εγώ;» Είμαστε άνθρωποι.

Αυτή η ιδέα της τελειότητας με τρομάζει. Φοβόμαστε πια να κάνουμε ο,τιδήποτε, επειδή δεν μπορούμε να το κάνουμε τέλεια. Ο Μάσλοου λέει πως υπάρχουν θαυμάσιες κορυφαίες εμπειρίες που θα'πρεπε να τις δοκιμάζουμε όλοι μας, όπως όταν φτιάχνει κανείς ένα κεραμικό βάζο ή όταν ζωγραφίζει ένα πίνακα και τον βάζει μπροστά του λέγοντας:«Είναι προέκταση του εαυτού μου». Υπάρχει μια άλλη υπαρξιστική θεωρία που λέει:«Πιστεύω πως υπάρχω γιατί έκανα κάτι. Δημιούργησα κάτι κι επομένως υπάρχω». Κι όμως αποφεύγουμε να το κάνουμε αυτό, γιατί φοβόμαστε ότι δε θα είναι καλό, ότι δε θα το επιδοκιμάσουν. Αν νιώθεις την επιθυμία να μουντζουρώσεις ένα τοίχο με μελάνι, γιατί δεν το κάνεις; Αυτή είναι η διάθεσή σου κι αυτό είναι το σημείο που βρίσκεσαι αυτή τη στιγμή. Γιατί να ντρέπεσαι; Πες:«Αυτό βγήκε από μένα, είναι δημιούργημά μου, το έκανα εγώ και είναι καλό». Όλοι όμως φοβόμαστε, γιατί θέλουμε να είναι τέλεια τα πράγματα. Θέλουμε τα παιδιά μας να είναι τέλεια.

Αντλώντας από τις προσωπικές μου εμπειρίες— το μόνο που μπορώ να κάνω— θυμάμαι το μάθημα της γυμναστικής στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Αν υπάρχει κανένας γυμναστής ανάμεσά σας, ελπίζω να μ' ακούει καλά. Ό,τι και να πω δε θα το πάρω πίσω γιατί είναι αλήθεια. Θυμάμαι το αγώνα για την τελειότητα. Η γυμναστική θα'πρεπε να'ναι ένα μάθημα όπου ο καθένας έχει τις δικές του ευκαιρίες. Αν δεν μπορείς να ρίχνεις καλές μπαλιές, μπορείς να μάθεις να ρίχνεις όσο καλύτερα μπορείς. Δεν ήταν έτσι όμως τα πράγματα— εμείς δε στοχεύαμε παρά στην τελειότητα. Υπήρχαν λοιπόν πάντα μπροστά κάτι ψηλοί γεροδεμένοι και ήταν τα αστέρια. Κι από την άλλη μεριά υπήρχα εγώ, πετσί και κόκαλο, με το σκόρδο τυλιγμένο στο λαιμό μου και το κακοφορεμένο σορτσάκι και τα αδύνατα πόδια μου. Και στεκόμουνα στη σειρά περιμένοντας να με διαλέξουν, πεθαίνοντας λίγο‐λίγο κάθε μέρα. Θυμόσαστε πώς μας έβαζαν όλους στη σειρά κι έρχονταν τ' αστέρια και στέκονταν μπροστά με φουσκωμένο το στέρνο κι έλεγαν, «Διαλέγω εσένα» και
«Διαλέγω εσένα», κι εσύ έβλεπες τη σειρά ν'αραιώνει, ενώ εσύ βρισκόσουνα ακόμη εκεί.

Τελικά μένατε μόνο δύο, άλλος ένας μικροκαμωμένος κι εσύ. Και τότε έλεγαν,«Εντάξει, θα πάρω τον Μπουσκάλια» «ή θα πάρω το Ιταλάκι», κι έβγαινες από τη γραμμή πεθαμένος από ντροπή γιατί δεν ταίριαζες με την αθλητική εικόνα, δεν ταίριαζες με την εικόνα της τελειότητας που επιζητούσες. Αυτό ισχύει για τα πάντα. Στο σχολείο σήμερα υπάρχει ένας φοιτητής που είναι γυμναστής. Παραλίγο θα λάβαινε μέρος στους Ολυμπιακούς πέρσι. Έχει μια παραμόρφωση στο πόδι. Από κάθε άλλη άποψη είναι όσο πιο τέλειος μπορείτε να φανταστείτε, έχει ένα σώμα που θα το ζήλευε ο καθένας, ένα ωραίο μυαλό, καταπληκτικά μαλλιά και μάτια που αστράφτουν. Αλλά για τον εαυτό του δεν είναι ένα ωραίο αγόρι— είναι ένας κουτσός. Κάποιος βρέθηκε να του κληροδοτήσει αυτό το ελάττωμα και τώρα το μόνο που ακούει όταν περπατάει στο δρόμο είναι το χτύπημα του ποδιού του, ακόμη κι αν κανένας άλλος δεν το παρατηρεί. Αυτός όμως το βλέπει και ταυτίζεται μ' αυτό. Καταλαβαίνετε λοιπόν γιατί αυτή η ιδέα της τελειότητας με παγώνει.

Μόλις γεννηθεί αυτό το παιδί που δεν είναι τέλειο ή μόλις το ανακαλύψει η οικογένεια, ένα σωρό πράγματα έρχονται στην επιφάνεια. Η απώλεια της ιδανικής εικόνας, οι φόβοι για το μέλλον. Τι το περιμένει αυτό το παιδί; Θα μπορέσει να βρει δουλειά, θα μπορέσει να μάθει κάτι, θα μάθει να διαβάζει; Όλοι αυτοί οι φόβοι είναι πραγματικοί. Ενοχή:«Τι έκανα λάθος
— σε τι φταίω εγώ — μήπως ήταν η διατροφή — μήπως δε φρόντισα τον εαυτό μου;»
Απόγνωση και το κεντρικό ερώτημα:Τι να κάνω τώρα;

Δούλεψα συμβουλευτικά επί έξι χρόνια με γονείς μειονεκτικών παιδιών κι αυτό που άκουγα ξανά και ξανά και ξανά απ' αυτούς τους πελαγωμένους ανθρώπους ήταν πόσους ειδικούς είχαν πάει να δουν. Πήγαιναν στον ένα και μετά στον άλλο και στον άλλο και ποτέ δε μάζευαν τις απαραίτητες πληροφορίες για το παιδί τους. Είναι φοβερό αυτό. Κανείς στον κόσμο δε θα έχει ποτέ καλύτερη επαφή με το παιδί από τους γονείς του. Αυτοί είναι εκείνοι που πρέπει να ξέρουν τα πιο πολλά. Υπάρχει όμως ένα είδος καλά φυλαγμένου μυστικού μεταξύ των ειδικών:«Δεν πρέπει να καταλάβουν. Ξέρω τι έχει ο Τζόνυ, αλλά ας μην το πούμε στη μαμά του». Πώς να το κάνουμε όμως, η μαμά του είναι αυτή που θα φροντίσει τον Τζόνυ κι είναι προτιμότερο να τον φροντίσει καλά παρά άσχημα. Είναι καιρός να το αναγνωρίσουμε αυτό και ν' αποφασίσουμε να λέμε την αλήθεια στους γονείς. Η δική μου άποψη για τη συμβουλευτική είναι: εντάξει, ας μη μιλήσουμε αλλά ας τους δείξουμε. Ας έχουμε ένα δωμάτιο με ένα καθρέφτη ‐ τζάμι όπου η μαμά να μπορεί να κάθεται και να κοιτάζει τι κάνει ο δάσκαλος με το παιδί και μετά ο δάσκαλος να έρθει από την άλλη μεριά και να πει,«Να, αυτό κάνω, έτσι ενισχύω το τάδε. Αν θέλεις, μπορείς να το συνεχίσεις αυτό στο σπίτι». Μια δουλειά ομάδας— μόνο έτσι μπορεί να γίνει κάτι. Όχι πια μυστήρια. Δουλεύουμε μαζί προς όφελος του Τζόνυ. Ο Τζόνυ μας χρειάζεται όλους, ας το κάνουμε λοιπόν μαζί. Όχι αυτή η αίσθηση της ανήμπορης απόγνωσης κάθε φορά. Ο δόκτωρ Α είπε αυτό, ο νευρολόγος Β είπε το άλλο, ο δάσκαλος Γ είπε το τρίτο.

Ξέρω πολλές μητέρες που άκουσαν να τους λένε,«Αφήστε το παιδί, θα το ξεπεράσει μόνο του, θα γίνει εντάξει, ανησυχείτε υπερβολικά, κ. Τζόουνς». Μα, προς Θεού, κανείς δεν ξέρει το παιδί όπως το ξέρει η κ. Τζόουνς! «Πέφτει συχνά, δεν έχει συντονισμό, δε φέρεται σαν τα άλλα παιδιά, κάτι δεν πάει καλά, βοηθήστε με». Κι εμείς τη στέλνουμε μπαλάκι από τον ένα στον άλλον. Δεν ξέρω πόσοι από σας έχετε διαβάσει το βιβλίο της Περλ Μπακ για το κοριτσάκι της, είναι όμως ένα πολύ‐πολύ σημαντικό βιβλίο και θα'πρεπε να το διαβάσει κάθε παιδαγωγός. Είναι η περίπτωση μιας μορφωμένης, ευαίσθητης γυναίκας που πήγε το παιδί της σε εκατό διαφορετικούς ανθρώπους. Ταξίδεψε σ' ολόκληρο τον κόσμο γυρεύοντας βοήθεια, ώσπου κάποιος αποφάσισε να της μιλήσεις ξεκάθαρα:«Κοίτα να δεις, Περλ, γλυκιά μου, το παιδί σου είναι διανοητικά καθυστερημένο, αλλά ας προσπαθήσουμε να κάνουμε ό,τι μπορούμε γι' αυτή. Ας προσπαθήσουμε να τη βοηθήσουμε να μάθει ό,τι μπορεί, πάψε όμως να πιστεύεις ότι θα γίνει μεγαλοφυία. Ξέχασέ τα όλα αυτά κι έλα να δουλέψουμε και να κάνουμε ό,τι το καλύτερο μπορούμε γι' αυτό το παιδί. Δε θα της βάλουμε όρια. Δε θα πούμε ότι δεν μπορεί να μάθει— όλα αυτά είναι ανοησίες. Ας βάλουμε όμως όλη μας τη δύναμη για να κάνουμε το καλύτερο κι ας πάψουμε να γυρίζουμε τον κόσμο». Εκείνη απάντησε τότε«εντάξει» κι από τη στιγμή εκείνη άρχισε να προσπαθεί. Κάποιος όμως πρέπει να εξηγήσει με ειλικρίνεια στους γονείς.

Πέρα από τα προβλήματα και τις δυσκολίες της συνηθισμένης«φυσιολογικής» οικογένειας, η οικογένεια που έχει ένα ανάπηρο παιδί έχει να αντιμετωπίσει αμέτρητα άλλα προβλήματα. Αυτό το διαπίστωσα δραματικά πέρσι, όταν μια μητέρα μου είπε:«Έχω ένα παιδί με σοβαρή εγκεφαλική παράλυση. Το ξέρετε ότι δεν έχω λείψει ούτε πέντε λεπτά από το σπίτι από τη μέρα που γεννήθηκε; Όπου και να πάω, πρέπει να το παίρνω μαζί μου. Δεν μπορώ να βρω μπέιμπι σίτερ να το κρατήσει, όλες το φοβούνται». Ζωή είναι αυτή; Οι γονείς είναι κι αυτοί άνθρωποι και έχουν ανάγκη να βγαίνουν. Μερικές φορές το ξεχνάμε αυτό. Διηγόμουνα αυτή την ιστορία στους μαθητές μου και μ' είχε πιάσει κάτι σαν τρέλα. Κοπάναγα τον πίνακα και φώναζα κι ένας από τους μαθητές μου είπε: «Γιατί να μην ξεκινήσουμε μια ομάδα μπέιμπι‐σίτινγκ;» Κι έτσι άρχισαν να κάνουν δωρεάν μπέιμπι σίτινγκ για γονείς με μειονεκτικά παιδιά. Οι μαθητές δε φοβόντουσαν τα παιδιά κι έτσι πήγαιναν και τους έκαναν παρέα δίνοντας την ευκαιρία στους γονείς να πάνε σ' ένα εστιατόριο για να θυμηθούν κι αυτοί πως είναι άνθρωποι και να βγουν και να μείνουν μόνοι για λίγο. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί έρχεται πάντα η μέρα που όλα τα παιδιά έχουν φύγει και η μαμά θα καθήσει δίπλα στον μπαμπά και θα κοιτάξουν ο ένας τον άλλο και πολύ φοβάμαι ότι θα αναγκαστούν να πουν: «Ποιος στην οργή είσαι εσύ;» Τόσο απασχολημένη ήταν με τα δικά της, τόσο απασχολημένος ήταν με τα δικά του.

Δεν είναι περίεργο, ύστερα απ' όλα αυτά, που οι γονείς φωνάζουν βοήθεια. Τώρα, όποιος θέλει να βοηθήσει έναν άλλο άνθρωπο—και δεν έχει σημασία ποιος είναι αυτός— πρέπει να θυμάται κάποια βασικά πράγματα. Πρώτα απ' όλα πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι ο άνθρωπος δεν είναι αντικείμενο και να πάψουμε να μεταχειριζόμαστε τους ανθρώπους σαν να είναι αντικείμενα. Είμαστε ευάλωτοι, είμαστε εύθραυστοι, είμαστε αδύναμοι, εύκολα τρομάζουμε. Είναι τόσο εύκολο, έτσι εύθραυστοι που είμαστε, να ανοίξουμε μια τρύπα στον άλλο και να τον κάνουμε να υποφέρει. Είναι όμως σχεδόν εξίσου εύκολο να κλείσουμε την τρύπα με το ίδιο δάχτυλο που την άνοιξε. Εξαρτάται από ποια πλευρά του ατόμου είσαι. Ο άνθρωπος είναι κάτι το απίστευτο. Είναι φοβεροί οι μηχανισμοί άμυνας που χτίζουμε για να προστατέψουμε τον εαυτό μας. Το σύμπτωμα που, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, λέει στον παραφορτωμένο επιχειρηματία που νιώθει το έλκος του να θεριεύει:
«Ηρέμησε,φίλε». Το σύμπτωμα που, όταν φτάνεις να έχεις τόσο άγχος που να μη μπορείς να μιλήσεις στους άλλους, σε προειδοποιεί:«Πρόσεχε, φίλε, το παρακάνεις. Κάθησε κάτω από μια μηλιά». Έχω ακούσει τους πιο απίθανους μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι κι αλίμονό σου, αν θέλεις να βοηθήσεις κάποιον, αν πεις: «Έλα, σύνελθε. Ξέρεις πως δεν είναι έτσι». Θυμάμαι μια μητέρα που κάθησε στην καρέκλα απέναντί μου και μου είπε με απόλυτη σοβαρότητα: «Τώρα επιτέλους καταλαβαίνω. Τώρα συνειδητοποίησα γιατί έχω ένα διαφορετικό παιδί και γιατί είμαι αναγκασμένη να κάθομαι μέσα και γιατί ο άντρας μου κι εγώ δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε μαζί και γιατί συμβαίνουν όλα τα άλλα πράγματα. Είναι γιατί ο Θεός με διάλεξε ανάμεσα σ' όλους τους άλλους ανθρώπους, γιατί ήξερε πως θα φρόντιζα αυτό το παιδί». Αυτός κι αν είναι μηχανισμός άμυνας! Και θα'σουν πολύ ανάξιος άνθρωπος, αν της έλεγες:«Ελάτε τώρα, κ. Τζόουνς, μη λέτε τέτοια».

Μερικές φορές βρίσκουμε κάποιο στήριγμα—ο Άλμπυ το ονομάζει αυτό ευαίσθητη ισορροπία και μ' αρέσει ο όρος— άλλοτε απλώς ισορροπούμε επικίνδυνα και δε θα'πρεπε κανείς να θεωρεί τον εαυτό του τόσο πανίσχυρο, ώστε να τολμήσει να ταράξει την ισορροπία, να γκρεμίσει ένα μηχανισμό άμυνας. Θυμάμαι κάποτε ένα ψυχολόγο που έλεγε σε μια μητέρα:«Πρέπει να δεχτείτε τη μειονεκτικότητα του παιδιού σας. Πρέπει». Κι αυτή του απάντησε:«Και γιατί πρέπει, να πάρει η οργή;» Αυτή είναι η καλύτερη απάντηση που έχω ακούσει. Τι σημαίνει«πρέπει»; Ο άνθρωπος δεν είναι αντικείμενο, είναι ένα θαύμα και πρέπει να το αντιμετωπίζουμε με προσοχή.

Το δεύτερο πράγμα είναι, ότι ο άνθρωπος είναι ικανός για αλλαγή κι αν δεν το πιστεύετε αυτό, έχετε διαλέξει λάθος επάγγελμα. Κάθε μέρα θα'πρεπε να βλέπετε τον κόσμο μ' ένα νέο προσωπικό τρόπο. Το δέντρο έξω από το σπίτι σας δεν είναι ποτέ το ίδιο— κοτάξτε το λοιπόν! Ποτέ από καταβολής κόσμου δεν έγιναν δυο ίδια ηλιοβασιλέματα— κοιτάξτε τα λοιπόν! Όλα ακολουθούν μια διαδικασία μεταβολής, όπως κι εσείς οι ίδιοι. Τις προάλλες βρισκόμουνα σε μια παραλία με μερικούς μαθητές μου και κάποιος έπιασε ένα παλιό ξεραμένο αστερία και τον ξανάβαλε με μεγάλη προσοχή στο νερό.«Έχει απλώς στεγνώσει», είπε, «όταν απορροφήσει και πάλι υγρασία, θα ξαναζωντανέψει». Και μετά, αφού σκέφτηκε λίγο, γύρισε σε μένα και μου είπε:«Ξέρεις, Λεό, ίσως αυτή είναι ολόκληρη η διαδικασία του συνεχούς γίγνεσθαι, ίσως να φτάνουμε σ' ένα σημείο που στεγνώνουμε και χρειαζόμαστε λίγη υγρασία για να ξαναρχίσουμε». Κι εγώ σηκώθηκα από την άμμο ενθουσιασμένος και είπα«Μπράβο»! Ίσως αυτό να είναι όλο κι όλο. Επένδυση στη ζωή σημαίνει επένδυση στην αλλαγή και δε με απασχολεί ο θάνατος, γιατί με απορροφά η ορμή της ζωής! Ας τα βγάλει πέρα μόνος του ο θάνατος! Μην πιστέψετε ποτέ ότι θα βρείτε την ηρεμία— η ζωή δεν είναι έτσι. Όταν αλλάζει κανείς συνεχώς πρέπει να συνεχίσει να προσαρμόζεται στις αλλαγές, πράγμα που σημαίνει ότι θα συναντάει συνεχώς καινούργια εμπόδια. Αυτή είναι η χαρά της ζωής. Κι όταν πια μπαρκάρεις στο ταξίδι του γίγνεσθαι, δεν μπορείς να σταματήσεις με τίποτε. Είσαι καταδικασμένος! Σ' έχει πάρει η φόρα! Τι φανταστικό ταξίδι όμως! Η κάθε μέρα είναι καινούργια. Το κάθε λουλούδι είναι καινούργιο. Το κάθε πρόσωπο είναι καινούργιο. Το καθετί στον κόσμο είναι καινούργιο, το κάθε πρωινό της ζωής σου. Πάψε να το βλέπεις σαν αγγαρεία. Στην Ιαπωνία το χύσιμο του νερού είναι μια τελετή. Καθόμαστε σε μια καλύβα όταν γινόταν η τελετή του τσαγιού και ο οικοδεσπότης μας πήρε μια κουτάλα νερό και το έχυσε στην τσαγιέρα κι όλοι προσέχαμε ν' ακούσουμε. Ο ήχος του νερού στην τσαγιέρα ήταν σχεδόν ανυπόφορα συναρπαστικός. Σκέφτομαι πόσοι άνθρωποι την ημέρα ανοίγουν το ντους και τη βρύση του νεροχύτη και ποτέ δεν ακούν το νερό. Πότε άκουσες το νερό να τρέχει για τελευταία φορά; Είναι τόσο ωραίο! Απόψε που θα γυρίσεις σπίτι, άνοιξε τη βρύση και άκουσέ το να τρέχει.

Ο Χέμπερτ Όττο λέει:«Η αλλαγή και η ωρίμανση συμβαίνουν όταν ένας άνθρωπος έχει διακινδυνεύσει τον εαυτό του, όταν τολμά να πειραματίζεται με την ίδια τη ζωή του».
Δεν είναι απίθανο αυτό; Ένας άνθρωπος διακινδύνευσε την ύπαρξή του και τόλμησε να πειραματιστεί με την ίδια του τη ζωή, δείχνοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Αυτός ο πειραματισμός πάνω στην ίδια σου τη ζωή είναι κάτι συναρπαστικό, γεμάτο χαρά, γεμάτο ευτυχία και έξαρση, έχει όμως και μια πλευρά ανησυχαστική. Μας τρομάζει γιατί μας ξανοίγει στο άγνωστο, ενώ έχουμε συνηθίσει στο βόλεμα. Μπορείς να ξαπλώσεις πίσω και να πεις:«Είμαι ευχαριστημένος όπως είμαι, έχω μια καλή δουλειά, ένα αυτοκίνητο», αν όμως αποφασίσεις ν' αλλάξεις, δεν μπορεί πια να είναι αυτές οι αξίες σου— γι' αυτό πρέπει ν' αποτινάξεις το βόλεμα. Έχω την έντονη αίσθηση ότι το αντίθετο της αγάπης δεν είναι το μίσος, αλλά η απάθεια. Είναι το να μη δίνεις δεκάρα. Όταν κάποιος μισεί, πρέπει να νιώθει κάτι για μένα, αλλιώς δε θα μπορούσε να μισήσει. Υπάρχει επομένως ένας τρόπος να επικοινωνήσω μαζί του. Αλλά αν κάποιος δε με βλέπει καν, είμαι ανίσχυρος— δεν έχω κανένα τρόπο να τον αγγίξω.
Αν δε σ' αρέσει το σκηνικό μέσα στο οποίο ζεις, αν νιώθεις δυστυχία, μοναξιά, αν δε συμβαίνει τίποτε στη ζωή σου, άλλαξε το σκηνικό. Ζωγράφισε ένα καινούργιο φόντο. Μάζεψε γύρω σου καινούργιους ηθοποιούς. Γράψε ένα καινούργιο έργο— κι αν δεν είναι καλό, κατέβα από τη σκηνή και γράψε άλλο. Υπάρχουν εκατομμύρια έργα, όσα κι οι άνθρωποι.

