| |
Μια δημοφιλής «παιδιά» της Σμύρνης: Τα Τσερκένια
Eίδες ποτέ σου πολιτεία να σηκώνεται ψηλά; Δεμένη από χιλιάδες σπάγγοι ν’ ανεβαίνει στα ουράνια; E, λοιπόν, ούτε είδες ούτε θα μεταδείς ένα τέτοιο θάμα.
[Κοσμάς Πολίτης, Στου Χατζηφράγκου]
Τσερκένι ή τσερκένιο ήταν ο σμυρναϊκός χαρταετός. Το αμολάρισμα, δηλαδή το πέταγμα, του τσερκενιού αποτελούσε μία κυρίαρχη στη ζωή της Σμύρνης εκδήλωση, η οποία ξεπερνούσε το απλό παιχνίδι, ενώ συμμετείχαν και ενήλικες. Συνηθιζόταν κυρίως στη διάρκεια την Αποκρεών μέχρι και μετά το Πάσχα, αν και μπορούσε να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε εποχή του έτους. Κυριακές και εορτές, από το πρωί, περισσότερο όμως το απόγευμα, άρχιζε το παιχνίδι και τσερκένια ανυψώνονταν από τα δώματα (τις ταράτσες) των σπιτιών και στόλιζαν το σμυρναϊκό ουρανό. Το παιχνίδι είχε σαφώς αγωνιστικό χαρακτήρα, πολεμικό –θα λέγαμε- αφού ο στόχος ήταν να καταρρίψεις το τσερκένι του αντιπάλου.
Το πέταγμα δηλαδή του τσερκενιού, το λεγόμενο «τσάκωμα», ήταν σωστή μάχη, με κανόνες προσυμφωνημένους και πειθαρχίες ιπποτικές, η παραβίαση των οποίων εξέθετε τους συμμετέχοντες ανεπανόρθωτα. Η συμφωνία γινόταν επί των δωμάτων και είχε δύο εκδοχές: «Να τα παίρνωμεεεε!», που σήμαινε ότι ο νικητής κρατούσε ως λάφυρο το τσερκένι του ηττημένου ή «Να τα δίνωμεεεε!», που σήμαινε την επιστροφή του αιχμαλωτισμένου τσερκενιού στον κάτοχό του. Η νίκη ήταν περιφανής και συνοδευόταν με ενθουσιώδεις ιαχές: «Άλλοοο! Άλλοοο! Και πιο μεγάλοοο!» Ο ηττημένος έμπαινε πάραυτα μέσα στο σπίτι, ντροπιασμένος, με μόνη παρηγοριά την ελπίδα της νίκης στην επόμενη αναμέτρηση, που θα ξέπλενε την ντροπή.
Συγκέντρωνε το ενδιαφέρον του ανδρικού πληθυσμού όλων των ηλικιών. Τα νήπια, με το που άρχιζαν να βαδίζουν αποκτούσαν και τη «σαΐτα» τους, απλούστερη μορφή και πρόδρομο του τσερκενιού, και άρχιζαν την εξάσκηση στην τέχνη του αμολαρίσματος, μαθαίνοντας να τυλίγουν τον σπάγκο σε κουβάρι, να τον ξεμπερδεύουν, να δένουν «οριές» (ουρές), να «παίρνουν κεφάλι», δηλαδή να σηκώσουν το τσερκένι στον αέρα. Αλλά και οι ηλικιωμένοι ανέβαιναν στα δώματα και συμμετείχαν στο «τσάκωμα».
Παράγοντες της επιτυχούς έκβασης της μάχης ήταν βεβαίως το μέγεθος του τσερκενιού, η κατάλληλη θέση, ο ευνοϊκός αέρας, αλλά κυρίως η στρατηγική των μαχητών. Αυτή συνίστατο στο ταχύτερο τράβηγμα του σπάγκου ώστε να στριμωχτεί κοντά στο δικό σου δώμα ή έστω πιο κοντά σου το αντίπαλο τσερκένι και να του σπάσεις τον σπάγκο, να το «φάγης». Μεγίστη στρατηγική και η παραπλανητική χαλάρωση της καλούμας, ως υποτιθέμενη υποχώρηση, και στη συνέχεια το μελετημένο στην κατάλληλη στιγμή απότομο τράβηγμα, κόβοντας τον σπάγκο του αντιπάλου και παίρνοντάς του το τσερκένι. Απαραίτητη προϋπόθεση επιτυχίας και ο μονοκόμματος σπάγκος, χωρίς κόμπους -γι’ αυτό επιβαλλόταν και το σχολαστικό κάθε φορά ξεμπέρδεμά του.
Κανόνας της μάχης ήταν να μην «τσακωθεί» τσερκένι δώματος με τσερκένι περαστικό από τον δρόμο. Τα πλανόδια τσερκένια είχαν πλεονέκτημα και αν προκαλούσαν σε μάχη συνήθως κέρδιζαν, απαιτώντας το αιχμάλωτο τσερκένι. Αλλά και όταν έχαναν, εκβίαζαν την επιστροφή τους, απειλώντας να πετροβολήσουν τα τζάμια του σπιτιού, οπότε τον έπαιρναν πίσω με παρέμβαση έντρομων μητέρων. «Ήταν πραγματικοί ληστοπειραταί αυτοί οι πλανώδιοι», γράφει ο Αρ. Σταυρίτσης. Υπήρχε όμως και άλλη «πειρατική» μέθοδος, αυτή της πετονιάς, κατά την οποία εκτοξευόταν πέτρα με σπάγκο σε χαμηλωμένο τσερκένι και το έριχνε.