Βέβαια ο άνθρωπος χρειάζεται έναν οδηγό. Ο δάσκαλος— όπως κι ο γονιός— είναι τέτοιος οδηγός. Μ' αρέσει να με ονομάζουν παιδαγωγό. Δε μ' αρέσει να με λένε καθηγητή. Ο καθηγητής θυμίζει την έδρα κι από έδρες έχουμε πήξει. Η παιδαγωγική βγαίνει από το ρήμα«άγω», που σημαίνει οδηγώ, διευθύνω, κι αυτό θα'πρεπε να κάνουμε. Υπάρχει ένα τραπέζι γεμάτο θαύματα. Η αγωγή είναι ο τρόπος να οδηγήσεις τους ανθρώπους σ' αυτό. Μπορείς να διακοσμήσεις το τραπέζι, μπορείς να βάλεις πάνω του όλα τα φαγητά του κόσμου, μα δεν μπορείς να αναγκάσεις κανέναν να φάει. Ο Καρλ Ρότζερς λέει,«Κανείς δε δίδαξε ποτέ τίποτε σε κανέναν», κι αυτό είναι αλήθεια— μόνο τον εαυτό μας διδάσκουμε. Ο δάσκαλος που νομίζει ότι έχει όλες τις απαντήσεις είναι ο πιο μεγάλος ηλίθιος του κόσμου! Τι θαυμάσιο πράγμα ν' ακούς ένα παιδί να βάζει ένα ερώτημα πραγματικά έξυπνο και ν' απαντάει ο δάσκαλος:«Μπράβο! Δεν την ξέρω την απάντηση, αλλά πάμε να την βρούμε μαζί». Ίσως είναι αυτός ο τρόπος να πεις στον άλλο,«Η μάθηση είναι συναρπαστική. Δε χρειάζεται να ξέρεις τα πάντα. Θα οδηγήσουμε ο ένας τον άλλο».

Έχω και μια άλλη θεωρία. Τα ψυχιατρικά μας ιδρύματα γεμίζουν όλο και περισσότερο. Ήμουνα στην Πρόληψη Αυτοκτονιών στο Λος Άντζελες και το τηλέφωνό μου δε σταματούσε να χτυπάει μέρα και νύχτα, πράγμα που σημαίνει ότι κάτι πάει στραβά. Έχουμε μπαρκάρει σε λάθος πλοίο και νομίζω πως ένας από τους λόγους είναι αυτή η ιδέα μας ότι«Θα σε αγαπήσω αν». Αν ο καθένας μας είχε έστω και ένα πρόσωπο στη ζωή του που να του έλεγε,
«Θα σε αγαπάω ο,τιδήποτε κι αν γίνει. Θα σ' αγαπάω ακόμη κι αν είσαι ηλίθιος, αν πέσεις και σπάσεις τα μούτρα σου, αν τα κάνεις θάλασσα, αν κάνεις λάθη, αν φέρεσαι σαν άνθρωπος— εγώ θα σ' αγαπώ ό,τι κι αν γίνει», τότε δε θα καταλήγαμε στα ψυχιατρεία. Αυτό υποτίθεται πως θα'πρεπε να είναι ο γάμος. Είναι όμως; Αυτό θα'πρεπε να είναι η οικογένεια. Είναι όμως; Φυσικά η κοινωνία δεν μπορεί να το πει αυτό. Έχει πολύ μεγάλες ευθύνες απέναντι σε πάρα πολλούς. Αλλά να υπήρχε ένας μόνο άνθρωπος στη ζωή σου που να μπορείς να του φωνάξεις. Μ' αρέσει ο ορισμός της οικογένειας από τον Ρόμπερτ Φροστ:«Το σπιτικό σου είναι το μέρος που, όταν πας εκεί, είναι υποχρεωμένοι να σε μπάσουν μέσα». Αυτό θα'πρεπε να είναι το σπιτικό, να λέει κάτι σαν«Έλα μέσα. Εντάξει, έκανες
βλακείες, αλλά δε θα σ' τις χτυπήσω. Σ' αγαπώ και θα σε πάρω όπως είσαι». Γι' αυτό το πράγμα λέω, όταν μιλάω για καθοδήγηση.

Ο άνθρωπος χρειάζεται κάποιον που να τον νοιάζεται. Έστω και ένα, φτάνει να νοιάζεται πραγματικά και δε μιλάω για μεγάλες εξάρσεις. Μιλάω για τα μικροπράγματα, για τις μικρές χειρονομίες που δείχνουν το ενδιαφέρον. Σας έχω ξαναπεί πόσο εύκολα ικανοποιούμαστε— η τρύπα βουλώνει και με ένα δάχτυλο.

Ένα άλλο πράγμα που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι η καταξίωση. Το έχουμε ανάγκη όλοι μας. Πρέπει να νιώσουμε ότι μας αναγνωρίζουν επειδή κάναμε κάτι καλό. Και κάποιος πρέπει να μας το δείξει αυτό. Πρέπει κάποιος να μας πλησιάζει κατά καιρούς και να μας χτυπάει στον ώμο και να λέει:«Πολύ καλό αυτό. Πραγματικά μου αρέσει».

Και τελικά για ν' αλλάξει ο άνθρωπος και να γίνει ο εαυτός του, πρέπει να έχει ελευθερία. Για να διδαχτείς, πρέπει να είσαι ελεύθερος. Πρέπει να βρίσκεις ανθρώπους που να ενδιαφέρονται για το δέντρο σου, όχι το δέντρο ‐ γλειφιντζούρι, και πρέπει να ενδιαφέρεσαι κι εσύ για το δικό τους δέντρο.«Δείξε μου το δέντρο σου, Τζόνυ. Δείξε μου ποιος είσαι, Τζόνυ, έτσι θα καταλάβω αυτό πού μπορώ ν' αρχίσω». Πρέπει να είμαστε ελεύθεροι για να δη μιουργήσουμε. Έζησα πρόσφατα μια απίστευτη εμπειρία. Μιλούσα σε μια παρέα από προικισμένα παιδιά σ' ένα σχολείο της Καλιφόρνιας και παραληρούσα με το γνωστό μου τρόπο, ενώ αυτά κάθονταν σαν μαγεμένα— οι κραδασμοί μεταξύ μας ήταν κάτι το απίστευτο. Μετά από την πρωινή ομιλία, η σχολή μου'κανε το γεύμα. Όταν ξαναγύρισα, τα παιδιά με περίμεναν και μου είπαν:«Ω, Δρ. Μπ., συνέβη κάτι τρομερό. Θυμόσαστε το παιδί που καθόταν ακριβώς μπροστά σας;» «Βέβαια», είπα εγώ,«και δε θα το ξεχάσω ποτέ, είχε απογειωθεί εντελώς».
«Τον απέβαλαν από το σχολείο για δύο εβδομάδες». «Γιατί;», ρώτησα εγώ. Φαίνεται ότι στη διάλεξή μου έλεγα κάποια στιγμή, ότι ο τρόπος να γνωρίσεις πραγματικά ένα πράγμα είναι μέσα από την εμπειρία. Είπα λοιπόν:«Αν θέλεις πραγματικά να γνωρίσεις ένα δέντρο πρέπει να σκαρφαλώσεις πάνω, να το αγγίξεις, να καθήσεις στα κλαδιά του, ν' ακούσεις τον άνεμο να παίζει μέσα στα φύλλα. Τότε ίσως να μπορείς να πεις πραγματικά: αυτό το δέντρο το ξέρω». Και το παιδί είχε πει:«Ναι, θα το θυμάμαι αυτό, είναι το πιο σημαντικό». Έτσι, την ώρα της μεσημεριανής διακοπής το αγόρι αυτό είδε ένα δέντρο και σκαρφάλωσε πάνω του. Όμως πέρασε από κει ο διευθυντής του, τον είδε, τον υποχρέωσε να κατεβεί και τον έδιωξε από το σχολείο.

Εγώ λοιπόν είπα:«Α, πρέπει να'γινε κάποιο λάθος. Είναι παρεξήγηση. Θα πάω να μιλήσω στον υποδιευθυντή των αγοριών». Δεν ξέρω πώς γίνεται αυτό, αλλά οι υποδιευθυντές των αγοριών είναι πάντα πρώην καθηγητές γυμναστικής. Πήγα λοιπόν στο γραφείο του και τον είδα να κάθεται με τα φουσκωτά ποντίκια του και του είπα:«Είμαι ο Δρ Μπουσκάλια». Σήκωσε τα μάτια του και είδα πως ήταν έξω φρενών.«Εσύ είσαι που γυρίζεις στο σχολείο και λες στα παιδιά να σκαρφαλώνουν στα δέντρα; Είσαι πραγματική απειλή!» «Δεν κατάλαβες καλά», άρχισα να λέω,«έγινε κάποια παρεξ...». Αυτός φώναζε:«Πραγματική απειλή! Ακούς εκεί να σκαρφαλώνουν στα δέντρα! Σαν να μην ήταν αρκετά ενοχλητικά ως τώρα!». Στάθηκε αδύνατο να συνεννοηθούμε, δεν μπορούσα να τα βγάλω πέρα μαζί του. Έτσι πήγα στο σπίτι του παιδιού που είχε τώρα δυο ολόκληρες εβδομάδες ελεύθερες να σκαρφαλώνει στα δέντρα. Μου είπε το εξής:«Νομίζω ότι το μάθημα που πήρα απ' αυτό είναι πότε ν' ανεβαίνω στα δέντρα και πότε όχι. Γιατί ζούμε σε μια κοινωνία που μας υπαγορεύει τι να κάνουμε, μας βάζει πινακίδες που λένε πότε να το κάνουμε και πότε όχι. Ναι, το ξέρω ότι έτσι είναι. Έκανα ένα λάθος κρίσης, έτσι δεν είναι;» Είχε καταλάβει, και είναι πάντα υποχρεωμένος να προσαρμοστεί στον άνθρωπο πίσω από το γραφείο— συνεχίζει όμως να σκαρφαλώνει στα δέντρα! Υπάρχουν τρόποι ν' ανταποκριθεί κανείς στις ανάγκες της κοινωνίας και υπάρχουν τρόποι να κάνει αυτό που θέλει.

Νομίζω πως οι άνθρωποι χρειάζονται στοργή. Ναι, το λέω αυτό με κάθε σοβαρότητα. Έχουμε ανάγκη να μας αγαπούν. Έχουμε ανάγκη να μας αγγίζουν, να μας ακουμπούν, χρειαζόμαστε κάποια εκδήλωση της αγάπης. Όσοι από μας δουλεύουν στην ειδική εκπαίδευση, θα έχουν υπόψη τους τις μελέτες που έκανε ο Σκιλς, την καταπληκτική δουλειά του στο ορφανοτροφείο με τα εγκαταλειμμένα παιδιά. Είχε παρατηρήσει ότι τα παιδιά που έμεναν μόνα τους στο ορφανοτροφείο γίνονταν προοδευτικά όλο και πιο απαθή, μέχρι που στο τέλος κατέληγαν να κάθονται αδιάφορα. Από την άποψη του Δ.Ν.(Δείκτη Νοημοσύνης) ήταν απόλυτα φυσιολογικά όταν μπήκαν στο ίδρυμα, όμως μετά από ενάμιση χρόνο ο Δ.Ν. τους έπεφτε απότομα ως τη βαριά καθυστέρηση. Αναρωτήθηκε λοιπόν τι συμβαίνει. Πήρε δώδεκα παιδιά από το ορφανοτροφείο—ύστερα από πολλά μπερδέματα, γιατί δεν ήθελαν να τον αφήσουν— και άφησε τα υπόλοιπα. Αυτά τα δώδεκα τα πήγε στην άλλη άκρη της πόλης σ' ένα ίδρυμα για καθυστερημένες έφηβες και έδωσε σε κάθε κοπέλα από ένα παιδί. Τα κορίτσια αυτά δεν ήταν σπίρτα από διανοητική άποψη, αλλά νοιάζονταν πραγματικά. Ξέρετε, πολλά παιδιά είναι τρομερά έξυπνα, μα δε φτάνουν πουθενά— τους λείπουν όλα τα υπόλοιπα. Κι από την άλλη, ξέρω ένα σωρό παιδιά, γερά, καλά παιδιά του μέσου όρου, που έχουν τρομερά συναισθήματα και μπορούν ν' αγγίξουν τους άλλους και γι' αυτό θα φτάσουν πολύ ψηλά. Ο Σκιλς έδωσε καθένα από αυτά τα παρατημένα παιδιά σε καθένα από τα κορίτσια, που τ' αγάπησαν πάρα πολύ και που έκλαιγαν κάθε φορά που στο τέλος της μέρας έμπαιναν τα παιδιά στο πούλμαν, γιατί δεν ήθελαν να τ' αποχωριστούν. Η μοναδική μεταβλητή ήταν το συναίσθημα, τίποτε άλλο δεν είχε αλλάξει, μόνο το γεγονός ότι κάποιος έπαιρνε το καθένα απ' αυτά τα παιδιά και το αγαπούσε κι έπαιζε μαζί του. Ο Σκιλς έγραψε πάνω σ' αυτό μια μελέτη, που θα'πρεπε να τη διαβάσετε όλοι και που λέγεται Προβάδισμα στο προβάδισμα. Σ' αυτή τη μελέτη παρακολουθεί την πορεία αυτών των δώδεκα παιδιών. Όλα ανεξαιρέτως τα παιδιά που έμειναν στο ορφανοτροφείο είναι σε ψυχωσική κατάσταση σε ψυχιατρικό ίδρυμα ή βαριά καθυστερημένα σε κρατικό ίδρυμα. Από την ομάδα όμως που ανατράφηκε από τα καθυστερημένα κορίτσια, όλα τα παιδιά εκτός από ένα τέλειωσαν το Γυμνάσιο, όλα παντρεύτηκαν, μόνο ένα πήρε διαζύγιο, και κανένα δε ζει από την κοινωνική πρόνοια, αυτοσυντηρούνται όλα. Η ανεξάρτητη μεταβλητή ήταν: κάποιος με κοίταξε, κάποιος με άγγιξε, κάποιος με ακούμπησε, κάποιος ενδιαφέρθηκε για μένα!

Το άλλο πράγμα είναι, ότι ο καθένας έχει το δικό του δρόμο. Υπάρχουν χιλιάδες δρόμοι ν' ανακαλύψεις τον εαυτό σου, να γίνεις ο εαυτός σου. Ο καθένας σας θα βρει το δικό του δρόμο. Μην αφήσετε ποτέ τους άλλους να σας επιβάλουν το δικό τους. Υπάρχει ένα καταπληκτικό βιβλίο που λέγεται Οι διδασκαλίες του Δον Χουάν και έχει γραφτεί από έναν ανθρωπολόγο που λέγεται Καστανέντα. Μιλάει για τους Ινδιάνους Γιακί που μελέτησε. Στο βιβλίο αυτό υπάρχει ένας άντρας που λέγεται Δον Χουάν, ο οποίος λέει:
Το κάθε μονοπάτι είναι ένα από εκατομμύρια μονοπάτια. Γι' αυτό πρέπει πάντα να θυμάσαι ότι ένα μονοπάτι δεν είναι παρά ένα μονοπάτι. Αν αισθάνεσαι πως δεν πρέπει να το ακολουθήσεις, δε χρειάζεται να το ακολουθήσεις κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Κάθε μονοπάτι δεν είναι παρά ένα μονοπάτι. Δεν προσβάλλεις ούτε τον εαυτό σου ούτε τους άλλους αν το παρατήσεις, αφού έτσι σου λέει η καρδιά σου να κάνεις. Όμως η απόφασή σου να μείνεις στο μονοπάτι ή να φύγεις πρέπει να είναι ελεύθερη από φόβο ή φιλοδοξία. Σε προειδοποιώ: κοίταξε καλά και προσεχτικά το κάθε μονοπάτι. Δοκίμασέ το όσες φορές το νομίζεις απαραίτητο. Μετά κάνε στον εαυτό σου και μόνο στον εαυτό σου αυτό το ερώτημα: Έχει καρδιά αυτό το μονοπάτι; Όλα τα μονοπάτια ίδια είναι. Δεν οδηγούν πουθενά. Υπάρχουν μονοπάτια που οδηγούν μέσα από το λόγγο ή μέσα στο λόγγο ή κάτω από το λόγγο. Το μόνο ερώτημα είναι αν αυτό το μονοπάτι έχει καρδιά. Αν έχει, τότε είναι καλό. Αν δεν έχει, είναι άχρηστο.

Αν θέλεις ν' αρχίσεις να βοηθάς τους άλλους, πρέπει ν' αρχίσεις να κάνεις τα παρακάτω πράγματα: Πρώτα‐πρώτα πρέπει να πάψεις να επιβάλλεις στους άλλους την προσωπικότητά σου και τα συστήματα αξιών σου, πρέπει να είσαι αληθινός και πρέπει να μάθεις να ακούς. Υπάρχουν πολλά είδη συμβόλων. Η γλώσσα των λέξεων είναι μια από τις πολλές. Συχνά κάνουμε τρομερά λάθη ανοίγοντας το στόμα μας. Είναι τόσο πιο συμπαθητικό να κοιτάς τον άλλο και να δονείσαι μαζί του. Είμαι αποφασισμένος να αποδεσμευτώ κάποτε από όλες τις ευθύνες και να μελετήσω τους ανθρώπινους κραδασμούς, γιατί είμαι σίγουρος ότι υπάρχουν, ακόμη κι αν πρόκειται μόνο για τους κραδασμούς που στέλνει αυτός ο ήχος σε σας. Όταν βρούμε αυτό το μυστικό, ίσως να βρούμε ένα τρόπο επικοινωνίας λίγο πιο εύστοχο από τις λέξεις. Νομίζω ότι το να ακούς είναι τρομερά σημαντικό κι ωστόσο όλοι τρέμουμε κι αντιπαθούμε τη σιωπή. Τα πιο όμορφα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν αν μέναμε σιωπηλοί. Αν θέλετε να συμβουλεύετε τους ανθρώπους, αν θέλετε να σας μιλάνε, μείνετε σιωπηλοί. Ύστερα από ένα λεπτό είναι έτοιμοι να πουν ο,τιδήποτε.

Πρέπει να είσαστε αληθινοί. Όχι πλαστοί. Φερθείτε φυσικά. Το πιο δύσκολο πράγμα στον κόσμο είναι να είναι κανείς κάτι που δεν είναι. Όσο φτάνετε κοντά και πιο κοντά και πιο κοντά σ'αυτό που είσαστε, δείξτε τον πραγματικό εαυτό σας και συνεχίστε πάντα έτσι. Θα δείτε πως αυτό διευκολύνει τη ζωή σας. Το πιο εύκολο πράγμα που μπορείτε να είσαστε στον κόσμο είναι ο εαυτός σας. Και το πιο δύσκολο είναι να είσαστε αυτό που θέλουν οι άλλοι. Μην τους αφήνετε να σας βάλουν σ' αυτή τη θέση. Βρέστε τον«εαυτό» σας, αυτό που είσαστε, και φερθείτε φυσικά. Έτσι θα μπορέσετε να ζήσετε απλά. Θα μπορέσετε να χρησιμοποιήσετε όλη την ενέργεια που χρειάζεται για να«κρατήσετε μακριά τα φαντάσματα», όπως το τοποθετεί ο Ρίτσαρντ Άλπερτ. Δε θα'χετε πια φαντάσματα να κρατήσετε μακριά. Δε θα χρειάζεται πια να παίζετε παιχνίδια. Σβήστε τα όλα απλώς και πείτε:«Αυτός είμαι. Πάρτε με όπως είμαι με τις αδυναμίες μου, με τις βλακείες μου κι όλα τα άλλα. Κι αν δεν μπορείτε, αφήστε με ήσυχο».

Κι ένα άλλο πράγμα: μη διατάζετε ποτέ κανέναν να κάνει κάτι. Δεν είσαστε Θεός. Δεν ξέρετε τι κρύβει ο καθένας στο κεφάλι του. Μπορείτε να καθοδηγείτε, αλλά όχι να διατάζετε. Και προσπαθήστε να επικοινωνείτε, να καταλαβαίνετε. Είναι τόσο συχνή η εικόνα του ειδικού που κάθεται πίσω από το γραφείο έχοντας καθισμένη απέναντί του μια γυναικούλα κατατρομαγμένη που σφίγγει σπασμωδικά την τσάντα της. Ο ειδικός λέει:«Ύστερα από την πλήρη διαγνωστική έρευνα του παιδιού σας διαπιστώσαμε ότι πάσχει από αναπτυξιακή δυσλεξία, οφειλόμενη σε ελαφρά εγκεφαλική δυσλειτουργία. Καταλάβατε;» Τι μπορεί να πει η μητέρα; Χαμογελάει και λέει,«Μμμ». Σαν να τη βλέπω με τα μάτια μου να γυρίζει σπίτι και ο άντρας της να τη ρωτάει:«Τι είπε λοιπόν ο ειδικός, γλυκιά μου; Εκατόν ενενήντα δολάρια μας στοίχισε». «Κοίτα, έχει κάτι σαν λεξία και φταίει κάτι στο μυαλό του». Κι αυτός ρωτάει:«Γι' αυτό πληρώσαμε εκατόν ενενήντα δολάρια;» Ξέρετε, νομίζω ότι είναι θαύμα που δεν τσακίζουν οι περισσότεροι γονείς προβληματικών παιδιών. Πρέπει λοιπόν να επικοινωνούμε.

Τελικά να θυμόσαστε πως είσαστε ομάδα. Οι επαφές σας με τον κόσμο θα είναι τόσο πιο επιτυχημένες, όσο θα είναι και η δική σας επαφή. Θα προγραμματίζετε μαζί αυτό που θα κάνετε, γιατί υπάρχει μεγαλύτερη δύναμη και επινοητικότητα στους δύο παρά στον ένα.

Μερικές φορές δε χρειάζεται παρά ένα μικρό, ασήμαντο πράγμα για να σας φέρει μαζί. Πρέπει όμως να κάνετε διάφορα πράγματα, αν θέλετε να είσαστε ομάδα: πρέπει να πείτε την αλήθεια στους γονείς, τουλάχιστον όπως τη βλέπετε τώρα, να τους τα πείτε χωρίς να κρύψετε τίποτε. Σ' αυτό το σημείο βρίσκεται ο Τζόνυ, εδώ θέλουμε να τον φτάσουμε, αυτοί είναι οι στόχοι μας. Μετά οργανώστε ένα αναλυτικό πρόγραμμα για να τους πετύχετε.
Πρώτα απ' όλα θα καθορίσετε το πού βρίσκεται ο Τζόνυ αυτή τη στιγμή. Από κει θα ξεκινήσετε τη δουλειά. Δε θα σας βοηθήσει σε τίποτε να ξέρετε πως πάσχει από ελαφρά εγκεφαλική δυσλειτουργία. Δεν μπορείτε να κάνετε τίποτε για τον εγκέφαλό του— είσαστε γονιός ή δάσκαλος. Έτσι κι αλλιώς είναι ανίατο. Μετά καθορίστε το άμεσο επόμενο βήμα, όχι αυτό που θα κάνει μετά από είκοσι χιλιάδες χρόνια, αλλά το επόμενο βήμα που θέλουμε να μπορεί να κάνει. Ο,τιδήποτε είναι αυτό— να καθήσει, να έρθει στην τάξη, να κουνήσει ένα μολύβι, να διαβάσει μια λέξη. Μετά προγραμματίστε πώς θα φτάσει εκεί.
«Αυτή είναι η δικιά σας δουλειά σαν γονιού κι αυτή είναι η δική μου σαν δασκάλου ή σαν συμβουλευτή, και θα δουλέψουμε παρέα. Εσείς θα κάνετε το δικό σας μέρος κι εγώ το δικό μου». Ύστερα θα κοιτάξετε μαζί την επιτυχία σας και θα πείτε:«Φτάσαμε στ' αλήθεια εδώ; Ναι, φτάσαμε. Τα κατάφερε. Ωραία, τώρα πού πάμε;» Και συνεχίζετε παραπέρα. Αυτό είναι το νόημα της παιδαγωγικής συμβουλευτικής, όχι το να χωθείς μέσα στην ψυχή του άλλου, προσπαθώντας να βρεις τι είδους σεξουαλικά προβλήματα έχει. Είναι μια διαδικασία βήμα‐βήμα. Αν κάνετε αυτά τα πράγματα και τα κάνετε μαζί, δεν πρόκειται ν' ακούσετε γονείς να λένε,«βοηθήστε με». Θα έχουν βοηθηθεί.

Θέλω να μοιραστώ ακόμη ένα πράγμα μαζί σας. Έχει γραφτεί από ένα θαυμάσιο άνθρωπο που λέγεται Ζίνκερ και που εργάζεται στο Μορφοψυχολογικό Ινστιτούτο του Κλήβελαντ. Το παρακάτω έχει γραφτεί σε μια μελέτη με τίτλο Κοινή γνώση και προσωπική αποκάλυψη.
Λέει: Αν ένας άνθρωπος στο δρόμο ήθελε να αναζητήσει τον εαυτό του, τι είδους καθοδηγητικές σκέψεις θα έβρισκε σχετικά με την αλλαγή της ύπαρξής του; Θα ανακάλυπτε ίσως ότι ο εγκέφαλός του δεν είναι ακόμη νεκρός, ότι το σώμα του δεν έχει αποστεωθεί ακόμη και ότι, όπου κι αν βρίσκεται τώρα, εξακολουθεί να είναι ο δημιουργός του πεπρωμένου του. Μπορεί να το αλλάξει το πεπρωμένο αυτό παίρνοντας απλώς την απόφαση της σοβαρής αλλαγής, καταπολεμώντας τις μικροαντιστάσεις του κατά της αλλαγής και το φόβο, μαθαίνοντας πιο καλά την ψυχή του, δοκιμάζοντας συμπεριφορές που ικανοποιούν την πραγματική του ανάγκη και κάνοντας αληθινές πράξεις, αντί να διανοείται γύρω απ' αυτές.

Συμφωνώ απόλυτα μ' αυτό. Ας πάψουμε να μιλάμε και ας αρχίσουμε να πράττουμε,
μαθαίνοντας να βλέπει, να ακούει, να αγγίζει και να νιώθει όπως ποτέ πριν δε χρησιμοποίησε τις αισθήσεις αυτές, δημιουργώντας κάτι με τα ίδια του τα χέρια, χωρίς να ζητάει την τελειότητα, εντοπίζοντας τους τρόπους της αυτομειωτικής συμπεριφοράς του, ακούγοντας τα λόγια που λέει στη γυναίκα του, τα παιδιά του, τους φίλους του, ακούγοντας τον εαυτό του, ακούγοντας τα λόγια και κοιτάζοντας τα μάτια αυτών που του μιλούν, μαθαίνοντας να σέβεται τη διαδικασία των ίδιων των δημιουργικών του μαχών και έχοντας εμπιστοσύνη ότι σύντομα θα τον βγάλουν κάπου. Πρέπει ωστόσο να μην ξεχνάμε πως καμιά αλλαγή δεν μπορεί να συμβεί, αν δε δουλέψουμε σκληρά κι αν δε λερώσουμε τα χέρια μας. Δεν υπάρχουν συνταγές ούτε βιβλία να τ' αποστηθίσεις για να μάθεις πώς θα γίνεις ο εαυτός σου. Ξέρω μόνον αυτό: Υπάρχω, είμαι, είμαι εδώ, γίνομαι, δημιουργώ τη ζωή μου και κανείς δεν την φτιάχνει αντί για μένα. Πρέπει ν' αντιμετωπίσω τις αδυναμίες, τα λάθη, τις παραβάσεις μου. Κανείς δεν μπορεί να υποφέρει τη μη— ύπαρξή μου όπως εγώ, αλλά αύριο είναι μια άλλη μέρα και πρέπει ν' αποφασίσω να σηκωθώ από το κρεβάτι μου και να ζήσω ξανά. Κι αν αποτύχω δε θα έχω την παρηγοριά να τα βάλω με σένα, με τη ζωή, ή με το Θεό.
Μετάφραση: Μαρίνα Λώμη

Σήμερα είμαι εδώ για να σας μιλήσω για την αγάπη και το θέμα μου είναι«Η Αγάπη στη Σχολική Τάξη»Leo Buscaglia

Να ζεις, ν' αγαπάς και να μαθαίνεις
Leo Buscaglia

Ψυχολογία καθημερινής συμπεριφοράς

Το«Να ζεις, νʹ αγαπάς και να μαθαίνεις», είναι ένα από τα καλύτερα και πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του Λεό Μπουσκάλια. Είναι ένας ολόκληρος θησαυρός και μια ατέλειωτη πηγή έμπνευσης, θάρρους και αποφασιστικότητας για όλους όσους αναζητούν μια καινούρια διάσταση στην προσωπικότητά τους και στη ζωή τους μέσα από τους δρόμους της κατανόησης και της αγάπης.

Καθηγητής της παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας, ψυχολόγος και συναρπαστικός ομιλητής, ο Μπουσκάλια σε καθηλώνει και σε μεταμορφώνει με τα βιβλία του, που όλα σχεδόν πηγάζουν από ομιλίες, διαλέξεις και ελεύθερες συζητήσεις μέσα και έξω από τις πανεπιστημιακές αίθουσες, «φωνάζει, μιμείται, γελά, δακρύζει και κλαίει», γράφει ένας σχολιαστής και συμπληρώνει:«Το να παρακολουθείς το Μπουσκάλια να μιλά είναι σαν να κουβεντιάζεις μʹ έναν παλιό φίλο πάνω σʹ ένα κοινό και ποθητό θέμα».

Ανθρωπιστικές Επιστήμες
LEO BUSCAGLIA
Living Loving and Learning
1982 by Leo Buscaglia, Inc.
Απρίλιος1988 , Εκδόσεις Γλάρος

Ο Λέο Μπουσκάλια είναι επίκουρος καθηγητής της Κοινωνικής Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Ιταλικής καταγωγής, αλλά γέννημα και θρέμμα της Καλιφόρνιας. Είναι γνωστός σε εκατομμύρια ακροατές και θεατές του σε όλη την Αμερική που τον παρακολουθούν σε αίθουσες διαλέξεων και τηλεοπτικές εκπομπές. Μέσα από τα μαθήματα διδασκαλίας του ανάπτυξε ένα ειδικό σεμινάριο πάνω στην αγάπη και μέσω αυτής στην αλλαγή της καθημερινής μας συμπεριφοράς. Κατά τη διατύπωσή του,«η αγάπη δεν είναι δρόμος, είναι συμμετοχή και μοιρασιά. Το να ζεις με τη φιλοσοφία της αγάπης είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της ζωής». Τα πιο γνωστά βιβλία του είναι: Να ζεις νʹ αγαπάς και να μαθαίνεις, Λεωφορείο9 για τον Παράδεισο, Η αγάπη, Ο δρόμος του Ταύρου, Η πτώση του φύλλου που το έλεγαν Φρεντ.

Πρόλογος

Ο Νίκος Καζαντζάκης υποστηρίζει πως ιδανικός δάσκαλος είναι εκείνος που γίνεται γέφυρα για να περάσει αντίπερα ο μαθητής του κι όταν πια του έχει διευκολύνει το πέρασμα, αφήνεται χαρούμενα να γκρεμιστεί, ενθαρρύνοντας το μαθητή του να φτιάξει δικές του γέφυρες.

Τέτοιες γέφυρες είναι οι διαλέξεις που περιλαμβάνονται σ' αυτό τον τόμο. Είναι απλώς ιδέες, έννοιες και συναισθήματα που θέλησα να μοιραστώ χαρούμενα με τους άλλους. Προσπάθησα να τις μεταδώσω γνωρίζοντας από την αρχή, ότι μπορούσε κανείς να τις δεχτεί, να ενθουσιαστεί μ' αυτές, να τις αγνοήσει ή να τις απορρίψει. Δεν είχε σημασία.
Τα πράγματα αυτά επαναλαμβάνονται εδώ γι' αυτούς που δεν τα άκουσαν την πρώτη φορά ή γι' αυτούς που θέλουν ίσως να τα ξανανιώσουν άλλη μια φορά.

Χαίρομαι που μοιράστηκα αυτές τις ιδέες. Ακόμα μ' εντυπωσιάζει το γεγονός ότι χιλιάδες άνθρωποι ενδιαφέρθηκαν να τις ακούσουν. Για μένα αντιπροσωπεύουν δέκα υπέροχα χρόνια ανάπτυξης και επαφής. Κοιτάζοντας πίσω δε μετανοιώνω για τίποτε και ξέρω πως θα'ρθουν κι άλλα χρόνια, καλύτερα και χειρότερα, γιατί είμαι αποφασισμένος να συνεχίζω να στήνω γέφυρες.
Leo Buscaglia

Εισαγωγή

Ευχαριστώ θερμά τον κ. Γουέμπστερ που καθορίζει την«εισαγωγή» σαν«προετοιμασία του εδάφους για μια ομιλία ή ένα βιβλίο». Ως τώρα είχα αρκετές φορές το ευχάριστο προνόμιο να«προετοιμάσω το έδαφος» για τον Λέο Μπουσκάλια— τόσο στο χαρτί όσο και στις ζωντανές του παρουσίες.
Σε μια προηγούμενη ευκαιρία είχα γράψει:«Είναι ένας άνθρωπος με πολύπλευρο ταλέντο
—δάσκαλος, μαθητής, συγγραφέας, αναγνώστης, ομιλητής, ακροατής». Την πρώτη θέση ωστόσο κατέχει το επάγγελμα που έχει διαλέξει- η διδασκαλία. Ο Λέο διδάσκει με φοβερό ενθουσιασμό και ειλικρίνεια και, πάνω απ' όλα, διδάσκει με παραδείγματα.«Αν θελήσετε μόνο να με ακούσετε», λέει το μήνυμά του,«θα σας δείξω πόσο πλούσια και περήφανη μπορεί να είναι η ζωή!»
Ένα τεράστιο αμφιθέατρο, ο κύκλος γύρω από τη φωτιά στο σαλόνι του ή μια απέραντη
αμμουδιά γίνονται για τον Λέο αίθουσες διδασκαλίας, όπου προσπαθεί να μορφώσει,— να
καθοδηγήσει — μαθητές κάθε ηλικίας και κάθε προέλευσης. Στο Πανεπιστήμιο της Νότιας
Καλιφόρνιας η νεολαία τον έχει ψηφίσει επανειλημμένα «Εξέχοντα δάσκαλο της χρονιάς»
—και φυσικά οι νέοι πάνταξέρουν.

Μια φορά που είχα πάει με ένα φίλο μου στο αεροδρόμιο να υποδεχτούμε τον Λέο, μας πλησίασε ένας ηλικιωμένος άνδρας τη στιγμή που ο Λέο πήγαινε να πάρει τις αποσκευές του και ρώτησε:«Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος; Καθόμουνα δίπλα του στο αεροπλάνο. Ποιος είναι;» Αφού τον πληροφόρησα με δυο λόγια, αναστέναξε και είπε:
«Το 'ξερα πως ήταν κάτι ιδιαίτερο. Φαινόταν να βαθμολογεί εργασίες σ' όλο το ταξίδι και σε
κάθε χαρτί σημείωνε "Ωραίο!" "Καταπληκτικό!" "Θαυμάσιο!" Κανείς δε μου έχει γράψει τέτοια πράγματα σε καμία από τις εργασίες μου. Θα το'θελα πολύ». Αυτό που έβλεπε ο συμπαθέστατος ηλικιωμένος ήταν ο τέλειος επαγγελματίας στην πράξη, ο δάσκαλος που τιμά την τέχνη της διδασκαλίας και που με τη σειρά του έχει την εκτίμηση των συναδέλφων και των μαθητών του.
Η ίδια αφιέρωση, το ίδιο πάθος χαρακτηρίζει και το γραφτό του έργο. Το βαθυστόχαστό του έργο πάνω στη συμβουλευτική,τα ανάπηρα παιδιά και οι γονείς τους: μια συμβουλευτική πρόκληση, έκανε ένα μαθητή του να παρατηρήσει: «Είναι η μοναδική μελέτη που μ' έκανε ποτέ να κλάψω». Αρχίζοντας με το Αγάπη το 1972 και περιλαμβάνοντας το πιο πρόσφατο Ατομικότητα το 1978, τα βιβλία του είναι αριστοτεχνικά οργανωμένα έργα πολυμάθειας, γενναιόδωρα διαποτισμένα από ζεστασιά και έξαρση— αλλά και ανυπομονησία μπροστά στο έρημο τοπίο κάθε ζωής που βιώνεται μέσα σε «σιωπηλή απελπισία».

Στα χρόνια που γνωρίζω τον Λέο ούτε κι εγώ δεν ξέρω πόσες φορές με πλησίασε κάποιος για να με ρωτήσει, «έτσι είναι πάντα, στ' αλήθεια;». Το ερώτημα είναι εύστοχο— και δύσκολο. Και βρίσκω πως η αρχική μου απάντηση σ' αυτό έχει αλλάξει. Το κατηγορηματικό και ηχηρό «Ναι!» που θα'λεγα άλλοτε, τώρα έχει γίνει ακριβέστερα:«Ναι— και όχι».

Ναι— δε χρειάζεται να βρίσκεται μπροστά σ' ένα κοινό, μικρό ή μεγάλο, για να είναι διαχυτικός και ευγενικός και αστείος και σοφός. Ναι— αυτό το ενδιαφέρον για το ανθρώπινο δυναμικό που διαισθάνεται το κοινό του είναι αληθινό. Ναι— διασκεδάζει όσο κι οποιοσδήποτε άλλος μέσα στη γεμάτη αίθουσα ή το αμφιθέατρο. Ναι— πάντα είναι ανυπόμονος απέναντι στα ναρκωμένα σώματα, μυαλά ή στόχους. Ναι— πιστεύει μ' όλη του την καρδιά ότι«είμαστε κάτι πολύ περισσότερο απ' αυτό που είμαστε». Και ναι, μια από τις πιο αγαπημένες του λέξεις είναι το ΝΑΙ! (Έχω ένα γράμμα του που το αποδεικνύει. Λέει: Αγαπητή μου Μπέτυ Λου, ναι, ναι, ναι! Με αγάπη, Λέο.)

Όμως όχι, δεν είναι«έτσι» συνέχεια, γιατί αν συνέβαινε αυτό θα ήταν απλώς ένας υπέροχος θεατρίνος— περιζήτητος, δημοφιλής και απολαυστικός, αλλά μ' ένα μονοσήμαντο μήνυμα. Η αλήθεια είναι ακριβώς αντίθετη. Το μήνυμα του Λέο, ενώ βασίζεται σε οικουμενικές αλήθειες, αλλάζει συνεχώς, διευρύνεται, παίρνει νέες διαστάσεις και βάθος και μας προτείνει καινούργιες προοπτικές.
Από πού αναβλύζει αυτή η συνεχής ανάπτυξη; Πού είναι η πηγή της; Από τους ανθρώπους
— παλιούς και νέους φίλους. Από τα βιβλία — από τους μάγους και τις μάγισσες που τα γράφουν. Από τη φύση— το πρωταρχικό παράδειγμα της αλλαγής, της ανάπτυξης και της ομορφιάς. Από τους δασκάλους του: μεγάλους μύστες των Ανατολικών πολιτισμών— από τους μαθητές του— κι από τα παιδιά. Από την υπερκόσμια μουσική! Ο Λέο είναι για μένα ένα τεράστιο στυπόχαρτο και δεν περνάει τίποτε που να μην αποτυπώνεται από το γρήγορο μάτι του, το φοβερό μυαλό του και τη γενναιόδωρη καρδιά του.

Τόσο σίγουρος είναι για την ευτυχία μιας ζωής που αγκαλιάζει την αλλαγή, που φροντίζει με κάθε τρόπο να βγάλει τους άλλους από τη βολεμένη τους απάθεια. Θυμάμαι μια συνάντηση στο Α‐τλάντικ Σίτυ, μια απ' αυτές τις βραδυνές συγκεντρώσεις που αποτελούν πια αναπόσπαστο μέρος των διαλέξεων. Απαριθμούσα περήφανα και με κάποια έπαρση, φοβάμαι, στον Λέο όλα τα σπουδαία πράγματα που είχα κάνει από την προηγούμενη συνάντησή μας. Με άκουσε υπομονετικά, μετά με κοίταξε εξεταστικά και μου είπε:«Μπέτυ Λου, πρέπει να πάψεις να κάνεις όλα αυτά τα πράγματα που ξέρεις ότι τα κάνεις πολύ καλά και να δοκιμάσεις κάτι καινούργιο». Μετά απ' αυτό γύρισα σπίτι και, αφού παραιτήθηκα απ' ό,τι έκανα, ξεκίνησα αμέσως σχεδόν μια σειρά από καινούργιες(και κάπως ανησυχητικές) περιπέτειες και διασκέδασα όσο ποτέ άλλοτε! Ρωτάτε αν ακούω αυτά που μου λέει ο Λέο; Πάντα, χωρίς εξαίρεση, και σ' όλη τη διάρκεια της φιλίας μας παρακίνησα αμέτρητες φορές και τους άλλους να κάνουν το ίδιο. Να τον ακούνε και με τ' αυτιά και με το μυαλό τους

Όχι, δεν είναι«έτσι» συνέχεια— αλλιώς θα πίστευε κανείς ότι χρειάζεται την αδιάκοπη ενίσχυση από τα πλήθη που μαζεύονται όπου και να πάει. Κανένας απ' όσους ξέρω δεν εξαφανίζεται τόσο αστραπιαία και τόσο μακριά όσο ο Λέο, όταν νιώθει ότι χρειάζεται να ανανεώσει την ενέργειά του, τη συνειδητότητα, τη ζωτική του δύναμη. Μπορεί να χαθεί για ένα βράδυ στη μοναξιά του σπιτιού του ή ένα καλοκαίρι σε μια απομονωμένη καλύβα στον ποταμό Όρεγκον ή και ένα χρόνο σ' ένα νησί με μόνη παρέα τις δικές του σκέψεις και τις σκέψεις των σοφών ανθρώπων από τους οποίους είναι πάντα πρόθυμος να διδαχτεί. Είναι ένας μοναχικός άνθρωπος, αλλά η μοναχικότητά του δεν είναι τόσο μια φυγή, μια κίνηση απομάκρυνσης, όσο μια κίνηση προς κάτι— μια εποχή αφύπνισης και ανανέωσης των αισθήσεων, μια προετοιμασία για πνευματική και νοητική ανάπτυξη και ανάταση.

Τελικά το ερώτημα«Είναι πάντα έτσι;» έχει μια ανθρώπινη ή μυθική συμπαραδήλωση. Όχι, δεν είναι μύθος— αλλά είναι άνθρωπος, ένας πολύ ανθρώπινος άνθρωπος που φορές ‐ φορές παραπατάει και παραλογίζεται όπως όλοι μας, που υποφέρει από τις γραφειοκρατικές περιπλοκές της ζωής του εικοστού αιώνα όπως όλοι μας, που ζει στιγμές προσωπικής αγωνίας όπως όλοι μας, που είναι όπως όλοι μας ικανός να θυμώσει και να γίνει απάνθρωπος. Σε αντίθεση όμως με όλους εμάς, φαίνεται να χαίρεται για την ανθρωπιά του και για τις αδυναμίες, ατέλειες και γελοιότητες που προϋποθέτει η ανθρώπινη υπόσταση.

Μίλησα για τον άνθρωπο και όχι για το περιεχόμενο του σημαντικού αυτού βιβλίου, παρά το γεγονός ότι γνωρίζω περισσότερο το δεύτερο παρά τον πρώτο. Φυσικά ξέροντας το ένα ξέρει κανείς και το άλλο, εν μέρει τουλάχιστον. Θ' αφήσω όμως τη θαυμάσια ποιότητα του περιεχομένου να μιλήσει από μόνη της και θα«προετοιμάσω το δρόμο» απλώς λέγοντας— ετοιμαστείτε να μπαρκάρετε σε μια όμορφη περιπέτεια καθώς θα περιπλανηθείτε μαζί με τον Λέο στο πανηγύρι της ζωής.

Μπέτυ Λου Κράτοβιλ

1

Η αγάπη σαν αναμορφωτής της συμπεριφοράς

Είμαι απίστευτα ενθουσιασμένος που επιτέλους με παρουσιάζει κάποιος που ξέρει να προφέρει σωστά το όνομά μου. Μ' αρέσει να μιλάω για το όνομά μου γιατί είναι ένα απ' αυτά τα όμορφα ιταλικά ονόματα που έχουν όλα τα γράμματα του αλφαβήτου. Γράφεται Μπουσκάλια και προφέρεται ανάλογα. Το καλύτερο πράγμα που του συνέβη ποτέ στο επίπεδο της προφοράς του είναι κάποτε που έκανα ένα υπεραστικό τηλεφώνημα. Το τηλέφωνο μιλούσε και η τηλεφωνήτρια μου είπε πως θα μ' έπαιρνε μόλις ελευθερωνόταν η γραμμή. Όταν με πήρε, σήκωσα το ακουστικό και μου είπε:«Μπορείτε, σας παρακαλώ, να ειδοποιήσετε το δόκτορα Μποξ Καρ ότι έχει τη γραμμή του;» «Μήπως το όνομα είναι Μπουσκάλια;», τη ρώτησα κι εκείνη μου απάντησε, «Κύριέ μου, θα μπορούσε να είναι ο,τιδήποτε».

Σήμερα είμαι εδώ για να σας μιλήσω για την αγάπη και το θέμα μου είναι«Η Αγάπη στη Σχολική Τάξη». Είσαστε τελικά πολύ θαρραλέος που με αφήνετε να έρθω εδώ και να μιλήσω για την αγάπη στη σχολική τάξη. Συνήθως μου ζητούν να καμουφλάρω κάπως το θέμα ή τουλάχιστον να προσθέσω και κάτι άλλο. Ας πούμε, «Η αγάπη, κόμμα, σαν αναμορφωτής της συμπεριφοράς». Έτσι ακούγεται πολύ επιστημονικό και δεν τρομάζει κανένα. Το ίδιο γίνεται και στο Πανεπιστήμιο, όταν πηγαίνω να κάνω το μάθημά μου περί αγάπης, οι διάφοροι συνάδελφοι χασκογελάνε και με σκουντάνε πονηρά, καθώς περπατάω στους διαδρόμους και ρωτάνε:«Τι θα γίνει, έχει κανένα εργαστήριο το Σάββατο;», τους βεβαιώνω πως δεν κάνω εργαστήρια.

Θα'θελα να σας πω μερικά πράγματα για το ξεκίνημα αυτής της ιδέας σχετικά με την αγάπη στην τάξη. Εδώ και περίπου πέντε χρόνια είχα μια συνάντηση με τον πρύτανη της Παιδαγωγικής Σχολής. Είναι ένας πολύ τυπικός άνθρωπος, καθισμένος πίσω από ένα μεγάλο κι επιβλητικό γραφείο. Μόλις είχα παρατήσει τη δουλειά μου σαν Διευθυντής της Ειδικής Εκπαίδευσης σε μία μεγάλη σχολική περιφέρεια στην Καλιφόρνια κρίνοντας, πως δεν κάνω για διοικητικός, πως ήμουνα δάσκαλος και ήθελα να ξαναγυρίσω στην τάξη. Κάθησα κι ο πρύτανης μου είπε:«Μπουσκάλια, τι θα'θελες να κάνεις σε πέντε χρόνια;». Του απάντησα αμέσως και χωρίς κανένα δισταγμό,«θα'θελα να διδάξω σε μια τάξη το μάθημα της αγάπης». Έγινε μια παύση, μια σιωπή, όπως κάνετε κι εσείς τώρα. Μετά ο πρύτανης έβηξε λίγο και μου είπε,«Και τι άλλο;».