Το τσερκένι διέφερε από τους γνωστούς μας χαρταετούς και ως προς την κατασκευή, που απαιτούσε ιδιαίτερη τέχνη. Αποτελούνταν από σκελετό, στεφάνι, από κατάλληλα πελεκημένη λωρίδα καλαμιού στα μικρά, και ποικίλου μεγέθους ξύλινο τσέρκι βαρελιού στα μεγάλα. Το χαρτί ήταν λεπτό στα μικρά και στα μεγάλα ειδικό γι’ αυτόν τον σκοπό, εισαγωγής από την Ευρώπη, με υδατογράφημα παράσταση καπέλλων ή κορωνών. Κριτήρια επιλογής πριν την αγορά ήταν ο έλεγχος του στεφανιού, να λεπταίνει από τη μέση προς τα άκρα, του γιαρμά (κεντρική βέργα του τσερκενιού), να μην παρουσιάζει ρωγμή ή ρόζο και να είναι ακριβώς στη μέση, του χαρτιού, να είναι σωστά κολημένο, δηλαδή ομοιόμορφα τεντωμένο και με σωστά μονταρίσματα, και του σπάγκο, να είναι τσαγκαράδικος, αντοχής, να μην σπάει.
Ως προς το μέγεθος, τα σχέδια και τα χρώματα τα τσερκένια παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία. Τα σχέδια και χρώματα μάλιστα που έφεραν έδιναν στα τσερκένια και διαφορετικά ονόματα (σημαίες, μπακλαβουδωτά, νταμωτά, ήλιοι, έναστροι ουρανοί κ.ά.) Το τσερκένι που παρίστανε σημαία θεωρείτο γένους αρσενικού και συνοδευόταν κατά το παιχνίδι με την ιαχή: «Δόστου του Εγγλέζου», όταν, για παράδειγμα, το τσερκένι έμοιαζε με την βρετανική σημαία.
Προσοχή χρειαζόταν και η μεταφορά στο σπίτι. Έπρεπε να τον κρατά κανείς ανάποδα, από την ουρά για να μη διακινδυνεύσει να σκιστεί με κάποιο ρεύμα αέρα.
Εμπειρία και προσοχή απαιτούσε και η προετοιμασία για το πέταγμα, ώστε να εξασφαλιστεί η ευστάθεια και η ευκινησία του τσερκενιού. Ρόλο σε αυτά τα στοιχεία έπαιζαν τα σωστά δεμένα ζύγια, η σωστού μήκους «οριά» (ουρά), ο σπάγκος ανάλογος με το μέγεθος του τσερκενιού, ώστε να μην κάνει «κοιλιά» κατά το πέταγμα (ψιλό σπαγκάκι για τα μικρά, κουβαρίσιο για τα μέτρια, τσουβαλίσιο [«μπαλαντούρος»] για τα μεγάλα).
Εάν συνέβαινες το τσερκένι να γέρνει από το ένα μέρος (από λάθος στην κατασκευή ή μπάλωμα), αυτό διορθωνόταν με την προσθήκη «σκουλαρικιού», δηλαδή κομματιών ουράς από το αντίθετο μέρος ώστε να αποκατασταθεί η ισορροπία. Σκουλαρίκια έφεραν τα τσερκένια και ως στολίδια και αυτά λέγονταν «φαβορίτες» ή επί το λαϊκότερον «φαγουρίτες». Τα τσερκένια που τις έφεραν διακρίνονταν για την βασιλική τους μεγαλοπρέπεια, παρομοιάζονταν συνειρμικά με τον αυτοκράτορα Φραγκίσκο Ιωσήφ της Αυστρίας και έμεναν ακίνητα, στάση που ονομαζόταν «κορώνισμα». Υπήρχαν και άλλα στολίδια, τα «κρόταλα». Επρόκειτο για χοντρά χαρτιά, κολημένα σε σπάγκο, κατά πλάτος του τσερκενιού στις άκρες του στεφανιού, που κροτάλιζαν με τον άνεμο.
Οι επιδιορθώσεις των τραυματισμένων τσερκενιών, τα «μπαλώματα», γίνονταν με ψιλό χαρτί και γλουτίνη («τσιρίσι»), αλευρόκολλα ή και προζύμι. Τα πολυπαθή και πολυμπαλωμένα τσερκένια λέγονταν «χαντάζες», ενώ «τελευταίος βαθμός καταπτώσεως» ήταν οι «γαζετιέρες», δηλαδή τσερκένια κολημένα με εφημερίδες [gazette=εφημερίδα).
Ας σημειωθεί ότι το τσερκένι εμπεριείχε σοβαρούς κινδύνους για τους συμμετέχοντες. Οι τραυματισμοί ήταν συχνοί καθώς πολλοί έπεφταν από τα δώματα ή τις στέγες των σπιτιών, στην προσπάθεια να αμολάρει ευχερέστερα, ή να σώσει το τσερκένι του ή να πιάσει κάποιο άλλο που είχε βρεθεί εκεί και πλέον θα του ανήκε.
|