Δυο χρόνια αργότερα δίδασκα πραγματικά μια τέτοια τάξη. Στην αρχή είχα είκοσι μαθητές. Τώρα έχω διακόσιους κι άλλοι εξακόσιοι είναι γραμμένοι στη λίστα αναμονής. Την τελευταία διδακτική περίοδο η τάξη είχε γεμίσει στα πρώτα είκοσι λεπτά μετά την έναρξη των εγγραφών. Αυτό δείχνει τι ενθουσιασμός κι ενδιαφέρον υπάρχει για το μάθημα της αγάπης.

Με εντυπωσιάζει πάντα το γεγονός ότι κάθε φορά που συνεδριάζει η Επιτροπή Εκπαιδευτικής Πολιτικής για να αποφασίσει ποιοι θα είναι οι στόχοι της αμερικανικής εκπαίδευσης, καθορίζεται σαν πρώτος σκοπός η αυτοπραγμάτωση ή η αυτοέκφραση. Κι όμως ποτέ δεν έχω συναντήσει ένα μάθημα που να ξεκινάει από το Δημοτικό και να φτάνει ως το Πανεπιστήμιο με κεντρικό θέμα π.χ. το«Ποιος είμαι» ή«Τι ήρθα να κάνω εδώ;» ή
«Ποια είναι η ευθύνη μου απέναντι στον άνθρωπο;»ή, αν θέλετε, «Αγάπη».Απ' όσο ξέρω είμαστε το μόνο σχολείο της χώρας και πιθανότατα ολόκληρου του κόσμου που προσφέρει ένα μάθημα με τίτλο«Αγάπη» και είμαι ο μοναδικός καθηγητής που είναι αρκετά τρελός, ώστε να το διδάσκει.

Σ' αυτή την τάξη δε διδάσκω. Μαθαίνω απ' αυτή. Καθόμαστε σ' ένα μεγάλο παχύ χαλί και φλυαρούμε επί δύο ώρες. Συνήθως το πράγμα συνεχίζει μέχρι το βράδυ, αλλά έτσι κι αλλιώς καθόμαστε τουλάχιστον τις δύο καθορισμένες ώρες και ανταλλάσσουμε τις γνώσεις μας βασιζόμενοι στην άποψη ότι η αγάπη είναι κάτι που μαθαίνεται. Οι ψυχολόγοι, οι κοινωνιολόγοι, οι ανθρωπολόγοι μάς διδάσκουν επί χρόνια ότι η αγάπη μαθαίνεται. Δεν είναι κάτι που συμβαίνει έτσι αυθόρμητα. Νομίζω πως, επειδή έχουμε αυτή την αυταπάτη, γι' αυτό έχουμε τόσα μπλοκαρίσματα στις ανθρώπινες σχέσεις.
Κι όμως ποιος μας μαθαίνει ν' αγαπάμε; Βασικά η κοινωνία μέσα στην οποία ζούμε και βέβαια αυτό ποικίλλει πολύ. Οι γονείς μας μας έμαθαν ν' αγαπάμε. Είναι οι πρώτοι μας δάσκαλοι, αλλά δεν είναι πάντα οι καλύτεροι. Πολλοί ζητάμε οι γονείς μας να είναι τέλειοι. Τα παιδιά πάντα απαιτούν την τελειότητα από τους γονείς τους καθώς μεγαλώνουν κι όταν διαπιστώνουν ότι τα ταλαίπωρα αυτά ανθρωπάκια δεν είναι τέλεια, απογοητεύονται κσι στεναχωριούνται και
θυμώνουν.Ίσως αυτό να σημαίνει η ενηλικίωση, να κοιτάζεις απέναντί σου αυτούς τους δύο ανθρώπους, αυτό τον άνδρα κι αυτή τη γυναίκα και να τους βλέπεις σαν συνηθισμένους ανθρώπους, σαν εσένα, με τα προβλήματα και τις προκαταλήψεις τους, με τρυφερότητα, με χαρά, με λύπη και με δάκρυα, καταλαβαίνοντας πως είναι απλώς άνθρωποι.
Το σημαντικό είναι πως αν έχουμε μάθει την αγάπη απ' αυτούς τους ανθρώπους και από την κοινωνία, μπορούμε να την ξεμάθουμε και να την ξαναμάθουμε από την αρχή: υπάρχει επομένως πολύ μεγάλη ελπίδα. Υπάρχει μεγάλη ελπίδα για όλους μας, σε κάποιο σημείο όμως θα πρέπει να μάθουμε ν' αγαπάμε.
Πιστεύω πως πολλά απ' αυτά τα πράγματα βρίσκονται μέσα μας και τίποτε απ' ό,τι θα σας πω δε θα σας φανεί εντελώς καινούργιο. Αυτό που θα δείτε είναι πως κάποιος έχει το θάρρος να σηκωθεί επάνω και να το πει και να το ελευθερώσει ίσως μ' αυτό τον τρόπο μέσα σας, ώστε να πείτε εσείς στο τέλος:«Έτσι αισθάνομαι κι εγώ, δεν είναι κακό να αισθάνομαι έτσι».

Είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά πριν από πέντε χρόνια, όταν άρχισα να μιλάω για αγάπη, είχα μεγάλη μοναξιά, θυμάμαι, κι υπήρχαν μερικοί απ' αυτό το ακροατήριο που βρίσκονταν σ' ένα άλλο ακροατήριο όταν συμμετείχα μαζί με ένα συνάδελφο από ένα άλλο Πανεπιστήμιο σε μια συζήτηση πάνω στην αναμόρφωση της συμπεριφοράς σε αντίθεση με το συναίσθημα. Αφού μίλησα και φώναξα αρκετή ώρα περί αγάπης, ο κύριος αυτός γύρισε και μου είπε: «Μπουσκάλια, είσαι εντελώς άσχετος». Νομίζω ότι έχω το περίεργο αυτό προνόμιο να είμαι ο μόνος άσχετος άνθρωπος που έχω γνωρίσει. Κι είναι θαυμάσιο! Τώρα όμως δεν έχω πια μοναξιά, γιατί είναι πολλοί οι άνθρωποι που στρέφονται προς το συναίσθημα και το μελετούν.

Μια από τις πιο κρίσιμες εξελικτικές στιγμές για μένα ήταν όταν βρήκα το βιβλίο του Λίοναρντ Ζίλμπερμαν Κρίση στην Τάξη διαβάστε το, αν δεν το'χετε διαβάσει, είναι απίθανο. Θ' αποδειχτεί ίσως ένα από τα πιο ουσιαστικά βιβλία στην παιδαγωγική. Βρίσκεται κιόλας στον κατάλογο των μπεστ σέλερ. Όποιος ενδιαφέρεται για τα παιδιά, συμπεριλαμβανομένων και των γονιών, πρέπει να διαβάσει το βιβλίο του Ζίλμπερμαν. Πρέπει να είναι προσιτό στον καθένα. Το βιβλίο αυτό είναι το αποτέλεσμα μιας τριετούς υποτροφίας Κάρνεγκι που δόθηκε στον Λίοναρντ Ζίλμπερμαν, ένα σπουδαίο κοινωνιολόγο και μεγάλο ψυχολόγο, για να διαπιστώσει σε ποια κατάσταση βρίσκεται η αμερικανική παιδεία σήμερα. Συμπεραίνει πως, δεδομένου ότι στην Αμερική η παιδεία ανήκει σε όλους, κάνουμε πολύ καλή δουλειά σ' ό,τι αφορά τη γραφή και την ανάγνωση, την αριθμητική και την ορθογραφία. Σ' αυτό είμαστε σπουδαίοι. Αποτυγχάνουμε όμως οικτρά, όταν πρόκειται να διδάξουμε στα άτομα πώς να είναι ανθρώπινα όντα. Για να το διαπιστώσει κανείς αυτό δε χρειάζεται παρά να ρίξει μια ματιά τριγύρω του. Είναι φανερό ότι ο τόνος έχει μπει σε λάθος συλλαβή.

Τον πρώτο μου χρόνο στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας(USC ) δίδασκα μια τάξη. Είναι εντυπωσιακό πράγμα— φαντάζομαι ότι το νιώθετε κι εσείς— οι δονήσεις που συλλαμβάνει κανείς από το κοινό του. Κάτι συμβαίνει ανάμεσα σε σένα και το κοινό σου, αν μιλάς σ' αυτό και όχι προς αυτό. Θα ήταν θαυμάσιο αν μπορούσαμε να έχουμε μια μικρή ομάδα να καθόμαστε μαζί και να μιλάμε αντί γι' αυτές τις μαζικές συγκεντρώσεις. Ακόμη κι έτσι όμως καταλαβαίνεις ότι υπάρχουν στο ακροατήριο κάποια πρόσωπα που ξεχωρίζουν, κάποια σώματα που δονούνται. Σε αγγίζουν και τα αγγίζεις. Κάποιες στιγμές, όταν χρειάζεσαι υποστήριξη, εστιάζεσαι σ' αυτά και δέχεσαι ένα χαμόγελο που λέει:«Συνέχισε, φίλε, τα πας περίφημα». Μετά μπορείς να κάνεις τα πάντα. Είχα λοιπόν ένα τέτοιο πρόσωπο σ' αυτή την τάξη, μια όμορφη νεαρή κοπέλα. Καθόταν πάντα στην έκτη σειρά από πίσω και κουνούσε το κεφάλι της. Όταν έλεγα κάτι, έλεγε, «Α, ναι!». Κάποιες φορές ακουγόταν να λέει,«Αυτό είναι» και μετά σημείωνε∙ κάτι κι εγώ σκεφτόμουνα,«Ωραία, επικοινωνώ πραγματικά μαζί της, κάτι όμορφο συμβαίνει ανάμεσά μας. Το πράγμα θα πάει καλά, μαθαίνει» κλπ. Μια μέρα έπαψε να έρχεται: Δεν μπορούσα να καταλάβω τι είχε συμβεί και συνέχιζα να την ψάχνω, μα δεν ήταν εκεί. Τελικά ρώτησα τον Πρύτανη των Γυναικών και μου είπε: «Δεν το μάθατε;» ...αυτή η νεαρή κοπέλα που έγραφε καταπληκτικές εργασίες, που είχε ένα θαυμάσιο μυαλό και μια δημιουργικότητα αφάνταστη, ...πήγε μια μέρα στο Πασίφικ Παλισέντς, μια περιοχή με απότομα βράχια που πέφτουν στη θάλασσα. Παρκάρισε το αυτοκίνητό της, βγήκε έξω, πήδησε από το ύψωμα κι έγινε κομματάκια κάτω στα βράχια. Ακόμη μ' απασχολεί αυτό το πράγμα και λέω μέσα μου— τι είναι αυτό που κάνουμε, γιατί παραγεμίζουμε τους ανθρώπους με πληροφορίες ξεχνώντας πως είναι άνθρωποι, πως είναι ανθρώπινα πλάσματα;

Ο Καρλς Ρότζερς έχει πει τελευταία το ίδιο πράγμα για την αποτυχία μας:

Ξέρετε πως δεν πιστεύω ότι έχει καταφέρει ποτέ κανείς να διδάξει τίποτε σε κανένα. Αμφισβητώ την αποτελεσματικότητα της διδασκαλίας. Το μόνο που ξέρω είναι ότι όποιος θέλει να μάθει θα μάθει. Και ίσως ο δάσκαλος είναι ένας διευκολυντής, κάποιος που απλώνει τα πράγματα μπροστά στους άλλους και τους λέει πόσο ενδιαφέρον και υπέροχο είναι αυτό και τους προσκαλεί να φάνε.

Αυτό είναι το μόνο που μπορείς να κάνεις— δε γίνεται ν' αναγκάσεις κάποιον να φάει, με κανένα τρόπο. Κανένας δάσκαλος δε δίδαξε ποτέ τίποτε σε κανένα. Οι άνθρωποι μαθαίνουν μόνοι τους. Αν κοιτάξουμε τη λέξη παιδαγωγός, θα βρούμε μέσα της το ρήμα«άγω» που σημαίνει οδηγώ, κατευθύνω. Αυτό ακριβώς σημαίνει να καθοδηγείς, να νιώθεις ενθουσιασμό ο ίδιος, να καταλαβαίνεις τον εαυτό σου και να βάλεις αυτό το πράγμα μπροστά στους άλλους λέγοντας«Κοίτα τι θαυμάσιο πράγμα. Έλα να το φάμε μαζί». Θυμηθείτε την κουβέντα της θείτσας Μέημ,«Η ζωή είναι ένα φαγοπότι και οι πιο πολλοί ηλίθιοι πεθαίνουν από την πείνα». Έτσι άρχισα ν' αναρωτιέμαι, και τώρα τα πράγματα γίνονται πιο εύκολα γιατί όλο και περισσότεροι άνθρωποι σαν τον Ζίλμπερμαν φτάνουν σ' αυτό το συμπέρασμα και δεν περνάω πια για τρελός.
Ο Σορόκιν, ένας μεγάλος κοινωνιολόγος, κάνει την εξής διαπίστωση στην εισαγωγή στο βιβλίο του Οι δρόμοι και η δύναμη της αγάπης:

Ο λογικός νους, ο δικός μας νους αμφισβητεί επιδεικτικά τη δύναμη της αγάπης. Η αγάπη μας φαίνεται φανταστικό κατασκεύασμα— την ονομάζουμε αυταπάτη, όπιο του πνεύματος, ιδεαλιστική σκέψη και αντιεπιστημονική ψευδαίσθηση. Είμαστε προκατειλημμένοι ενάντια σε κάθε θεωρία που προσπαθεί ν' αποδείξει τη δύναμη της αγάπης ανάμεσα σε άλλες θετικές δράσεις που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και προσωπικότητα, επηρεάζουν την πορεία της βιολογικής, κοινωνικής, ηθικής και πνευματικής εξέλιξης, επιδρούν στην κατεύθυνση των πολιτικών γεγονότων, διαμορφώνουν κοινωνικούς θεσμούς και πολιτισμούς.
Στη συνέχεια προχωρεί και μας αποδεικνύει με επιστημονικές μελέτες πώς και γιατί τα πράγματαείναι έτσι.

Τι κρίμα για σένα, αν πιστεύεις ότι υπάρχει μόνο ό,τι μπορεί να μετρηθεί στατιστικά. Πραγματικά σε λυπάμαι αν διευθύνει τη ζωή σου μόνο αυτό που μπορεί να μετρηθεί, γιατί εμένα με κεντρίζει το απροσμέτρητο. Με κεντρίζουν τα όνειρα, όχι μόνο αυτό που είναι μπροστά μου. Δε δίνω δεκάρα γι' αυτό που βρίσκεται μπροστά μου. Αυτό το βλέπω. Αν θέλεις να περάσεις τη ζωή σου μετρώντας το, είναι δικαίωμά σου, εμένα όμως με ενδιαφέρει αυτό που βρίσκεται πιο έξω. Υπάρχουν τόσα που δε βλέπουμε, δεν πιάνουμε, δε νιώθουμε, δεν καταλαβαίνουμε.

Υποθέτουμε πως η πραγματικότητα είναι αυτό το κουτί που μας βάλανε μέσα, κι όμως σας βεβαιώνω πως δεν είναι έτσι. Ανοίξτε την πόρτα κάποτε και κοιτάξτε τι υπάρχει έξω. Το όνειρο του σήμερα θα είναι η πραγματικότητα του αύριο. Κι όμως έχουμε ξεχάσει να ονειρευόμαστε.

Ο Μπακμίνστερ Φούλερ ήρθε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιό μας κι ο θαυμάσιος αυτός γέρος στάθηκε μπροστά μας κρατώντας μόνο ένα μικροσκοπικό μικρόφωνο—ούτε σημειώσεις ούτε πίνακες ούτε οπτικοακουστικά βοηθήματα— και μας μίλησε, καταγοητεύοντας ένα ακροατήριο από τρεις ή τέσσερις χιλιάδες, επί τρεις ώρες και δεκαπέντε λεπτά χωρίς σταματημό. Είπε θαυμάσια πράγματα για την ελπίδα και για το μέλλον και τα τελευταία του λόγια ήταν,«Έχω μεγάλες ελπίδες για το αύριο. Ελπίδες που πηγάζουν από τα παρακάτω τρία πράγματα— την Αλήθεια, τα Νιάτα και την Αγάπη». Μετά πήρε το μικροσκοπικό του μικρόφωνο και απομακρύνθηκε. Αλήθεια, Νιάτα και Αγάπη. Αυτή θα είναι η ελπίδα μας για το αύριο.

Νομίζω πως οι άνθρωποι αρχίζουν τώρα να προσέχουν περισσότερο το πράγμα που ονομάζουμε αγάπη. Το κάνουν χωρίς να ντρέπονται. Λένε,«Πρέπει ίσως να ξαναγυρίσουμε σ' αυτό». Ο Ζίλμπερμαν λέει: «Αυτό που λείπει, είναι το συναίσθημα. Τα σχολεία είναι θλιβερά μέρη χωρίς πνευματικότητα που πνίγουν τα παιδιά και σκοτώνουν τη δημιουργικότητα και τη χαρά». Κι όμως θα'πρεπε να είναι τα πιο χαρούμενα μέρη του κόσμου, γιατί δεν υπάρχει μεγαλύτερη χαρά από το να μαθαίνεις. Είναι συγκλονιστικό πράγμα η μάθηση γιατί, κάθε φορά που μαθαίνεις κάτι, γίνεσαι κάτι καινούργιο. Δεν μπορείς να μάθεις κάτι χωρίς να αναπροσαρμόσεις αυτό που είσαι πάνω στα νέα πράγματα που έχεις μάθει. Γι' αυτό θα'θελα να σας μιλήσω για λίγο και να σας πω τι πιστεύω πως είναι ο άνθρωπος που αγαπάει. Θα μπορούσα να πω ο δάσκαλος που αγαπάει, μα δε μου αρέσει. Βλέπετε δεν είσαστε μόνον δάσκαλος, αλλά και άνθρωπος. Τα παιδιά ταυτίζονται με τους ανθρώπους. Δυσκολεύονται όμως πολύ να ταυτιστούν με τους δασκάλους. Όταν αρχίσει κανείς να φέρεται σαν δάσκαλος, μέσα στο ρόλο του πιάνει τον εαυτό του να λέει ένα σωρό πράγματα που δε θα'θελε να πει.

Εκπαιδεύουμε τους δασκάλους. Τους εκπαιδεύουμε και τους στέλνουμε έτοιμους σαν όμορφα ανθρώπινα πλάσματα. Μετά τους βάζουμε μέσα σε μια τάξη και ξέρετε τι λένε όταν ξαναγυρίζουν;«Έπιασα τον εαυτό μου να λέει όλα τα φριχτά πράγματα που μ' έκαναν να μισώ τους δικούς μου δασκάλους, όπως, «Θα μας πάρει το βράδυ, Μαίρη», «Εσένα περιμένουμε, Τζόνυ», «Πολύ μου αρέσει ο τρόπος που κάθεσαι, Τζόνυ». Σας θυμίζουν τίποτε όλα αυτά; Κι ακούς η Μαίρη να λέει,«Περίμενε όσο θέλεις, γερο‐βλάκα». Πράγματι περιμένουμε τη Μαίρη. Κι όμως σ' ένα τέτοιο ρόλο βρισκόμαστε κλεισμένοι. Πιάνουμε τον εαυτό μας να περπατάει πάνω κάτω μπροστά από τα θρανία και να μονολογεί, γιατί εμείς είμαστε οι δάσκαλοι. Και πιστεύουμε ακόμη στο μύθο ότι διδάσκουμε κάτι. Τα παιδιά πάντα μαθαίνουν. Το μόνο που έχει να κάνει κανείς, είναι να τα καθοδηγήσει∙ αυτό είναι το κύριο έργο μας.

Η αποτυχία μας στις παιδαγωγικές σχολές οφείλεται στο ότι δε βοηθάμε τους δασκάλους να πετάξουν από πάνω τους το ρόλο του δασκάλου και να γίνουν ξανά άνθρωποι συνειδητοποιώντας ότι είναι καθοδηγητές. Στο βαθμό που θα το αναγνωρίσουν αυτό θα είναι αποτελεσματικοί στην τάξη τους, γιατί το παιδί καταλαβαίνει τον καθοδηγητή. Θα σας πω μερικές ιδέες γύρω από το τι είναι ένας άνθρωπος που αγαπάει κι αν εσείς θέλετε να τις κολλήσετε στο τι είναι ένας δάσκαλος που αγαπάει, δικαίωμά σας. Εμένα όμως μ' ενδιαφέρει περισσότερο ο άνθρωπος που αγαπάει.

Κατ' αρχήν πιστεύω ότι το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου που αγαπάει είναι ότι αγαπάει τον εαυτό του. Τώρα πολλοί θα τιναχτούν και θα πουν,«Μμ... τι θέλει να πει μ' αυτό;». Δε μιλάω για το χάιδεμα του εγώ μας. Δε μιλάω για τον άνθρωπο που στέκεται μπροστά στον καθρέφτη λέγοντας,«Καθρέφτη, καθρεφτάκι μου, ποιος είναι ο πιο ωραίος; Πόσο δίκιο έχεις, καθρέφτη μου». Ξέρετε πολύ καλά πως δε μιλάω γι' αυτό, όταν αναφέρομαι στον άνθρωπο που αγαπάει τον εαυτό του. Μιλάω για τον άνθρωπο που συνειδητοποιεί, ότι δεν μπορείς να δώσεις παρά αυτό που έχεις και γι' αυτό καλά θα κάνεις να προσπαθήσεις όσο μπορείς ν' αποχτήσεις κάτι. Θέλεις να είσαι ο πιο μορφωμένος, ο πιο λαμπερός, ο πιο ενδιαφέρων, ο πιο πολυτάλαντος, ο πιο δημιουργικός άνθρωπος του κόσμου, γιατί έτσι θα μπορέσεις να τα δώσεις όλα αυτά. Ο μοναδικός λόγος που έχεις κάτι, είναι για να το δίνεις.

Η φράση«Δεν μπορώ να σε διδάξω κάτι που δεν ξέρω» φαίνεται εύκολη και αυτονόητη. Κι όμως είμαστε αναγκασμένοι να την πούμε. Αν έχω σκοπό να σηκωθώ και να μιλήσω σε μια ομάδα, καλά θα κάνω να γνωρίζω κάτι ή να έχω κάτι να τους πω. Αν έχω σκοπό να διδάξω μια τάξη πάνω στις δυσκολίες της μάθησης, πρέπει να ξέρω μερικά πράγματα πάνω στις δυσκολίες της μάθησης. Και δεν μπορώ να διδάξω στην τάξη μου παρά αυτά που ξέρω. Αν θέλω επομένως να γίνω ένας καλός δάσκαλος στο θέμα των δυσκολιών της μάθησης, τότε θα πρέπει να ξέρω ό,τι είναι δυνατό να μάθει κανείς πάνω στις δυσκολίες της μάθησης. Το θαυμάσιο πράγμα σ' αυτή την υπόθεση είναι πως μπορώ να διδάξω όλα όσα ξέρω σ' όλους τους ακροατές αυτής της αίθουσας, χωρίς εγώ να έχω χάσει τίποτε, γιατί θα εξακολουθώ να γνωρίζω όσα γνωρίζω. Επομένως, στην πραγματικότητα, δε δίνεις τίποτε— απλώς το μοιράζεσαι. Ο Φούλερ είπε το προηγούμενο βράδυ:«Για να σας διδάξω όλα όσα ξέρω, μου φτάνουν μόνο δεκαπέντε ώρες». Φανταστείτε αυτό το πανέξυπνο, απίθανο μυαλό— αυτόν το μεγάλο επιστήμονα και φιλόσοφο να λέει:«Σε δεκαπέντε ώρες θα σας διδάξω όλα όσα ξέρω». Αλλά κι αν το κάνει δε θα έχει χάσει τίποτε απ' όσα ξέρει, θα συνεχίσει να τα ξέρει.

Το ίδιο συμβαίνει και με την αγάπη. Θα μπορούσα ν' αγαπάω κάθε άνθρωπο μέσα σ' αυτή την αίθουσα, αν είχα την ευκαιρία να σας γνωρίσω όλους από κοντά, με την ίδια ένταση. Κι ωστόσο θα είχα πάντα το ίδιο ποσό αγάπης και το ίδιο δυναμικό που έχω αυτή τη στιγμή. Δε θα έχανα τίποτε. Θα έπρεπε όμως να το έχω από την αρχή.

Αν η αγάπη μου είναι νευρωτική, αν είναι κτητική, αν είναι αρρωστημένη, τότε το μόνο που θα μπορούσα να σας διδάξω είναι η νευρωτική, κτητική, αρρωστημένη αγάπη.
Αν η γνώση μου πάνω σ' ο,τιδήποτε είναι πλατιά και ατελείωτη, μπορώ να σας τη δώσω.

Γι' αυτό και η ευθύνη μου απέναντι στον εαυτό μου είναι να τον μεγαλώσω, να τον γεμίσω με γνώση, με αγάπη, με κατανόηση, με εμπειρίες, με τα πάντα, έτσι που να μπορώ να σας τον δώσω κι εσείς να τον πάρετε και να χτίσετε τα πράγματα από κει και πέρα.

Κανένας δε συνεχίζει το μάθημα της αγάπης πέρα από ένα χρόνο. Είναι μια τάξη μονοετής. Παίρνετε ό,τι έχω να σας δώσω. Το προσθέτετε σ' αυτό που έχετε μέσα σας και βγαίνετε στον κόσμο να φτιάξετε κάτι ωραίο. Για παράδειγμα βλέπω την προσωπικότητα όχι όπως τη βλέπει ο ψυχολόγος ή ο κοινωνιολόγος ή ο ανθρωπολόγος, αλλά σαν κάτι που μας έλειψε για πολύ μεγάλο διάστημα. Αυτό το κάτι είναι η μοναδικότητα. Βλέπω τον καθένα σαν μοναδικό άτομο που κρύβει μέσα του ένα παράγοντα Χ, ας πούμε, μια και δεν υπάρχει καλύτερη ονομασία. Κάτι μέσα σ' εσένα που είναι μόνο δικό σου, που διαφέρει από τους άλλους, που σε κάνει να βλέπεις διαφορετικά, να νιώθεις διαφορετικά, ν' αντιδράς διαφορετικά. Πιστεύω πως αυτό το έχουμε όλοι μας και εύχομαι μόνο να είχατε την τύχη να συναντήσετε κάποιον που να ήξερε και να σας βοήθησε να το αναπτύξετε.
Γιατί ίσως η ουσία της παιδείας δεν είναι να σας παραγεμίσει το κεφάλι με πληροφορίες, αλλά να σας βοηθήσει ν' ανακαλύψετε τη μοναδικότητά σας, να σας διδάξει πώς να την αναπτύξετε και μετά να σας δείξει πώς να τη δώσετε στους άλλους.

Φανταστείτε πώς θα ήταν ο κόσμος μας, αν ο καθένας μέσα σ' αυτό το δωμάτιο είχε την ευκαιρία να ενθαρρυνθεί να γίνει ένα μοναδικό ανθρώπινο πλάσμα.
Ξέρετε όμως τι νομίζω εγώ; Πως ο στόχος του παιδαγωγικού μας συστήματος είναι να κάνει όλους τους ανθρώπους ίδιους. Κι όταν το καταφέρνουμε αυτό, θεωρούμε τον εαυτό μας τυχερό. Αυτό συμβαίνει κάθε μέρα!«Δε μ' ενδιαφέρει η μοναδικότητά σου. Μ' ενδιαφέρει αν κατάφερα να σου περάσω το δικό μου εαυτό και στο βαθμό που κατάφερα να με παπαγαλίζεις θεωρώ τον εαυτό μου πετυχημένο δάσκαλο».

Διηγούμαι πάντα την ιστορία ενός σχολείου ζώων, μια συναρπαστική ιστορία που λένε οι παιδαγωγοί επί χρόνια. Πάντα γελάμε μ' αυτή, αλλά ποτέ δεν κάνουμε τίποτε.
Ένας λαγός, ένα πουλί, ένα ψάρι, ένας σκίουρος, μια πάπια και διάφορα άλλα ζώα αποφάσισαν ν' ανοίξουν ένα σχολείο. Κάθησαν όλοι κάτω να οργανώσουν το πρόγραμμα. Ο λαγός επέμεινε ότι στο πρόγραμμα έπρεπε να συμπεριληφθεί το τρέξιμο. Το πουλί επέμεινε για το πέταγμα. Το ψάρι επέμεινε για το κολύμπι. Ο σκίουρος επέμεινε για το κάθετο σκαρφάλωμα στα δέντρα. Κι όλα τα άλλα ζώα ήθελαν να συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα η ειδικότητά τους, κι έτσι έβαλαν τα πάντα και μετά έκαναν το ανεπανόρθωτο σφάλμα να επιμείνουν να παρακολουθήσουν όλα τα ζώα όλα τα μαθήματα. Ο λαγός έτρεχε υπέροχα, κανείς δεν έτρεχε τόσο γρήγορα σαν το λαγό. Οι άλλοι όμως επέμειναν ότι ήταν απαραίτητο για τη διανοητική και συγκινησιακή πειθαρχία να μάθουν στο λαγό να πετάει. Επέμειναν λοιπόν να μάθει να πετάει και τον ανέβασαν σ' ένα κλαδί και του είπαν:«Πέτα, λαγέ!» Το κακόμοιρο το ζωάκι πήδησε κι έσπασε το πόδι του και το κεφάλι του. Έπαθε ζημιά ο εγκέφαλός του και μετά ούτε να τρέξει καλά δεν μπορούσε. Έτσι αντί για Α στο τρέξιμο πήρε Γ. Πήρε κι ένα Δ στο πέταγμα για την καλή του προσπάθεια. Κι όλοι στην επιτροπή του προγράμματος ήταν ευχαριστημένοι. Το ίδιο έγινε και με το πουλί— πέταγε σαν τον άνεμο εδώ κι εκεί, έκανε τούμπες και κόλπα κι έπαιρνε Α στο πέταγμα. Οι άλλοι όμως επέμειναν ότι έπρεπε να μάθει να σκάβει τρύπες σαν τυφλοπόντικας. Βέβαια το πουλί έσπασε τελικά τα φτερά του και το ράμφος του και πολλά άλλα και δεν μπορούσε πια ούτε να πετάει. Όλοι όμως ευχαριστήθηκαν που του έβαλαν ένα Γ στο πέταγμα, και ούτω καθεξής. Και ξέρετε ποιος ήταν ο αριστούχος αυτού του σχολείου; Ένα διανοητικά καθυστερημένο χέλι, γιατί μπορούσε να κάνει τα πάντα σχεδόν αρκετά καλά. Η κουκουβάγια αποσύρθηκε και τώρα ψηφίζει«όχι» σε όλα τα ψηφίσματα που έχουν να κάνουν με τα κονδύλια της παιδείας.

Όλοι το ξέρουμε πολύ καλά, πως ο τρόπος αυτός είναι λανθασμένος κι ωστόσο κανείς δεν κάνει ποτέ τίποτε. Μπορεί να είσαι μεγαλοφυία. Μπορεί να είσαι ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς του κόσμου— δε θα καταφέρεις να μπεις στο Πανεπιστήμιο αν δεν περάσεις την τριγωνομετρία. Που θα την κάνεις τι; Δεν μπορείς να πάρεις απολυτήριο από το Λύκειο αν δεν περάσεις σ' αυτό και σε κείνο το μάθημα! Δεν μπορείς να βγεις από το Δημοτικό αν δεν κάνεις αυτό ή το άλλο! Δεν έχει καμιά σημασία ποιος είσαι.
Ρίξτε μια ματιά στη λίστα των αποτυχημένων μαθητών: Γουίλιαμ Φώκνερ, Τζον Φ. Κέννεντυ, Τόμας Έντισον. Δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα στο σχολείο. Ήταν κόλαση γι' αυτούς.«Δε θέλω να μάθω κάθετο σκαρφάλωμα. Ποτέ δεν πρόκειται να σκαρφαλώσω κάθετα σ' ένα δέντρο. Είμαι πουλί. Μπορώ να πετάξω στην κορφή του δέντρου χωρίς να χρειάζεται να σκαρφαλώσω». «Δεν έχει σημασία, είναι καλή πνευματική άσκηση».

Σαν άτομα δεν πρέπει να αρκούμαστε στο να γίνουμε απλώς σαν τους άλλους. Πρέπει να πολεμήσουμε το σύστημα.
Πάρτε για παράδειγμα τους καθηγητές των τεχνικών.(Δεν έχω τίποτε εναντίον των καθηγητών των τεχνικών. Τους λυπάμαι τους καημένους.) Θυμάμαι τις φορές που έρχονταν στην τάξη μου στο Δημοτικό κι είμαι σίγουρος ότι τους θυμόσαστε κι εσείς. Σας έδιναν ένα κομμάτι χαρτί, ο δάσκαλος ετοίμαζε τον πίνακα, κι εσείς περιμένατε γεμάτοι ενθουσιασμό. Θα ήταν η ώρα των τεχνικών. Είχατε μπροστά σας μια σειρά από κραγιόνια, δένατε τα χέρια σας και περιμένατε. Σε λίγο ερχόταν τρέχοντας μια ταλαίπωρη, εξαντλημένη γυναίκα, που βιαζόταν γιατί έπρεπε να διδάξει τεχνικά σε άλλες δεκατέσσερις τάξεις αυτή τη μέρα. Ορμούσε μέσα με το καπέλο της στραβοβαλμένο, λαχανιασμένη και ανάγγελλε:«Καλημέρα, παιδιά. Σήμερα θα ζωγραφίσουμε ένα δέντρο». «Ζήτω», έλεγαν τα παιδιά, «θα ζωγραφίσουμε ένα δέντρο!». Έπαιρνε λοιπόν ένα πράσινο κραγιόνι και σχεδίαζε αυτό το μεγάλο πράσινο πράγμα. Μετά του σχεδίαζε μία καφετιά βάση και λίγα χορταράκια.«Αυτό είναι ένα δέντρο», έλεγε. Και τα παιδιά το κοίταζαν καλά κι έλεγαν,
«Αυτό δεν είναι δέντρο, είναι γλειφιντζούρι». Εκείνη όμως επέμενε και μοίραζε τα χαρτιά λέγοντας: «Τώρα ζωγραφίστε κι εσείς ένα δέντρο». Στην πραγματικότητα δεν εννοούσε «Ζωγραφίστε ένα δέντρο», αλλά «Ζωγραφίστε το δέντρο μου».
Και όσο πιο γρήγορα καταλάβαινες τι ήθελε και κατάφερνες να μιμηθείς το γλειφιντζούρι και να της το δώσεις, τόσο πιο εύκολα έπαιρνες Α.

Υπήρχε όμως πάντα ο μικρούλης που ήξερε ότι αυτό δεν ήταν δέντρο, γιατί είχε δει τα δέντρα έτσι όπως δεν τα είχε ζήσει ποτέ η καθηγήτρια των τεχνικών. Είχε πέσει από ένα δέντρο, είχε δαγκώσει ένα δέντρο, είχε μυρίσει ένα δέντρο, είχε καθήσει στα κλαδιά ενός δέντρου, είχε ακούσει τον άνεμο να περνάει μέσα από το φύλλωμα ενός δέντρου και ήξερε, πως το δικό της δέντρο ήταν γλειφιντζούρι. Έτσι έπαιρνε το μοβ και το πορτοκαλί και το μπλε και το ροζ και το πράσινο και γέμιζε τη σελίδα του και μετά σηκωνόταν και της το πήγαινε χαρούμενος. Η καθηγήτρια το κοίταζε και έλεγε:«Ω, Θεέ μου, εγκεφαλική βλάβη— να πάει σε ειδική τάξη».

Πόσος καιρός χρειάζεται για να καταλάβει κάποιος ότι αυτό που του λες στην πραγματικότητα είναι, «Για να σε περάσω, θέλω να μιμηθείς το δέντρο μου». Έτσι πηγαίνουν τα πράγματα από την πρώτη του Δημοτικού ως τα σεμινάρια του Πανεπιστημίου. Εγώ διδάσκω σε σεμινάρια στο Πανεπιστήμιο. Είναι απίστευτο το πώς έχουν μάθει πια να παπαγαλίζουν τα παιδιά που έχουν φτάσει σ' αυτό το επίπεδο. Ρωτάτε αν σκέφτονται; Μη λέτε ανοησίες. Μπορούν να σου επαναλάβουν λέξη προς λέξη τα στοιχεία που τους δίνεις. Και δεν μπορείς να τα κατηγορήσεις αυτά τα παιδιά, γιατί έτσι έμαθαν. Τους λες: «Σκέψου δημιουργικά» και τους πιάνει φόβος. «Δεν το εννοεί πραγματικά αυτό, έτσι δεν είναι;» Τι συμβαίνει λοιπόν στη μοναδικότητά μας, τι συμβαίνει στο δέντρο μας; Όλη αυτή η καταπληκτική μοναδικότητα χάνεται στον πάτο της θάλασσας. Όλοι είναι σαν όλους κι όλοι είναι ευτυχισμένοι.
Ο Ρ. Ντ. Λαινγκ λέει:«Ικανοποιούμαστε όταν κάνουμε τα παιδιά μας ανθρώπους σαν κι εμάς: στερημένους, άρρωστους, τυφλούς, κουφούς, αλλά με υψηλό δείκτη νοημοσύνης».

Ο άνθρωπος που αγαπάει δεν αρκείται στο να είναι μοναδικός, να αναπτύσσει τη μοναδικότητά του και να παλεύει για να τη διατηρεί. Θέλει να είναι ο σπουδαιότερος, γιατί καταλαβαίνει ότι αυτό μπορεί να το δώσει στους άλλους. Δεν ξέρω πόσοι από σας γνωρίζουν τα γραφτά του Ρ. Ντ. Λαινγκ. Η πολιτική της Εμπειρίας είναι ένα από τα καλύτερα δώρα που θα μπορούσα να σας κάνω. Είναι ένα μικρό βιβλιαράκι με απίθανο περιεχόμενο. Μιλάει σ' αυτό το βιβλίο για το ανθρώπινο δυναμικό και την ανάπτυξή του. Κάνει μέσα μια διαπίστωση που είναι κατά τη γνώμη μου μια από τις ωραιότερες που διάβασα ποτέ. Και δεν την έχει ούτε υπογραμμισμένη ούτε γραμμένη με πλάγια. Είναι απλώς ένα μέρος από τις απόψεις του.
Λέει λοιπόν:
Σκεφτόμαστε πολύ λιγότερο απ' όσα ξέρουμε. Ξέρουμε πολύ λιγότερα απ' όσο αγαπάμε. Αγαπάμε πολύ λιγότερο απ' όσο μπορούμε. Και σ' αυτό ακριβώς το βαθμό είμαστε πολύ λιγότεροι απ' όσο είμαστε».

Πώς σας φαίνεται;

Εντυπωσιακές αλλαγές συμβαίνουν σ' ολόκληρη τη χώρα. Υπάρχουν ινστιτούτα για την ανάπτυξη του ατόμου. Ο Χέρμπερ Όττο, ο Φιτζέραλντ, ο Καρλ Ρότζερς, το κάνουν αυτό χωρίς να πληρώνονται. Ιδρύουν ινστιτούτα και ζουν από τα δικαιώματα των βιβλίων τους, ψάχνοντας να βρουν τρόπους να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αναπτύξουν και πάλι το δυναμικό τους, γιατί αλλιώς πάμε χαμένοι. Αυτό φώναζε και ο Φούλερ:«Ας γυρίσουμε στον εαυτό μας». Έχουμε δυνατότητες να δούμε, να νιώσουμε, ν' αγγίξουμε, να μυρίσουμε, τέτοιες δυνατότητες που ποτέ δεν τις έχουμε ονειρευτεί. Όμως έχουμε ξεχάσει πώς. Αυτά είναι τα πράγματα που θέλουμε να κάνουμε, αν ενδιαφερόμαστε για τον εαυτό μας κι αν τον αγαπάμε.

Έζησα μια μοναδική εμπειρία πριν από εφτά χρόνια. Πούλησα τα πάντα. Έκανα κάτι που όλοι όσοι το άκουσαν το ονόμασαν καθαρή τρέλα. Πούλησα όλα τα πράγματα που κατά τον πολιτισμό μας έχουν αξία... το στερεοφωνικό, τους δίσκους, τα βιβλία, την ασφάλειά μου, το αυτοκίνητό μου, μάζεψα τα λεφτά και πέρασα δυο χρόνια γυρίζοντας τον κόσμο. Τον περισσότερο καιρό τον πέρασα στην Ασία, γιατί τη γνωρίζω λιγότερο από οποιοδήποτε άλλο μέρος στον κόσμο. Τα δύο τρίτα του κόσμου δεν έχουν καμιά σχέση με το Δυτικό Κόσμο. Οι άνθρωποι αυτοί σκέφτονται, αισθάνονται, αντιλαμβάνονται διαφορετικά και μαθαίνεις πολλά πράγματα για τον εαυτό σου, όταν βγεις από το δυτικό σου περιβάλλον και διαπιστώσεις ότι υπάρχουν μέρη όπου ακόμη και η λέξη Χριστός είναι άγνωστη. Υπάρχουν μέρη που δεν έχουν ιδέα για το πώς σκέφτεται, πράττει, ή νιώθει η δυτική μας κουλτούρα. Κι αυτοί είναι οι άνθρωποι με τους οποίους ερχόμαστε σε μετωπική σύγκρουση. Οι λέξεις τους, δεν είναι οι λέξεις μας. Τα συναισθήματά τους δεν είναι τα δικά μας. Κι όμως διδάχτηκα πολλά πράγματα ταξιδεύοντας σ' αυτές τις χώρες.
Διδάχτηκα κάτι πραγματικά μοναδικό όταν ήμουνα στην Καμπότζη. Βρισκόμουνα στο Αγκόρ Βατ και θαύμαζα τα καταπληκτικά βουδιστικά ερείπια. Είναι κάτι το φανταστικό-τεράστιες κεφαλές του Βούδα πνιγμένες μέσα στα φυλλώματα των μπανυάν με πιθήκους να πετάγονται από δέντρο σε δέντρο, ένα τοπίο άγριο, ανοιχτό, όμορφο, ερείπια που όμοιά τους δεν τα'χετε φανταστεί καν— ένας εντελώς νέος κόσμος για μας. Εκεί γνώρισα μια Γαλλίδα που είχε μείνει στον τόπο μετά την αποχώρηση των Γάλλων.«Ξέρεις Λέο», μου είπε,«αν θέλεις να ζήσεις πραγματικά την Καμπότζη μην κάθεσαι εδώ στα ερείπια. Καλά είναι κι αυτά, αλλά είναι προτιμότερο να βγεις έξω και να γνωρίσεις τον κόσμο. Να δεις τι κάνουν. Έχεις έρθει την κατάλληλη εποχή γιατί τώρα αρχίζουν οι μουσώνες κι ο τρόπος της ζωής αλλάζει». Και πρόσθεσε:«κατέβα στην Τόνλε Σαπ (Αν θυμόσαστε λίγο τη γεωγραφία σας, είναι μια μεγάλη λίμνη που πιάνει το μεγαλύτερο μέρος της Καμπότζης) γιατί την εποχή αυτή ο κόσμος αρχίζει μια πολύ ενδιαφέρουσα προσπάθεια. Όταν έρχονται οι μουσώνες, οι δυνατές βροχές παρασύρουν τα σπίτια τους κι όλα τους τα υπάρχοντα. Τότε οι άνθρωποι αυτοί μπαρκάρουν σε κοινοτικές σχεδίες, πολλές οικογένειες μαζί. Οι βροχές έρχονται, οι σχεδίες επιπλέουν και ο κόσμος συνεχίζει να ζει όπως και πριν, αλλά κοινοτικά». Σκέφτηκα λοιπόν, δε θα ήταν ωραίο αν έξι μήνες το χρόνο μπορούσαμε, μερικοί από μας, να ζούμε μαζί; Καταλαβαίνω τι σκεφτόσαστε να μου απαντήσετε: Και ποιος θέλει να ζήσει παρέα με το γείτονά του; Ίσως όμως να είναι ωραίο πράγμα να ζήσεις λίγο με το γείτονά σου και να δεις ξανά πώς είναι να εξαρτάσαι από τους άλλους και τι ωραίο που είναι να μπορείς να πεις σε κάποιον:«Σε χρειάζομαι». Νομίζουμε ότι ενήλικος σημαίνει να είσαι ανεξάρτητος και να μη χρειάζεται κανένα και γι' αυτό πεθαίνουμε όλοι από μοναξιά.
Τι καταπληκτικό πράγμα να σε χρειάζεται κάποιος!
Και τι σπουδαίο πράγμα να χρειάζεσαι τους άλλους και να λες σε κάποιον,«Σε χρειάζομαι»! Δεν έχω κανένα πρόβλημα να πω ότι σας χρειάζομαι όλους, τον καθένα σας χωρίς καμιά εξαίρεση. Το κακό είναι ότι οι ζωές μας απλώς συναντιούνται μερικές φορές. Τα πιο σπουδαία βιώματα όμως της ζωής μου τα έζησα, όταν οι ζωές διασταυρώνονται και δυο άνθρωποι καταφέρνουν να επικοινωνήσουν.

Οι Καμποτζιανοί όμως το μαθαίνουν αυτό νωρίς γιατί τους το διδάσκει η φύση. Η φύση είναι μεγάλος δάσκαλος. Δεν έχουμε παρά να ξαναδιαβάσουμε τη Λίμνη Γουόλντεν. Θυμηθείτε την καταπληκτική φράση του Θορώ:«Αχ, Θεέ μου, να φτάσει κανείς στο σημείο του θανάτου για να καταλάβει ότι δεν έζησε ποτέ». Σκεφτείτε το λίγο. Τέλος πάντων κατέβηκα στη λίμνη με το ποδήλατο και τους βρήκα εκεί. Και σκέφτηκα ότι θα 'θελα να βοηθήσω αυτούς τους ανθρώπους στη μετακόμισή τους για να γίνω έτσι κι εγώ μέλος της κοινότητάς τους. Η Γαλλίδα γέλασε όταν της το είπα και μου απάντησε:«Ναι, βοήθησέ τους να μετακομίσουν». Τι είχαν να μετακομίσουν; Η φύση τους έχει διδάξει ότι το μόνο πράγμα που έχουν είναι από την κορυφή του κεφαλιού τους ως τις μύτες των ποδιών τους... τον εαυτό τους. Όχι πράγματα. Δεν μπορούν να μαζέψουν πράγματα, γιατί κάθε χρόνο έρχονται οι μουσώνες και δεν έχουν πού να τα πάνε αυτά τα πράγματα. Και δεν μπορούσα να μη σκεφτώ:«Τι θα'κανες, Μπουσκάλια, αν φυσούσε μουσώνας στο Λος Άντζελες την επομένη εβδομάδα; Τι θα'παιρνες μαζί σου; Την εγχώρια τηλεόραση; Το αυτοκίνητο; Το πτυελοδοχείο που σου άφησε η θεία Ματίλντα;» Το μοναδικό πράγμα που έχεις να πάρεις είναι ο εαυτός σου. Στο Λος Άντζελες έχουμε σεισμούς, όπως έχετε ακούσει σίγουρα. Είναι μια μοναδική αίσθηση, σας βεβαιώ, να μη μπορείς να ελέγξεις πού θα βρεθείς ή πού θα βρεθεί το σπίτι σου.

Πρόσφατα είχαμε ένα πολύ δυνατό σεισμό στο Λος Άντζελες και το σπίτι μου έπαθε σοβαρές ζημιές. Έπεσε το ταβάνι του καθιστικού και το τζάκι γκρεμίστηκε από μέσα. Μείναμε χωρίς νερό και πολλά άλλα. Ξαφνικά μάθαμε την αξία των πραγμάτων. Ο σεισμός μάς δίδαξε ξανά ότι τα πράγματα ήταν ανόητα κι ότι το μόνο που είχαμε ήταν ο εαυτός μας. Βγήκα από το σπίτι, ενώ γύρω μου γκρεμίζονταν πράγματα. Μόλις χάραζε και ο ουρανός άρχιζε να φωτίζεται. Στην πίσω αυλή μου έχω μια μεγάλη ροδακινιά.Ήταν εκεί ολάνθιστη. Και ξαφνικά, σαν αστραπή ήρθε στο μυαλό μου η σκέψη«Όλος αυτός ο όμορφος κόσμος θα συνεχίσει να υπάρχει ακόμη και χωρίς εσένα, φίλε μου». Και βρίσκω πως ο σεισμός άξιζε γιατί μου θύμισε αυτή την αλήθεια.

Οι φιλόσοφοι και οι ψυχολόγοι μας το λένε αυτό για χρόνια:«Δεν έχεις τίποτε άλλο εκτός από τον εαυτό σου. Γίνε λοιπόν ο πιο όμορφος, ο πιο τρυφερός, συναρπαστικός άνθρωπος του κόσμου. Έτσι θα επιζήσεις πάντα». Θυμόσαστε τη Μήδεια στην αρχαία τραγωδία; Θυμόσαστε το σημείο όπου όλα έχουν χαθεί και της λέει ο χορός:«Τι απομένει, Μήδεια; Όλα γκρεμίστηκαν, όλα χάθηκαν». Και η Μήδεια απαντάει:«Τι απομένει; Εγώ».Αυτή είναι απάντηση!«Τι εννοείς τι απομένει; Όλα απομένουν. Απομένω εγώ!» Όταν αναγνωρίζουμε πόσο σημαντικό είναι να επιστρέφει κανείς σ' ένα σεβασμό για τον εαυτό του, σε μια αγάπη για τον εαυτό του και σε μια συνειδητοποίηση ότι όλα προέρχονται από τον εαυτό του, τότε μπορούμε να δώσουμε στους άλλους. Τότε έχουμε φτάσει σ' ένα σημαντικό σταθμό γιατί, αν δε μας αρέσει ο εαυτός μας, μπορούμε πάντα να μάθουμε να μας αρέσει. Μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα καινούργιο εαυτό. Μπορούμε. Αν δε σας αρέσει το σκηνικό μέσα στο οποίο κινείστε, γκρεμίστε το και φτιάξτε ένα καινούργιο. Αν δε σας αρέσουν οι συμπρωταγωνιστές σας, ξεφορτωθείτε τους και μαζέψτε καινούργιο θίασο. Αυτό όμως πρέπει να το κάνετε εσείς. Είναι δική σας δουλειά. Αυτό πάντως είναι το κύριο. Κι αν δεν πούμε τίποτε άλλο πέρα απ' αυτό, εγώ θα πιστεύω, μ' όλη μου την καρδιά, ότι σας άφησα κάτι. Μια επιστροφή στον εαυτό σας.

Ο Σαιντ‐Εξυπερύ, ο Γάλλος φιλόσοφος, κάνει μια καταπληκτική παρατήρηση σ' ένα από τα βιβλία του, κι έχει γράψει μερικά πολύ σπουδαία. Λέει:«Ίσως η αγάπη(κι εδώ μπορείτε ν' αντικαταστήσετε τη λέξη με την παιδεία, αν θέλετε) είναι ο τρόπος να σε οδηγήσω μαλακά πίσω στον εαυτό σου». Εγώ δεν έχω κανένα ορισμό για την αγάπη, αλλά αυτός είναι ένας από τους πιο σωστούς που έχω ακούσει.«Ίσως η αγάπη είναι ο τρόπος να σε οδηγήσω μαλακά πίσω στον εαυτό σου». Όχι σ' αυτόν που θέλω να γίνεις, αλλά σ' αυτόν που είσαι.

Δεν ξέρω πόσοι από σας γνωρίζετε το βιβλιοπωλείο «Τα φώτα της πόλης» στο Σαν Φραντζίσκο. Είναι ένα καταπληκτικό μέρος κι αν βρεθείτε ποτέ κατά κει μην παραλείψετε να πάτε. Τρία ολόκληρα πατώματα με βιβλία τσέπης. Ποτέ δε θα'χετε φανταστεί ότι υπάρχουν τόσα βιβλία τσέπης στον κόσμο, έχει όμως και ένα τμήμα μοναδικό στο είδος του. Είναι ένα τμήμα που τυπώνει χειρόγραφα ανθρώπων σαν κι εσάς και σαν εμένα, άγνωστων ποιητών και συγγραφέων. Σ' ένα μέρος προσφέρουν ποίηση. Το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να τα φωτοτυπήσεις, να τα πιάσεις μ' ένα συρραπτικό και να τα τοποθετήσεις στο ράφι. Αν θέλεις, γράφεις στη γωνίτσα«πέντε σεντς, παρακαλώ» για το κόστος του χαρτιού. Ο κόσμος τότε τα αγοράζει και πραγματικά τα διαβάζει.

Μια μέρα περνούσα από κει και είδα ένα βιβλίο που ο τίτλος του πραγματικά με ξάφνιασε. Μόνο πεντακόσια αντίτυπα είχαν τυπωθεί απ' αυτό και θα σας εξηγήσω αργότερα πώς έγινε. Ο τίτλος του βιβλίου ήταν:Δεν είμαι ούτε ιεροσυλία ούτε προνόμιο. Μπορεί να μην
είμαι αποτελεσματικός ή εξαιρετικός, αλλά είμαι εδώ.Αυτός ο τίτλος τινάχτηκε από το ράφι και με χτύπησε στο πρόσωπο.Και σκέφτηκα: Για σένα το λέει! Άνοιξα το βιβλίο και διαπίστωσα ότι το είχε γράψει μια νεαρή κοπέλα που ονομαζόταν Μισέλ σκέτο. Είχε κάνει και τις ζωγραφιές εκτός από τα ποιήματα και το άνοιξα με το συνηθισμένο μου τρόπο πηδώντας τους προλόγους και τα παρόμοια και βουτώντας κατευθείαν στην καρδιά. Ένα ποίημα τράβηξε τη ματιά μου και το διάβασα! Να τι έλεγε:

Η ευτυχία μου είμαι εγώ, όχι εσύ.
Όχι μόνο γιατί εσύ μπορεί να είσαι περαστικός,
Αλλά κι επειδή εσύ θέλεις να είμαι αυτό που δεν είμαι.
Σκεφτείτε το αυτό από παιδαγωγική πλευρά.

Δεν μπορώ να είμαι ευτυχισμένη όταν αλλάζω
Μόνο και μόνο για να ικανοποιήσω τον εγωισμό σου.
Ούτε μπορώ να νιώσω ήρεμη όταν με κριτικάρεις που δε σκέφτομαι σαν εσένα
Ή που δε βλέπω όπως εσύ.
Με φωνάζεις επαναστάτρια.
Κι όμως κάθε φορά που απέρριψα τα πιστεύω σου
Εσύ επαναστάτησες ενάντια στα δικά μου.
Δεν προσπαθώ να διαμορφώσω το μυαλό σου.
Ξέρω πως είναι δύσκολο να είσαι απλά εσύ.
Και δεν μπορώ να σου επιτρέψω να μου υπαγορεύσεις τι θα είμαι—
γιατί βάζω όλη μου την προσοχή να είμαι εγώ.
Ακούστε τώρα κι αυτό:

Είπες πως είμαι διάφανη
Κι εύκολα με ξεχνούν.
Γιατί τότε προσπάθησες να χρησιμοποιήσεις τη ζωή μου
Για ν' αποδείξεις στον εαυτό σου ποιος είσαι;

Σκεφτείτε το αυτό σαν δάσκαλοι. Σκεφτείτε το σαν εραστές. Σαν πολίτες. Σκεφτείτε το σαν γονείς. Ταιριάζει σε όλους. «Είπες πως είμαι διάφανη κι εύκολα με ξεχνούν. Γιατί τότε προσπάθησες να χρησιμοποιήσεις τη ζωή μου για ν' αποδείξεις στον εαυτό σου ποιος είσαι;»
Μετά ξαναγύρισα στις πρώτες σελίδες για να βρω ποια ήταν αυτή η Μισέλ. Και βρήκα αυτές τις γραμμές στην εισαγωγή:
Μισέλ! Έμεινες μαζί μας τόσο λίγο πριν να διαλέξεις αυτή τη γεμάτη ομίχλη παραλία για να συνεχίσεις το δρόμο σου. Ήταν Ιούλιος 1967 και ήσουνα μόνον είκοσι χρονών.
Μας άφησε είκοσι πέντε ποιήματα. Το βρήκε πολύ δύσκολο να είναι«απλώς ο εαυτός
της».

Ελπίζουμε τα ποιήματα αυτά να έχουν τη μορφή που θα'θελες, Μισέλ. Είσαι κοντά μας, σ' αγαπάμε και σε χρειαζόμαστε και σου υποσχόμαστε πως θα σε θυμόμαστε ώσπου να συναντηθούμε ξανά... Σαν Φραντζίσκο, Ιούλιος 1969 .

Νομίζω ότι το δεύτερο κεντρικό χαρακτηριστικό ενός ανθρώπους που αγαπάει, είναι ότι απελευθερώνεται από τις ετικέτες. Ο άνθρωπος, ξέρετε, είναι ένα απίθανο πλάσμα, πραγματικά απίθανο. Κάνει θαυμάσια πράγματα. Έχει ένα θαυμάσιο δημιουργικό μυαλό. Δημιούργησε το χρόνο, αλλά ο χρόνος τον δυναστεύει. Πρέπει να κοιτάζω το ρολόι μου, γιατί κάποια στιγμή θα σερβίρουν καφέ και κάποια άλλη στιγμή θα πρέπει να έρθετε εδώ και κάποια άλλη στιγμή πρέπει να πάμε για φαγητό. Και η ώρα είναι δώδεκα κι εσείς δεν πεινάτε, αλλά τρώτε επειδή η ώρα είναι δώδεκα. Και βρισκόσαστε μέσα σε μια τάξη—υπάρχει τέτοιο πράγμα στα Δημοτικά και στα Γυμνάσια— και διασκεδάζετε πραγματικά με το μάθημα και κάτι καταπληκτικό συμβαίνει, όταν ξαφνικά χτυπάει το κουδούνι κι όλοι τρέχουν να φύγουν.«Είναι επτά η ώρα. Με συγχωρείς, πρέπει να φύγω τώρα». Αν μια μητέρα κλαίει και οδύρεται στο γραφείο σου, ενώ εσύ έχεις κάποιον άλλον που περιμένει απέξω, πρέπει να τη διακόψεις και να της πεις, «Με συγχωρείς, αλλά πρέπει να σταματήσεις την ιστορία σου στη μέση. Θα σε ξαναδώ αύριο στις 8.04».

Πολλές τάξεις μας οργανώνονται μ' αυτό τον τρόπο— μόρφωση με το ρολόι.9 με 9.05: Λέω και Μοιράζομαι. 9.05 έως 9.30: Ανάγνωση πρώτη ομάδα. Από τις 9.30 έως 9.45: Ανάγνωση δεύτερη ομάδα. Κι αν συμβαίνει η πρώτη ομάδα να έχει ενθουσιασθεί με κάτι, ο δάσκαλος λέει:«Ωχ, είναι 9.30. Ας έλθει η δεύτερη ομάδα». Κανείς δε μαθαίνει με το ρολόι. Κανείς δε μαθαίνει ξεκομμένα. Δεν υπάρχει χρόνος της αριθμητικής και χρόνος της ορθογραφίας. Όλα τα μαθαίνεις μαζί. Συνεχίζουμε όμως. Τώρα θα πρέπει να στρέψεις το μυαλό σου στην ορθογραφία και μετά να πας για Κίνηση. Ζήτω η Κίνηση! Κι όμως συνεχίζουμε αυτά τα πράγματα! Δημιουργούμε το χρόνο και γινόμαστε δούλοι του χρόνου.

Δημιουργούμε και τις λέξεις, τις λέξεις που θα'πρεπε, υποτίθεται, να μας ελευθερώνουν. Τις λέξεις που θα'πρεπε να μας βοηθούν στην επικοινωνία. Όμως οι λέξεις γίνονται κουτιά και φυλακές που μας παγιδεύουν. Ήταν καταπληκτικός ο Μπακμίνστερ Φούλερ όταν έλεγε:
«Είχα μπερδευτεί τόσο πολύ με τις λέξεις, όπως μου τις είχαν διδάξει οι άλλοι, που πήγα να μείνω σ' ένα γκέτο στο Σικάγο μακριά από την οικογένεια και τους φίλους μου για δύο χρόνια, για να καθαρίσω το μυαλό μου από τις λέξεις και για να βρω τις λέξεις που ήταν σωστές για μένα. Έτσι που, όταν της έλεγα, να καταλαβαίνω ότι είναι δικές μου κι όχι κάποιου άλλου».
Τι συγκλονιστική δήλωση!
Και τώρα λατρεύει τις λέξεις, εμείς όμως είμαστε παγιδευμένοι σ' αυτές.

Όταν ο Τίμοθυ Λήρυ έκανε μια συναρπαστική δουλειά στο Χάρβαρντ πάνω στην ψυχογλωσσολογία, έκανε μια παρατήρηση που δεν θα την ξεχάσω ποτέ. Είπε,«Οι λέξεις είναι η κατάψυξη της πραγματικότητας». Διδάσκουμε στα παιδιά το νόημα των λέξεων πριν να είναι πραγματικά ικανά να τις καταλάβουν και να επαναστατήσουν.

Και μέσα από τις λέξεις διδάσκουμε το φόβο, διδάσκουμε την προκατάληψη, διδάσκουμε ένα σωρό πράγματα. Κι έτσι το μόνο που έχει να κάνει κανείς, χάρη σ' αυτή την αποστασιοποιητική ικανότητα των λέξεων, είναι να σε σκουντήσει με τον αγκώνα και να σου πει:«Πρόσεχέ τον αυτόν τον Μπουσκάλια, είναι γραμμένος στη λίστα: είναι κομμουνιστής». Πάει όλη η αξία μου!
Και ο,τιδήποτε λέω θα φιλτράρεται πια μέσα απ' αυτή τη λέξη: κομμουνισμός. Ένα Ανατολικό Πανεπιστήμιο έκανε μια έρευνα στις Ηνωμένες Πολιτείες γύρω από την έννοια της λέξης κομμουνισμός. Γύρισαν παντού, σταματούσαν τον κόσμο στο δρόμο και ρωτούσαν: «Μπορείτε να μου ορίσετε τον κομμουνισμό;» Μερικοί έπαθαν πανικό. Θα 'πρεπε να τη διαβάσετε αυτή τη μελέτη — θα πεθάνετε στα γέλια. Μια γυναίκα απάντησε:
«Να σας πω, δεν ξέρω τι σημαίνει, αλλά καλά θα ήταν να υπήρχε λίγος στην Ουάσιγκτον».

Αυτός είναι ένας πολύ καλός ορισμός του κομμουνισμού. Και οι περισσότεροι τέτοιας τάξης ήταν. Αν είσαι κομμουνιστής, σε διώχνουν από την πόλη. Ποτέ δεν ξέρεις τι σημαίνει. Το ίδιο άλλωστε συμβαίνει και με τις λέξεις«μαύρος», «Τσικάνο» (Μεξικανός), «διαμαρτυρόμενος», «Καθολικός» ή «Εβραίος». Ξέροντας την ονομασία νομίζεις πως ξέρεις τα πάντα για το είδος.
Κανείς δε ρωτάει ποτέ:«Κλαίει αυτός; Αισθάνεται; Καταλαβαίνει;
Ελπίζει; Αγαπάει τα παιδιά του;»Λέξεις.

Εσύ όμως αν είσαι ένας άνθρωπος γεμάτος αγάπη, φρόντισε να κυβερνάς εσύ τις λέξεις αντί να σε κυβερνάνε αυτές. Φρόντισε να λες στον εαυτό σου τι σημαίνει μια λέξη μόνον όταν έχεις διαπιστώσει με την πείρα σου τι πραγματικά σημαίνει, κι όχι να πιστεύεις απλώς αυτό που σου είπαν οι άλλοι ότι σημαίνει.

Στα παιδικά μου χρόνια έζησα μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία. Γεννήθηκα στο Λος
Άντζελες από γονείς μετανάστες, Ιταλούς φυσικά, και ζούσαμε σ' αυτή την πόλη στην
περιοχή του γκέτο μαζί με τους άλλους Ιταλούς. Όλα ήταν συμπαθητικά και όμορφα. Όταν έγινα ενός χρόνου, οι γονείς μου αναγκάστηκαν να γυρίσουν στην Ιταλία και με πήραν μαζί τους. Γύρισαν στη μικρή τους πόλη που βρίσκεται στους πρόποδες των ελβετικών‐ιταλικών Άλπεων, μια μικρή πόλη που λέγεται Αόστα. Πολλά τρένα περνάνε από κει πηγαίνοντας για το Μιλάνο και το Τορίνο, αλλά δε σταματούν στην Αόστα. Μόνο ένα σταματάει στην Αόστα. Θυμάμαι ότι, σαν είμαστε παιδιά, πηγαίναμε στο σταθμό και κοιτάζαμε τα τρένα που περνούσαν σαν αστραπή. Όμως σ' αυτό το μικρό χωριό όλοι γνωρίζονταν μεταξύ τους. Το κρασί ήταν η κυριότερη παραγωγή τους κι έτσι όλοι ήταν μεθυσμένοι τον περισσότερο καιρό. Ήταν πολύ ωραία. Το πιο καταπληκτικό ήταν ότι όλοι ενδιαφέρονταν για όλους. Ένιωθαν κοντά. Αν αρρώσταινε η Μαρία, όλοι το μάθαιναν στο χωριό και της πήγαιναν κοτόπουλα και χυμό και κοίταζαν τα παιδιά της, γιατί ήταν μια κοινότητα ανθρώπων, μια κοινότητα ανθρωπιάς. Όταν έγινα πέντε χρονώ, οι γονείς μου αποφάσισαν να ξαναγυρίσουν στο Λος Άντζελες. Έτσι και έκαναν. Αυτό κι αν δεν ήταν πολιτιστικό σοκ! Βρέθηκα ξαφνικά πεταμένος σε μια πόλη, όπου κανείς δεν έδινε δεκάρα αν ζούσα ή αν πέθαινα. Ένα ενδιαφέρον πράγμα σχετικά με τις ετικέτες είναι ότι εκείνη την εποχή ήταν στις δόξες της η Μαφία και ο κάθε Ιταλός ήταν ύποπτος σαν μέλος της Μαφίας. Με φώναζαν«ντάγκο» και«γουόπ»*. Τα παιδιά, ας πούμε, μου έλεγαν: «Φύγε από δω, βρωμιάρη γουόπ». Θυμάμαι πως μια φορά πήγα στον πατέρα μου και τον ρώτησα:
«Μπαμπά, τι σημαίνει γουόπ; Τι σημαίνει ντάγκο;». Μου απάντησε: «Μη δίνεις σημασία, Φελίτσε. Μη στενοχωριέσαι με τέτοια πράγματα. Όλοι έχουμε ονόματα. Μπορεί να σε φωνάζουν με διάφορα ονόματα, μα αυτό δε σημαίνει τίποτε».

Εμένα όμως με πείραζε, γιατί τα ονόματα ήταν αποστασιοποιητικά φαινόμενα και γιατί οι άλλοι δεν έμαθαν τίποτε για μένα με το να με φωνάζουν«γουόπ» και«ντάγκο». Δεν ήξεραν, για παράδειγμα, ότι στην πατρίδα η μαμά ήταν τραγουδίστρια της όπερας και ο μπαμπάς γκαρσόνι. Είχαμε μια τεράστια οικογένεια ικανή να γεμίσει τους ρόλους μιας ολόκληρης όπερας. Η μαμά καθόταν στο πιάνο κι έπαιζε τις όπερες κι εμείς όλοι παίρναμε κάποιο ρόλο. Τραγουδούσαμε κι ήταν πολύ ωραία. Στα οχτώ μου χρόνια ήξερα κιόλας οχτώ όπερες. Μπορούσα να παίξω οποιοδήποτε ρόλο. Αυτό όμως δεν το ήξεραν αυτοί που με φώναζαν«ντάγκο» και«γουόπ».

Ούτε ήξεραν πως για τη μαμά το σκόρδο ήταν το γενικό γιατρικό για όλες τις αρρώστιες. Κάθε πρωί μας έβαζε στη σειρά, έδενε το σκόρδο σ' ένα μικρό μαντήλι και το τύλιγε γύρω από το λαιμό μας. Της λέγαμε εμείς: «Μην το κάνεις αυτό, μαμά». Εκείνη απαντούσε,«σκασμός». (Ήταν πολύ τρυφερή γυναίκα). Και μας έστελνε στο σχολείο μ' αυτό το σκόρδο γύρω από το λαιμό που μύριζε δυο μίλια μακριά. Θα σας πω όμως ένα μυστικό, δεν αρρώστησα ποτέ μου. Η εξήγησή μου γι' αυτό είναι ότι ποτέ δε βρέθηκα αρκετά κοντά σε κάποιον, ώστε να μου κολλήσει τα μικρόβιά του. Ήταν απίστευτο, γιατί θυμάμαι ότι στο τέλος του Δημοτικού πήρα ένα βραβείο επειδή δεν είχα κάνει ούτε μία απουσία. Τώρα βέβαια έχω γίνει πολύ αριστοκράτης και δε φοράω πια το σκόρδο και συναχώνομαι κάθε χρόνο. Όλα αυτά δεν τα ήξεραν εκείνοι που με φώναζαν«γουόπ» και«ντάγκο».

Δεν ήξεραν ακόμη πως ο μπαμπάς ήταν ένας μεγάλος πατριάρχης. Τις Κυριακές, όταν ήταν σπίτι, καθόμαστε όλοι γύρω από ένα μεγάλο τραπέζι και δε μας άφηνε να σηκωθούμε, αν δεν του λέγαμε κάτι νέο που είχαμε μάθει εκείνη τη μέρα. Έτσι, πριν να πάμε να πλύνουμε τα χέρια μας, πήγαινα στις αδελφές μου και τις ρώταγα:«Τι μάθατε σήμερα;» «Τίποτε», έλεγαν εκείνες.«Τότε πάμε να μάθουμε κάτι!» έλεγα εγώ. Πηγαίναμε στην εγκυκλοπαίδεια, την ξεφυλλίζαμε και βρίσκαμε κάτι, όπως π.χ., ότι ο πληθυσμός του Νεπάλ είναι ένα εκατομμύριο και μετά καθόμαστε στο τραπέζι και το σκεφτόμαστε όση ώρα τρώγαμε. Θεέ μου, τι γεύματα ήταν αυτά! Η μαμά ποτέ στη ζωή της δεν άνοιξε κονσέρβα. Θυμάμαι τα φρέσκα φασολάκια τόσο ψηλά στην πιατέλα, που δεν έβλεπα την αδελφή μου απέναντι. Τρώγαμε, κι όταν τελειώναμε, ο μπαμπάς έσπρωχνε πίσω το πιάτο του, γύριζε σε μένα και ρώταγε:«Τι έμαθες σήμερα, Φελίτσε;» Κι εγώ του έλεγα:«Ο πληθυσμός του Νεπάλ είναι ένα...». Τίποτε δεν ήταν ασήμαντο γι' αυτό τον άνθρωπο! Γύριζε στη μητέρα μου και της έλεγε:«Μαμά, το ήξερες ότι...». Κι εμείς τους κοιτάζαμε και λέγαμε από μέσα μας:«Τα κορόιδα!» Και ρωτούσαμε τους φίλους μας:«Οι γονείς σου σε βάζουν να τους λες για το Νεπάλ;» Κι αυτοί μας απαντούσαν:«Οι γονείς μας δεν δίνουν δεκάρα για το τι ξέρω ή δεν ξέρω». Θα σας πω όμως κάτι. Ακόμα και σήμερα, όταν ο Φελίτσε πηγαίνει για ύπνο, ακόμα κι αν έχει δουλέψει είκοσι εννιά ώρες αυτή τη μέρα και είναι πτώμα, όταν χώνεται κάτω από τα σεντόνια, την καταπληκτική αυτή στιγμή λίγο πριν σε πάρει ο ύπνος, ρωτάει τον εαυτό του: «Φελίτσε, τι έμαθες σήμερα;» Και αν δεν μπορώ ν' απαντήσω σ' αυτό το ερώτημα πρέπει να σηκωθώ, να πάρω την εγκυκλοπαίδεια και να την ξεφυλλίσω ώσπου να βρω κάτι.

Ίσως αυτό είναι η πραγματική μόρφωση. Γιατί όχι; Αυτό όμως δεν το ξέρανε αυτοί που με φωνάζανε«ντάγκο» και«γουόπ». Αν θέλετε να με γνωρίσετε πρέπει να μπείτε μέσα στο μυαλό μου και αν θέλω να σας γνωρίσω δεν ωφελεί να λέω,«Είναι παχιά. Είναι αδύνατη. Είναι Εβραία. Είναι Καθολική». Είναι πολύ περισσότερο απ' όλα αυτά. Κι εμείς που ενδιαφερόμαστε για την Ειδική Εκπαίδευση, τις ξέρουμε πολύ καλά αυτές τις καταραμένες ετικέτες. Ονομάζουμε τα παιδιά πνευματικά καθυστερημένα. Τι μας λέει αυτή η ονομασία; Εγώ δεν είδα ποτέ κανένα καθυστερημένο παιδί. Έχω δει μόνο παιδιά, όλα διαφορετικά μεταξύ τους. Τα ονομάζουμε μαθητές και νομίζουμε ότι μπορούμε να σταθούμε μπροστά σε μια τάξη και να τα διδάξουμε όλα με τον ίδιο τρόπο.Ετικέτες. Ο άνθρωπος που είναι γεμάτος αγάπη απελευθερώνεται από τις ετικέτες. Λέει:«Όχι πια».

Πιστεύω ακόμα πως αυτός ο άνθρωπος απεχθάνεται τη σπατάλη και δεν ανέχεται την υποκρισία. Ο Ρόστεν λέει:«Οι αδύναμοι είναι σκληροί. Μόνο από τους δυνατούς μπορείς να περιμένεις καλοσύνη». Αυτό είναι αλήθεια. Στην εκπαίδευση χρειαζόμαστε δυνατούς ανθρώπους που να είναι πρόθυμοι να σηκωθούν και να πουν,«Αυτό είναι υποκρισία και δε δεχόμαστε να το ξανακάνουμε». Οι άνθρωποι που είναι πρόθυμοι να μπούνε στην πρώτη γραμμή και να πούνε,«Όχι, πρέπει ν' αλλάξουν τα πράγματα αλλιώς θα καταστραφούμε». Είναι σαν να περπατάς προς την καταστροφή. Διδάσκουμε για το σήμερα, αλλά βρισκόμαστε κιόλας στο αύριο. Δεν είναι περίεργο που συμμετέχουμε σε μια αυτοκαταστροφή.

Θέλω να σας πω μια μικρή ιστορία για την υποκρισία. Την εποχή που εκπαίδευα φοιτητές της Παιδαγωγικής, δούλευα με μια νεαρή γυναίκα που ήταν όχι μόνο δασκάλα, αλλά και ο πιο ωραίος άνθρωπος που γνώρισα. Είχε τέτοια λαχτάρα να διδάξει, που με το ζόρι άντεχε την αναμονή. Τελικά μια μέρα ονειρεμένη, που κανείς μας δεν την ξεχνάει ποτέ, απέχτησε τη δική της τάξη. Μπήκε στην πρώτη της τάξη του Δημοτικού και φυλλομέτρησε αυτό το ωραίο πράγμα που ονομάζεται Οδηγός Προγραμμάτων. Για μένα όλα τα βιβλία είναι ιερά, αλλά δε θα δίσταζα ούτε στιγμή να ανάψω μια τεράστια πυρά και να κάψω όλους τους Οδηγούς Προγραμμάτων. Πάντως η κοπέλα κοίταξε τον Οδηγό και διαπίστωσε ότι σ' αυτή την πρώτη τάξη στη σχολική περιφέρεια της Καλιφόρνιας (κι αυτό μόνο πριν από δυο χρόνια) διδάσκεις στα παιδιά το«κατάστημα». Το κα‐τά‐στη‐μα. Είπε μέσα της:«Δεν είναι δυνατόν. Δεν το πιστεύω. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι διδάσκουν το κατάστημα». Αυτά τα παιδιά μεγάλωσαν σε καταστήματα. Δυο και τριών χρόνων τα τσούλαγε η μαμά τους στα καροτσάκια του σούπερ μάρκετ. Σκόνταφταν πάνω σε κονσέρβες με σούπες Κάμπελ. Έκαναν ένα σωρό τρελά πράγματα στα σούπερ μάρκετ. Κάθε μέρα ήταν εκεί με τη μαμά τους. Και το σπουδαίο, θαυματουργό βιβλίο σε στέλνει στο σούπερ μάρκετ.

Είπε μέσα της,«Δεν είναι δυνατόν». Έλα όμως που ήταν γραμμένο ξεκάθαρα. Έλεγε πως έπρεπε να ετοιμάσεις ένα σωρό πράγματα. Έπρεπε να παίξεις το κατάστημα και να φτιάξεις μικρές πήλινες μπανάνες. Τα παιδιά αυτά έτρωγαν πραγματικές μπανάνες όλη τους τη ζωή, γλιστρούσαν πάνω σε μπανανόφλουδες, αδιάφορο όμως, εσύ έπρεπε να σπαταλήσεις έξι εβδομάδες φτιάχνοντας πήλινες μπανάνες. Τόση σπατάλη ανθρώπινου δυναμικού! Η κοπέλα όμως κάθησε κάτω κι επειδή ήταν καλή δασκάλα πήρε το μέρος των παιδιών και είπε:«Παιδιά». Σκέφτηκε μήπως κατάφερνε να κεντρίσει το ενδιαφέρον τους. Είπε λοιπόν:
«Πώς σας φαίνεται η ιδέα να μελετήσουμε το κατάστημα;» Και τα παιδιά είπαν: «Αηδία».

Ξέρετε, το ηθικό δίδαγμα απ' όλα αυτά είναι ότι τα μικρά παιδιά δεν είναι τώρα τόσο κοντά όσο ήμαστε εμείς. Ο Μακλιούαν απέδειξε ότι πριν να φτάσουν στο νηπιαγωγείο τα παιδιά έχουν δει, κατά μέσο όρο, πέντε χιλιάδες ώρες τηλεόραση. Έχουν δει ανθρώπους να πεθαίνουν σε τεχνικολόρ. Έχουν δει καταστροφές. Έχουν δει πολέμους και σφαγές. Και μετά απ' αυτό τα μαζεύουμε στην τάξη και προσπαθούμε να κεντρίσουμε τα ενδιαφέροντά τους και να τα κινητοποιήσουμε διαβάζοντας,«Ο Σποτ είπε, Ω! Ω!».

Η κοπέλα λοιπόν έκανε ένα πολύ ωραίο πράγμα. Είπε: «Εντάξει, παιδιά, τι θέλετε να κάνουμε;» Ένα παιδί της απάντησε:«Ο πατέρας μου δουλεύει για την Τζετ Προπάλστον και θα μπορούσε να μας φέρει ένα διαστημόπλοιο να το στήσουμε μέσα στην τάξη και να το βάλουμε μπρος και να πετάξουμε όλοι στο φεγγάρι». Τα παιδιά φώναξαν όλα μαζί:
«Θαύμα!» Η δασκάλα το σκέφτηκε λίγο και μετά είπε: «Εντάξει, πες στον μπαμπά σου να το φέρει». Την άλλη μέρα το παιδί έφερε μια μικρογραφία διαστημόπλοιου και την έστησε στην τάξη. Εξήγησε στα άλλα παιδιά τι ήταν αυτό, τι θα έκαναν, ποια μέρη το αποτελούσαν. Κι έγραψε το λεξιλόγιο στον πίνακα. Μιλάμε για το Δημοτικό! Υποτίθεται ότι τα διαστημόπλοια τα μελετάς μόνο στο Πανεπιστήμιο. Τι στην οργή θα'χουν να μελετήσουν στο Πανεπιστήμιο, αν μπορούν να τα μάθουν όλα αυτά στο Δημοτικό; Δεν είναι δυνατό να επιτρέψουμε τέτοιες πρωτοβουλίες! Είναι απαράδεχτο. Στείλ' τα πίσω στα σούπερ μάρκετ! Πρέπει να βλέπατε όμως τι έγινε σ' αυτή την τάξη. Τα παιδιά μάθαιναν μαθηματικές έννοιες που δε θα τις πιστεύατε. Ένα Σάββατο πήγαν βόλτα στην Τζετ Προπάλστον κι εκεί τους έδειξαν πραγματικά διαστημόπλοια. Μπήκαν μέσα. Το μυαλό τους είχε ανάψει.

Λυπάμαι τόσο πολύ τους επιθεωρητές που είναι υποχρεωμένοι οι δύστυχοι από τη θέση τους να υπερασπίσουν αυτό τον Οδηγό Προγραμμάτων. Θέλουν να κάνουν κάτι καλύτερο αλλά, να πώς έρχονται τα πράγματα, εσύ πρέπει να διδάξεις την ύλη κι αυτοί πρέπει να κουβαλάνε μαζί τους το βιβλίο και να το υπακούνε. Έτσι μια μέρα η επιθεωρήτρια μπήκε μέσα στην τάξη και κοίταξε γύρω της. Είδε ένα διαστημόπλοιο, κάτι περίεργα πράγματα στον τοίχο, ένα λεξιλόγιο που κι η ίδια δεν ήξερε ούτε το μισό του, διάφορους τύπους στους τοίχους κι ένα σωρό αλλόκοτα πράγματα που τα παιδιά τα καταλάβαιναν πολύ καλά και διασκεδάζανε αφάνταστα κάνοντάς τα. Ρώτησε λοιπόν την κ. Γ.: «Πού είναι το κατάστημά σας;» Η κ. Γ. απάντησε:«Ξέρετε, τα παιδιά ήθελαν να πετάξουνε στο φεγγάρι κι έτσι στήσαμε ένα...». Η επιθεωρήτρια της είπε:«Εν πάση περιπτώσει, κ. Γ., δε διαβάσατε τον Οδηγό Προγραμμάτων σας; Λέει καθαρά ότι το πρώτο μάθημα σ' αυτή τη σχολική περιφέρεια είναι το κατάστημα». Μετά χαμογέλασε πλατιά, γιατί ήταν μια πολύ γλυκιά κυρία, και είπε:«Θα φροντίσετε να το φτιάξετε το κατάστημα, έτσι δεν είναι, καλή μου;».
Έτσι λοιπόν η κ. Γ. είπε στα παιδιά:«Θέλετε να ξανάχετε την κ. Γ. του χρόνου;» «Ναι, ναι!» είπαν τα παιδιά.«Τότε πρέπει να φτιάξουμε ένα κατάστημα». Και ξέρετε τι θαύμα που ήταν τα παιδιά (πάντα είναι θαύμα, αν τους φέρεσαι σαν άνθρωπος). Είπαν, «Εντάξει. Ας το φτιάξουμε όμως γρήγορα». Κι έτσι έκαναν ένα μάθημα έξι εβδομάδων σε δυο μέρες. Έστησαν τις χαρτοκούτες κι έφτιαξαν πήλινες μπανάνες και μετά, υποκρισία στην υποκρισία, κάθε φορά που ερχόταν η επιθεωρήτρια πήγαιναν στο ταμείο κι έλεγαν:
«Θέλετε ν' αγοράσετε μερικές πήλινες μπανάνες;» Κι όταν εκείνη έφευγε ικανοποιημένη, ξαναγύριζαν στο ταξίδι τους για το φεγγάρι. Δεν είναι δυνατό ν' αφήσουμε αυτά τα πράγματα να συνεχίζουν. Κάποιος δάσκαλος πρέπει να σηκωθεί πάνω και να πει: «Δεν πρόκειται να πάω τα παιδιά σ' άλλο ένα μαγαζί. Αν θέλεις να τα πας, πήγαινέ τα εσύ».

Πιστεύω ακόμα πως ο άνθρωπος που είναι γεμάτος αγάπη, είναι αυθόρμητος. Το πράγμα που θα'θελα να δω πιο πολύ από καθετί στον κόσμο είναι να ξαναβρείτε τον αρχικό σας αυθορμητισμό, τον αυθορμητισμό του παιδιού που έλεγε αυτό που σκεφτόταν κι αυτό που αισθανόταν και προσαρμοζόταν εύκολα σ' αυτό που ένιωθαν και σκέφτονταν οι άλλοι. Να σας δω να ξανακοιτάξετε πάλι ο ένας τον άλλο. Μας κυβερνάει τόσο πολύ αυτό που μας λένε οι άλλοι ότι πρέπει να είμαστε, που έχουμε ξεχάσει ποιοι είμαστε.

Η Έμιλυ Ποστ μας λέει:«Μια νεαρή κυρία δεν ξεκαρδίζεται ποτέ, γελάει διακριτικά». Αν θες να γελάσεις και να κυλιστείς κάτω και να χτυπάς με τις γροθιές σου το χαλί, κάν' το, είναι καλό.«Δεν πρέπει να θυμώνεις: ο άνθρωπος δε θυμώνει».
Κράτησέ τα όλα μέσα σου και θα καταλήξεις στο ψυχιατρείο!
Αν δε νιώθεις καλά είναι πολύ καλύτερο να μπεις μέσα στην τάξη και, αντί να περάσεις ολόκληρη τη μέρα με το λαιμό σφιγμένο και τα μάτια έτοιμα να βγουν λέγοντας «Παιδιά, καθήστε κάτω», να πεις από την αρχή:«Κοιτάχτε, παιδιά, μην το παρακάνετε σήμερα γιατί δεν είμαι στα κέφια μου». Κάν' το και θα δεις ότι τα παιδιά θα το καταλάβουν και θα περπατάνε ήσυχα μέσα στην αίθουσα, γιατί τα παιδιά μπορούν να ταυτιστούν μ' ένα ανθρώπινο πλάσμα. Κι αν κάποιος κάνει ένα θόρυβο, ο διπλανός του θα τον σκουντήσει και θα του πει:«Σταμάτα. Ο δάσκαλος έχει τις μαύρες του». Πρέπει όμως ο δάσκαλος να αποκαλύψει την ανθρώπινη υπόστασή του. Αν σου'ρχεται να γελάσεις με το αστείο ενός παιδιού, γέλασε ελεύθερα. Μ' αφήνει πάντα κατάπληκτο όταν βρίσκομαι σε σχολεία όπου οι δάσκαλοι πεθαίνουν στα γέλια για κάτι που έχει πει ο Τζόνυ, μόνο όμως στην αίθουσα των δασκάλων. Τον Τζόνυ δεν τον άφησαν να τους δει να γελάνε. Θα του έλεγαν:«Σταμάτα τώρα, Τζόνυ!». Γιατί δεν γελάνε μπροστά στο Τζόνυ; Αφού είναι αστείο.
«Τζόνυ, μην κάνεις τον καραγκιόζη. Κάτσε κάτω και σώπα». Γιατί δεν φέρεσαι φυσικά; Αυθόρμητα; Είμαστε υποχρεωμένοι τελικά να ζητάμε άδεια για τα πάντα, γιατί δεν έχουμε πια εμπιστοσύνη στα αισθήματα μας.

Διασκεδάζω πάντα όταν μιλάω σε τυπικούς ανθρώπους. Ξέρω τι θα συμβεί πριν ακόμη αρχίσω. Έχω μανία να αγγίζω τους ανθρώπους. Πιστεύω στον αυθορμητισμό. Όταν αγγίζεις κάποιον, ξέρεις ότι υπάρχει. Οι υπαρξιστές έφτασαν στο ζενίθ αυτής της έννοιας όταν έλεγαν,«Για να γίνεις ο εαυτός σου πρέπει να σκοτώσεις κάποιον ή να σκοτωθείς, γιατί έτσι ξέρεις ότι υπήρξες». Αν μπορείς να πηδήσεις από ένα κτίριο, τότε έχεις ζήσει. Γιατί είμαστε τόσο αλλοτριωμένοι, που κανείς δε μας κοιτάζει, κανείς δε μας αγγίζει, κανείς δε μας ξεχωρίζει από τον περίγυρο. Είμαστε οι αόρατοι άνθρωποι. Δε χρειάζεται βέβαια να φτάσεις στα άκρα. Απλώς άγγιξε κάποιον. Είναι ωραίο. Ξέρετε, στην Ευρώπη όλοι αγκαλιάζονται και φιλιούνται. Στο σπίτι μου τα Χριστούγεννα και όλες τις γιορτές περνάνε όλοι και όλοι φιλιούνται. Είναι το πρώτο πράγμα που κάνουν όλοι, από τα μωρά ως τους παππούδες. Ανταλλάσσουμε τα μικρόβιά μας κι αυτό είναι θαυμάσιο. Η Έμιλυ όμως μας έχει πει ότι μια κυρία απλώς δίνει το χέρι της σ' έναν κύριο, αν είναι απαραίτητο.
Αποστασιοποιητικά φαινόμενα!

Αν θέλετε να δείτε πόσο έχουμε αποξενωθεί, κοιτάξτε την ώρα που ανοίγει η πόρτα του ασανσέρ. Κάθονται όλοι με τα χέρια στα πλάγια κοιτάζοντας ίσια μπροστά σαν ζόμπι.«Μην τολμήσεις να κουνήσεις το χέρι σου, γιατί μπορεί ν' αγγίξεις κάποιον!» Θεός φυλάξοι! Έτσι στεκόμαστε όλοι προσοχή και η πόρτα ανοίγει και κάποιος βγαίνει και κάποιος άλλος μπαίνει μέσα κι αμέσως κάνει μεταβολή και κοιτάζει μπροστά. Ποιος σας είπε πως πρέπει να κοιτάζετε μπροστά; Ξέρετε, εμένα μ' αρέσει να μπαίνω μέσα στο ασανσέρ και να γυρίζω με την πλάτη στην πόρτα! Και κοιτάζω τους άλλους:«Γεια σας! Δε θα'ταν θαυμάσιο αν κοβόταν το ρεύμα και μέναμε εδώ να γνωρίσουμε ο ένας τον άλλο;» Και τότε συμβαίνει κάτι απίστευτο. Ανοίγει η πόρτα στον επόμενο όροφο και βγαίνουν όλοι!«Είναι ένας τρελός μέσα στο ασανσέρ. Θέλει να μας γνωρίσει!»

Ας ξαναγίνουμε πάλι άνθρωποι κι ας μάθουμε πάλι να αγαπάμε την ανθρώπινη υπόσταση. Όταν ξαναρχίσουμε πάλι να ξαναλέμε είμαι άνθρωπος και είσαι άνθρωπος, μπορούμε να κάνουμε τρελά πράγματα. Είμαστε ωραίοι όμως. Είμαστε τα πιο ωραία πλάσματα της γης. Είναι καλό να είσαι άνθρωπος. Όταν πηγαίνω σε επίσημες συναντήσεις, υπάρχει πάντα η κ. τάδε που με υποδέχεται στην πόρτα. Και μου λέει: «Ω, ο δόκτωρ Μπουσκάλια. Χαίρω πολύ». Αυτός είναι ο χαιρετισμός μας, με τα χέρια κρεμασμένα στα πλάγια. Τότε εγώ απλώνω το χέρι μου. Κι αυτή λέει μέσα της:«Τι κάνει τώρα;» Απλώνω το χέρι μου και πιάνω το δικό της και βάζω πάνω του το δικό μου κι αυτή γεμάτη αμηχανία με οδηγεί στο λίβιγκ ρουμ, όπου είναι καθισμένες σε ημικύκλιο όλες οι υπόλοιπες κυρίες. Όλες ανεξαιρέτως στη στάση υπ. αρ.1— το ένα γόνατο πάνω στο άλλο, χέρια δεμένα φρόνιμα στην ποδιά και χαμόγελο στο πρόσωπο. Έτσι μαθαίνουν, βλέπετε. Βέβαια θα ήταν πολύ πιο άνετα αν ξάπλωναν χάμω και ακουμπούσαν στον αγκώνα τους. Ποτέ όμως δεν είδα κάτι τέτοιο. Θα πάθαινα συγκοπή αν το'βλεπα. Στάση υπ. αρ. 1.Όλες.

Τι έχουμε πάθει, πού έχει πάει ο αυθορμητισμός μας; Νιώθεις ευτυχισμένος, λες στους άλλους πως είσαι ευτυχισμένος. Μπαίνεις μέσα στην τάξη και λες, «Νιώθω τόσο χαρούμενος σήμερα, που θα διασκεδάσουμε τρελά όλη τη μέρα». Γιατί να μην τους το πεις; Γέλα! Κλάψε! Άλλη ιστορία κι αυτή: οι άντρες δεν κλαίνε.Ποιος το είπε αυτό; Εγώ κλαίω με το παραμικρό. Οι φοιτητές μου ξέρουν ότι διαβάζω τις εργασίες τους γιατί, όταν συναντάω κάτι που με συγκινεί, βρίσκουν σημάδια από δάκρυα. Ταυτίζομαι πολύ με τον Δον Κιχώτη της Μάντσας. Αυτός ο καταπληκτικός τύπος έκανε πόλεμο με ανεμόμυλους. Βέβαια δεν είναι δυνατό να νικήσεις τους ανεμόμυλους, αυτός όμως δεν το ήξερε. Ριχνόταν πάνω στον ανεμόμυλο κι αυτός τον κοπάναγε στο κεφάλι. Αυτός όμως ξανασηκωνόταν και ριχνόταν πάλι στον ανεμόμυλο, που τον κοπάναγε στο κεφάλι. Η αίσθηση που είχα όταν τέλειωσα το βιβλίο είναι ότι ο άνθρωπος αυτός μπορεί να είχε ένα κεφάλι όλο σπασίματα, αλλά έζησε μια θαυμάσια ζωή. Ήξερε πως ήταν ζωντανός.«Ω, Θεέ μου, να φτάσει κανείς στο σημείο του θανάτου μόνο και μόνο για να συνειδητοποιήσει πως δεν έχει ζήσει καθόλου». Δεν έγιναν έτσι τα πράγματα με τον Δον Κιχώτη. Αυτός ήξερε! Κι όταν ανέβασαν αυτό το θαυμάσιο μιούζικαλ«Ο άνθρωπος από τη Μάντσα», στο τέλος που πέθαινε, όλοι όσοι τον αγαπούσαν τον είχαν περιτριγυρίσει και έκλαιγαν για το θάνατό του. Αυτός δεν έκλαιγε που πέθαινε, γιατί είχε ζήσει. Τελικά σηκώθηκε και από το πίσω μέρος της σκηνής εμφανίστηκε μια μεγάλη σκάλα με μια ακτίνα φωτός που έπεφτε κατευθείαν πάνω της. Ο Δον Κιχώτης μάζεψε τη λόγχη του, κοίταξε όλους όσους αγαπούσε και χαμογελώντας προχώρησε προς το φως. Και η ορχήστρα μαζί με τη χορωδία έπαιζαν το«Άπιαστο όνειρο». Καθόμουνα και παρακολουθούσα στο ακροατήριο και δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια μου. Και μια γυναίκα που καθόταν δίπλα μου σκούντησε τον άντρα της και είπε:«Κοίτα, αγάπη μου. Αυτός ο άντρας κλαίει!» Κι εγώ σκέφτηκα μέσα μου:«Ηλίθια... τώρα θα σου δείξω κάτι, να'χεις να λες στις φίλες σου όταν θα γυρίσεις σπίτι σου». Έβγαλα λοιπόν το μαντήλι μου κι άρχισα να κλαίω γοερά. Κόντεψε να πάθει αποπληξία! Μπορεί να ξεχάσει τον Δον Κιχώτη, εμένα όμως δε θα με ξεχάσει ποτέ!

Νομίζω πως ο άνθρωπος που είναι γεμάτος αγάπη, πρέπει να επιστρέψει στον αυθορμητισμό— ν' αρχίσει ξανά ν' αγγίζει τους άλλους, να τους αγκαλιάζει, να τους χαμογελάει, να τους σκέφτεται και να τους νοιάζεται. Ξέρετε, οποιοσδήποτε απ' το ακροατήριο έχει κέφι να έρθει και να με αγκαλιάσει, μπορεί να το κάνει ελεύθερα, δε θα γίνω στάχτη. Μπορώ να στέκομαι εδώ όλη μέρα αν αυτό μπορεί να μας βοηθήσει να επιστρέψουμε στον εαυτό μας, να μας φέρει και πάλι κοντά. Το αγκάλιασμα είναι ωραίο, σε κάνει να νιώθεις θαυμάσια κι αν δεν το πιστεύεις, δοκίμασέ το.

Άλλο ένα τελευταίο πράγμα που θέλω να πω, είναι ότι το άτομο που είναι γεμάτο αγάπη δεν έχει ξεχάσει τις ανάγκες του. Σας φαίνεται περίεργο αυτό. Όλοι όμως έχουμε ανάγκες. Σωματικά δε χρειαζόμαστε πολλά πράγματα ακόμη κι αν πιστεύουμε ότι χρειαζόμαστε, αλλά σπαταλάμε όλο μας το χρόνο ικανοποιώντας τις υλικές μας ανάγκες και τις ανάγκες των παιδιών μας. Τρώμε καλά και συνήθως ζούμε σε όμορφα σπίτια. Αν νιώσουμε άσχημα, πηγαίνουμε στο γιατρό. Όμως οι πιο σημαντικές ανάγκες απ' όλες είναι αυτό που νιώθουμε σαν ανάγκη από μέσα— την ανάγκη να μας βλέπουν, να μας γνωρίζουν, την ανάγκη για αναγνώριση και καταξίωση, την ανάγκη να απολαμβάνουμε τον κόσμο, να βλέπουμε τα ατέλειωτα θαύματα της ζωής, να βλέπουμε πόσο θαυμάσιο πράγμα είναι να είσαι ζωντανός. Έχουμε ξεχάσει όμως πώς να βλέπουμε ο ένας τον άλλο. Δεν κοιτάζουμε πια ο ένας τον άλλο, δεν ακούμε πια ο ένας τον άλλο, δεν αγγιζόμαστε, ούτε τα παιδιά μας δεν αγγίζουμε. Στον πολιτισμό μας όταν ένα παιδί είναι τριών χρονώ, το κατεβάζουμε από την αγκαλιά μας και του λέμε:«Τι αηδίες είναι αυτές; Δεν πρέπει να κάνεις τέτοια πράγματα με τον πατέρα σου. Κατέβα από την αγκαλιά μου, δεν ντρέπεσαι τριών χρονώ παιδί να θέλεις να φιλάς τον πατέρα σου; Πρέπει να γίνεις άντρας. Οι άντρες δε φιλιούνται μεταξύ τους». Μπορεί να μην το ξέρετε, αλλά στο Λος Άντζελες υπάρχει ένας κανονισμός της πόλης που το θεωρεί πλημμέλημα όταν δυο άντρες αγκαλιάζονται. Πώς σας φαίνεται, αυτό; Έτσι, για να δείτε πού έχουμε φτάσει. Μια απ' αυτές τις μέρες θα διαβάσετε στις εφημερίδες ότι πήγα φυλακή γιατί αγκάλιασα κάποιον. Συνήθως αγκαλιάζω τον πρύτανή μας. Παθαίνει μεγάλη ταραχή. Κανείς δεν τον πλησιάζει από κοντά, το γραφείο του είναι δυο μίλια μακρύ. Εγώ τον συναντάω στο ασανσέρ και του λέω,«Γεια σου, πρύτανη» και τον αγκαλιάζω.

Είναι ευνόητο το γιατί απ' αυτή τη γενιά, απ' αυτή την εποχή, ξεπήδησε μια φιλοσοφία σαν τον πρώιμο υπαρξισμό— τέτοια είναι η αποξένωσή μας. Είμαι άραγε πραγματικός; Υπάρχω; Αφού κανείς δε με κοιτάζει. Κανείς δε με αγγίξει. Μιλάω στους άλλους και δε με ακούνε. Κοιτάζουν πάνω απ' τον ώμο μου να δουν ποιος άλλος είναι εδώ. Κανείς πια δεν κοιτάζει τα μάτια μου. Είμαι μόνος και πεθαίνω από μοναξιά. Όπως είπε και ο Σβάιτσερ, «Είμαστε τόσο σφιγμένοι ο ένας πάνω στον άλλο κι όμως πεθαίνουμε από μοναξιά»

Εδώ και πολλά χρόνια ο Θόρντον Γουάιλντερ έγραψε ένα όμορφο έργο που ονομάζεται Η πόλη μας. Σ' αυτό το έργο είπε ένα απίστευτο πράγμα. Θυμόσαστε τη σκηνή που πεθαίνει η μικρή Έμιλυ; Κατεβαίνει στον τάφο της και της λένε:«Έμιλυ, μπορείς να γυρίσεις πίσω στη ζωή για μια μέρα. Ποια μέρα θα'θελες;». Κι αυτή λέει:«Ω, θυμάμαι πόσο ευτυχισμένη ήμουν την ημέρα που έκλεισα τα δώδεκα. Θα'θελα να ξαναγυρίσω την ημέρα των γενεθλίων μου». Και όλοι οι άλλοι νεκροί της λένε:«Μην το κάνεις αυτό, Έμιλυ. Μην το κάνεις». Εκείνη όμως επιμένει. Θέλει να ξαναδεί τον μπαμπά της και τη μαμά της. Έτσι το σκηνικό αλλάζει και νάτη τώρα δώδεκα χρονώ, έχει γυρίσει πίσω σ' αυτή την υπέροχη μέρα που θυμάται. Κατεβαίνει τη σκάλα μ' ένα ωραίο φορεματάκι και τις μπούκλες της να χοροπηδούν γύρω από το πρόσωπό της. Η μητέρα της όμως είναι τόσο απορροφημένη με το γλυκό που της φτιάχνει για τα γενέθλιά της, που δεν έχει καιρό να την κοιτάξει. Η Έμιλυ της λέει:«Κοίταξέ με, μαμά. Είμαι το κορίτσι των γενεθλίων». Και η μαμά της της απαντάει:«Εντάξει, κορίτσι των γενεθλίων. Κάτσε τώρα να φας το πρωινό σου». Η Έμιλυ στέκεται και λέει:«Κοίταξέ με, μαμά». Η μαμά της όμως δεν την κοιτάζει. Μπαίνει ο μπαμπάς της, αλλά είναι τόσο απασχολημένος να βγάλει λεφτά για κείνη, που δεν την έχει κοιτάξει ποτέ, ούτε κι ο αδελφός της που είναι απορροφημένος με τα δικά του και δεν έχει καιρό γι' αυτήν. Η σκηνή τελειώνει με την Έμιλυ, που στέκεται στη μέση του δωματίου λέγοντας:«Κοιτάξτε με, σας παρακαλώ, κοιτάξτε με. Δε χρειάζομαι ούτε το γλυκό, ούτε τα λεφτά. Μόνο να με κοιτάξετε». Και κανείς δεν την κοιτάζει∙ κι όταν το βλέπει η Έμιλυ γυρίζει ακόμη μια φορά στη μητέρα της και λέει,«Σε παρακαλώ, μαμά» και μετά γυρίζει και λέει:«Πάρτε με πίσω. Είχα ξεχάσει τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Κανείς δεν κοιτάζει κανένα. Κανείς δεν ενδιαφέρεται πια, έτσι δεν είναι;»

Εδώ έχουμε φτάσει! Τα παιδιά μας μεγαλώνουν τόσο γρήγορα, που δεν τα βλέπουμε. Σηκώνεις ξαφνικά τα μάτια και βλέπεις έναν έφηβο ή κάποιον σε ηλικία γάμου. Έχεις χάσει τη χαρά να κοιτάζεις τα πρόσωπά τους, γιατί τρέχεις όλη τη μέρα να τους εξασφαλίσεις διάφορα πράγματα κι έχεις χάσει τη χαρά. Ο πολιτισμός μας στηρίζεται στο κυνήγι των στόχων. Θα σας πω μια αλήθεια— ζωή δεν είναι ο στόχος, αλλά το ταξίδι. Ζωή είναι το ταξίδι, η διαδικασία, το να πας μέχρι εκεί. Ωραία, έφτασες εκεί και τι βρήκες; Ανθρώπους που σε ζηλεύουν. Έχεις μια Κάντιλακ. Η Κάντιλακ είναι λίγο κρύος σύντροφος για το κρεβάτι σου... Οι πόρτες και το τιμόνι εμποδίζουν. Έχουμε ξεχάσει όμως τι σημαίνει να κοιτάζουμε ο ένας τον άλλο, να αγγίζουμε ο ένας τον άλλο, να συνδεόμαστε, να νοιαζόμαστε ο ένας για τον άλλο. Δεν είναι περίεργο που πεθαίνουμε όλοι από μοναξιά.

Πάντα χρησιμοποιώ αυτή την ωραία επινόηση για το χρόνο, το «Λέω και Μοιράζομαι», που θα μπορούσε να είναι ένας από τους ωραιότερους τρόπους να βλέπεις τα παιδιά στην τάξη σου. Γίνεται όμως με τόσο στραβό τρόπο. Η δασκάλα κάνει το καθήκον της, γιατί ο διευθυντής καθορίζει ότι στις 9.15 πρέπει να γίνει το«Λέω και Μοιράζομαι». Η μικρή Σάλυ μπαίνει με μία πέτρα και λέει: «Όπως ερχόμουνα στο σχολείο, βρήκα μια πέτρα». Η δασκάλα λέει: «Πολύ καλά. Βάλ' την στο τραπέζι της Φυσικής». Θα μπορούσε όμως να πάρει την πέτρα, να την κοιτάξει και να πει:«Τι είναι μια πέτρα; Από πού προέρχεται η πέτρα, Σάλυ; Ποιος την έκανε την πέτρα;» Θα μπορούσαμε να σταματήσουμε τα πάντα γι' αυτή τη μέρα και όλα τα πράγματα θα γυρνούσαν γύρω από την πέτρα γιατί, όλα τα πράγματα που υπάρχουν, υπάρχουν μέσα σε όλα τα πράγματα. Δε χρειάζεται να κατασκευάσει κανείς τεχνητές ανοησίες. Όλα εδώ βρίσκονται, όχι έξω. Όλα εδώ. Όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζει κανείς περιέχονται σ' ένα δέντρο. Όλα όσα χρειάζεται να γνωρίζει κανείς βρίσκονται σ' ένα ανθρώπινο πλάσμα. Τα μικρά παιδιά σηκώνονται στον πίνακα και λένε: «Χτες ο μπαμπάς μου χτύπησε τη μαμά μου μ' ένα σφυρί και φώναξαν το ασθενοφόρο και την πήρε και τώρα είναι στο νοσοκομείο». Και η δασκάλα λέει:«Εντάξει, ο επόμενος». Είναι καιρός να δούμε πραγματικά τα παιδιά, και ξέρετε τι εύκολο που είναι; Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι τα τα κοιτάξετε και να πείτε«ναι» ή «Τι ωραίο φόρεμα». Η μικρή Σάλυ θα το φοράει όλη τη χρονιά αυτό το φόρεμα μόνο και μόνο επειδή το είδατε.

Ο Έλις Πέιτζ έκανε μια θαυμάσια μελέτη πάνω στο συναίσθημα παίρνοντας την τάξη του και χωρίζοντάς την σε τρεις ομάδες Α, Β και Γ. Σε κάθε εργασία της ομάδας Α έβαζε απλώς ένα βαθμό. Θυμόσαστε την εποχή που γράφατε αυτές τις θαυμάσιες εργασίες, που έκλειναν μέσα τους ένα κομμάτι του εαυτού σας και μετά τις παίρνατε πίσω μ' ένα απλό Α, ένα Β ή Γ ή Δ. Που δε σήμαιναν τίποτε; Κοιτάζατε προσεχτικά μήπως βρείτε κανένα λεκέ από σπαγγέτι ή ίσως λίγο χυμένο καφέ που να σας βεβαιώνει ότι ο τύπος την είχε διαβάσει. Στην ομάδα Β έβαζε ένα βαθμό και ένα χαρακτηρισμό όπως καλό, θαυμάσιο, εξαιρετικό, καλή δουλειά. Με την ομάδα Γ καθόταν και έγραφε στον καθένα ένα γράμμα που έλεγε:
«Αγαπητέ Τζόνυ: η σύνταξή σου είναι φριχτή. Η γραμματική σου είναι απίστευτη.Η
ορθογραφία σου ανύπαρκτη και η στίξη σου είναι σαν του Τζέημς Τζόυς. Ξέρεις όμως, εκεί που καθόμουνα χτες το βράδυ στο κρεβάτι και μιλούσα με τη γυναίκα μου, της είπα: Σάλυ, μέσα σ' αυτή την εργασία υπάρχουν πολύ όμορφες ιδέες. Και θα προσπαθήσω πραγματικά να τον βοηθήσω. Ειλικρινά δικός σου. Ο Δάσκαλός σου». Και αν κάποιος έκανε μια πραγματικά ωραία δουλειά, του έγραφε: «Σ' ευχαριστώ. Συνεχίζεις πάντα να μ' ενθουσιάζεις. Είναι μια θαυμάσια εργασία με πάρα πολλές καλές ιδέες. Συνέχισε. Πεθαίνω από ανυπομονησία να δω τι θα γράψεις την επόμενη φορά». Μετά απ' αυτό έκανε μια στατιστική έρευνα. Η ομάδα Α παρέμεινε η ίδια. Η ομάδα Β ήταν στάσιμη, ενώ η ομάδα Γ βελτιώθηκε και πρόκοψε.

Κοιτάξτε τη μελέτη Ο Πυγμαλίωνας στην τάξη. Άλλο ένα φτηνό βιβλίο. Κάθε παιδαγωγός θα 'πρεπε να το διαβάσει. Ας μιλήσουμε για προσδοκίες! Αυτοί οι κύριοι από το Χάρβαρντ ήρθαν στα σχολεία και είπαν σ' όλους τους δασκάλους σαν κι εσάς:«Τώρα θα μπούμε στην τάξη σας και θα δώσουμε στα παιδιά (δεν είναι η ακριβής διατύπωση αυτή, αλλά η ουσία της ιστορίας), θα τους δώσουμε ένα τεστ που λέγεται Τεστ Διανοητικής Προόδου του Χάρβαρντ. Και τι μετράει αυτό το τεστ; Ποια παιδιά από την τάξη σας θα παρουσιάσουν διανοητική ανάπτυξη στο διάστημα της χρονιάς. Το τεστ αυτό θα τα ξεχωρίσει. Δεν κάνει λάθος ποτέ. Θα σας πούμε ποια είναι και σκεφτείτε τι χρήσιμο που θα σας φανεί». Μπήκαν λοιπόν μέσα κι έδωσαν στα παιδιά κάποιο παλιό και ξεπερασμένο τεστ νοημοσύνης. Αφού τέλειωσαν, το πέταξαν στο σκουπιδοτενεκέ. Μετά διάλεξαν στην τύχη πέντε ονόματα από τον κατάλογο και κάθησαν να μιλήσουν με τους δασκάλους. Είπαν λοιπόν:«Αυτά είναι τα παιδιά που θα απογειωθούν διανοητικά αυτό το εξάμηνο: η Χουανίτα Ροντρίγκεζ». «Η Χουανίτα Ροντρίγκεζ δε θα μπορούσε να απογειωθεί ούτε με πύραυλο», είπε ο δάσκαλός της.«Ό,τι κι αν λέτε, το τεστ Διανοητικής Προόδου του Χάρβαρτν δεν κάνει ποτέ λάθος», είπαν οι μεγάλες κεφαλές. Και τι νομίζετε ότι έγινε; Όλα τα ονόματα που είχαν βάλει σ' αυτή τη λίστα ανέβηκαν στα ύψη. Πράγμα που αποδεικνύει ότι λαβαίνεις τελικά αυτό που περιμένεις. Μπαίνεις μέσα στην τάξη και λες, «Τι ηλίθια παιδιά. Δε θα μάθουν ποτέ τίποτε». Μπαίνεις και λες,«Αυτά τα παιδιά θέλουν να μάθουν και θα μάθουν. Είναι δική μου δουλειά να τα φέρω κοντά σ' αυτή την έδρα και να τους δείξω πόσο καταπληκτική είναι». Όλοι έχουμε ανάγκη την πραγμάτωση και την αναγνώριση. Θέλουμε να είμαστε ικανοί να κάνουμε κάτι και το πιο σπουδαίο πράγμα είναι η χαρά μέσα στη δουλειά.

Είναι πολύ άσχημο όταν πηγαίνεις στη δουλειά σου και δεν την αγαπάς, ιδιαίτερα στο δικό μας επάγγελμα. Αν κάθε πρωί δε σ' ενθουσιάζει η ιδέα ότι θα μπεις μέσα σ' αυτό το δωμάτιο μ' όλα αυτά τα μικρά παιδιά που θα σε κοιτάζουν με τα λαμπερά τους μάτια και θα περιμένουν να τα βοηθήσεις να φτάσουν κοντά σ' αυτή την έδρα,τότε μην ξαναπατήσεις στο σχολείο.Κάνε κάτι άλλο που δε θα σε φέρνει σε επαφή με μικρά παιδιά και δε θα σε αφήνει να τα σκοτώνεις σε τόσο τρυφερή ηλικία. Υπάρχουν ένα σωρό πράγματα να κάνεις... αλλά τα παιδιά άφησέ τα ήσυχα. Όλοι θέλουμε να μας αναγνωρίζουν γι' αυτό που κάνουμε, για τη δουλειά μας. Κάπου‐κάπου χρειαζόμαστε κάποιον να'ρχεται κοντά και να μας λέει:
«Μπράβο, παιδί μου. Ωραία τα κατάφερες. Ήταν πολύ καλό αυτό», Και μην ξεχνάς ότι όσο το έχεις ανάγκη εσύ, άλλο τόσο το χρειάζονται και τα παιδιά σου. Δε νομίζεις πως είναι ώρα να παρατήσεις αυτή την ανοησία με τα είκοσι εφτά λάθη; Λάθος. Λάθος. Λάθος. Λάθος. Λάθος. Για σκέψου να παίρνεις πίσω εργασίες γεμάτες με λάθη. Γιατί να μην αρχίσεις να σημειώνεις τα σωστά!«Έχεις δυο σωστά, Τζόνυ. Μπράβο σου!» Γιατί να μην τους δώσεις να καταλάβουν ότι μπορούν να κάνουν κάτι καλά και να ξεκινήσουν από κει αντί να λογαριάζουν πάντα τα λάθη; Είναι εξίσου εύκολο να υπογραμμίζεις τα σωστά όσο και τα λάθη. Μάλιστα στην πρώτη περίπτωση κουράζεται λιγότερο το χέρι σου.

Ένα άλλο πράγμα που χρειαζόμαστε όλοι είναι η ελευθερία. Ο Θορώ λέει ότι:«Τα πουλιά δεν τραγουδούν ποτέ μέσα σε σπηλιές». Ούτε κι εμείς. Για να μπορέσουμε να μάθουμε, πρέπει να είμαστε ελεύθεροι. Πρέπει να είμαστε ελεύθεροι να δοκιμάζουμε, να πειραματιζόμαστε, να κάνουμε λάθη. Έτσι μαθαίνει κανείς. Καταλαβαίνω τα λάθη σου και κερδίζω από τα δικά μου. Το μυστικό είναι να μην κάνεις δυο φορές το ίδιο λάθος. Έχω όμως ανάγκη να είμαι ελεύθερος να πειραματίζομαι και να δοκιμάζω. Δώσε μου αυτή την ευκαιρία. Δώσε μου την ευκαιρία να ζήσω και να είμαι ο εαυτός μου και να βρω τη χαρά στην ανάγκη. Μη μου κολλάς τα ελαττώματά σου! Άσε με να βρω και να ξεπεράσω τα δικά μου!

Θα'θελα να κλείσω με μια παράγραφο του Λέο Ρόστεν, που με το δικό του χαρακτηριστικό τρόπο τα λέει όλα:

Μ' ένα τρόπο όμως περιορισμένο και μυστικό, όλοι μας είμαστε λίγο τρελοί... Όλοι μας είμαστε μοναχικοί στο βάθος και ζητάμε να μας καταλάβουν· ποτέ όμως δεν μπορούμε να καταλάβουμε απόλυτα τον άλλο και ο καθένας μας μένει κατά ένα μέρος ξένος ακόμη κι απέναντι σ' αυτούς που τον αγαπούν... Οι αδύναμοι είναι σκληροί· μόνο οι δυνατοί μπορούν να είναι καλοί... Αυτοί που δε γνωρίζουν το φόβο δεν είναι πραγματικά θαρραλέοι, γιατί θάρρος είναι η ικανότητα να αντιμετωπίσεις αυτό που μπορείς να φανταστείς... Θα καταλάβεις καλύτερα τους ανθρώπους αν τους δεις σαν παιδιά, ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλοι και επιβλητικοί μπορεί να είναι. Γιατί οι περισσότεροι από μας δεν ωριμάζουμε ποτέ, απλώς ψηλώνουμε... Η ευτυχία έρχεται μόνο όταν σπρώχνουμε το μυαλό και την καρδιά μας όσο πιο μακριά μπορούν να φτάσουν... Ο σκοπός της ζωής είναι να μετράς— να λογαριάζεσαι, να αντιπροσωπεύεις κάτι, να έχει κάποια σημασία το γεγονός ότι έζησες.

* Αργκό χαρακτηρισμοί των Ιταλών
Μετάφραση: Μαρίνα Λώμη